Hoofdstuk 2: tijd van Grieken en Romeinen

Geschiedenis hoofdstuk 2

• Aristocratie: in een aristocratie is de adel de baas.
• Burgerschap: het feit dat je burger bent met alle politieke en maatschappelijke rechten die daarbij horen.
• Christendom: monotheïstische godsdienst, gesticht door de aanhangers van Jezus Christus. Het christendom is ontstaan uit het jodendom.
• Democratie: in een democratie is het volk de baas. Iedereen kan meebeslissen over het bestuur van de samenleving via een volksvergadering of parlement.
• Directe democratie: wijze van besturen waarbij de bevolking bij het nemen van bestuurlijke besluiten zelf naar de volksvergadering gaat en zelf mag stemmen. Het tegenovergestelde is een indirecte of parlementaire democratie.
• Filosoof: een filosoof denkt na over vragen waarop je niet meteen een vaststaand antwoord kunt geven en probeert zo de wereld om hem heen te verklaren.
• Hellenisme: de periode van ca. 300 tot ca. 30 v. Chr. waarin de Griekse cultuur werd verspreid over het hele gebied dat Alexander de Grote had veroverd.
• Imperium: een groot rijk onder de macht van een keizer of van één volk. Met het Imperium Romanum werd in de Oudheid het Romeinse Rijk genoemd.
• Jodendom: de oudste monotheïstische godsdienst en voorloper van christendom.
• Klassiek: de manier van uitbeelden (vormentaal) van de Grieken in de periode tussen 480 en ca. 330 v. Chr., die vanaf de tweede eeuw v. Chr. als klassiek werd beschouwd: een voorbeeld van blijvende waarde. De cultuur van de Grieken en de Romeinen noemen we de klassieke cultuur.
• Klassieke Oudheid: deze periode was een belangrijk voorbeeld voor later. Met ‘klassieke periode’ wordt meestal de Griekse bloeitijd in de vijfde en vierde eeuw v. Chr. aangeduid.
• Monotheïsme: een religie met één god. Niet als oppergod, maar als enige god.
• Oligarchie: in een oligarchie is een kleine groep mensen de baas in de samenleving.
• Politiek: oorspronkelijk: het leven als actief burger in een polis/stadstaat. Later: de manier waarop een stad, streek of land bestuurd wordt.
• Republiek: in een republiek worden telkens nieuwe leiders gekozen en wordt de macht gedeeld, in tegenstelling tot een monarchie.
• Romanisering: het overnemen van (delen van) de cultuur van de Romeinen.
• Staatsgodsdienst: de godsdienst die van het staatsbestuur de voorkeur krijgt en door de staat wordt beschermd.
• Stadstaat: zelfstandige staat die bestaat uit een stad met het omliggende gebied.
• Volksverhuizingen: de periode tussen ca. 375 en 600 waarin het Romeinse Rijk onder druk stond en het West-Romeinse Rijk uit een viel door grote verplaatsingen van Germaanse en andere volken.
• Wetenschap: wetenschap baseert theorieën op experimenten, waarnemen en het gebruik maken van het verstand.

Tijd van Grieken en Romeinen

3000 v. Chr. – 500 n. Chr.

Jaartallen

753 v. Chr.: Stichting van Rome (volgens de legende).

750-550 v. Chr.: Griekse koloniën rond de Middellandse Zee.

509 v. Chr.: Romeinen verjagen hun koning, begin van de Republiek.

490 v. Chr.: Eerste Perzische oorlog.

480-479 v. Chr.: Tweede Perzische oorlog.

447 v. Chr.: Bouw van het Parthenon in Athene.

431-404 v. Chr.: Peloponnesische oorlog tussen Athene en Sparta.

399 v. Chr.: Socrates ter dood veroordeeld.

338 v. Chr.: Philippos van Macedonië verovert Griekenland.

331 v. Chr.: Alexander de Grote verovert het Perzische Rijk.

201 v. Chr.: Rome verslaat Carthago. Begin uitbreiding Imperium Romanum.

146 v. Chr.: Rome verslaat Carthago definitief. Griekenland onder Romeins bestuur.

58-51 v. Chr.: Julius Caesar verovert Gallië.

44 v. Chr.: Julius Caesar wordt vermoord.

30 v. Chr.: Einde Republiek. Augustus eerste keizer. Ontstaan van het christendom.

64: Brand in Rome. Begin christenvervolgingen.

69: Bataafse opstand onder leiding van Julius Civillis.

117: Romeinse Rijk bereikt zijn grootste omvang.

293: Scheiding Oost- en West-Romeinse Rijk onder Diocletianus.

312: Constatijn wint slag bij Milvische Brug.

313: Tolerantie-Edict van Milaan (christendom gelijke rechten).

391: Theodosius maakt christendom staatsgodsdienst.

476: Einde West-Romeinse Rijk, begin van de Middeleeuwen.

Kenmerkende aspecten

1. De ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat.
2. De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur.
3. De groei van het Imperium Romanum, waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde.
4. De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa.
5. De ontwikkeling van het jodendom en christendom als eerste monotheïstische godsdiensten.

Oriëntatie

Grieken hadden honderden belangrijke en minder belangrijke goden. Ook geloofden ze in halfgoden. Deze goden en halfgoden waren de oorzaak van natuurverschijnselen, ziekte en dood. Het was belangrijk de goden te vriend te houden door middel van gebeden en offers, maar vanaf de zesde eeuw v. Chr. gingen steeds meer Grieken anders denken over mythen. Mensen gingen zoeken naar natuurlijke oorzaken voor allerlei verschijnselen. Hiermee begint het wetenschappelijk denken in Europa. Ook over de samenleving en de politiek dachten de Grieken na. Wie moest er uiteindelijk regeren: een koning, een kleine groep mensen of het hele volk? Athene was een van de weinige stadstaten in Griekenland waar de burgers veel te zeggen hadden over het bestuur. De Atheners zijn dus de uitvinders van de democratie zoals wij die nu kennen. De volksvergadering besliste over alle staatszaken.

In Athene werden de beslissingen genomen door alle burgers die op dat moment in de volksvergadering bijeenkwamen. Daarom kregen sofisten (rondtrekkende redenaars die tegen betaling cursussen en presentaties hielden op het gebied van filosofie, politiek en communicatie) in Athene grote invloed. Zij waren de eersten die zich bezighielden met methoden om anderen te overtuigen. Voor alles konden ze wel argumenten vinden: een absolute waarheid bestond niet. De Atheense filosoof was het daar niet mee eens. Hij vond dat als je precies wist wat rechtvaardigheid was, je vanzelf rechtvaardig ging handelen.

De Romeinen hadden grote bewondering voor de manier waarop de Grieken hun redevoeringen hielden en konden argumenteren. De Romeinen hadden kennisgemaakt met de Griekse cultuur, doordat in Zuid-Italië Griekse koloniën waren. Behalve de kunst van het spreken namen ze ook de filosofische en wetenschappelijke kennis van de Grieken over en imiteerden ze de Griekse beeldhouwkunst, architectuur en literatuur. De democratie namen ze echter niet over: toen ze vanaf de eerste eeuw v. Chr. gebieden in Noordwest-Europa veroverden, brachten ze het christendom en de Grieks-Romeinse cultuur met zich mee. Zo heeft de Klassieke cultuur ook de cultuur in onze streken beïnvloed.

2.1

Het oudste Griekenland

Rond 2000 v. Chr. was er op Kreta sprake van de Minoïsche cultuur. Op het Griekse vasteland was er sprake van de Myceense cultuur. Rond 1200 v. Chr. verdwenen de meeste stedelijke centra door volksverhuizingen naar het Middellandse Zeegebied. Daarna leefden de mensen vier eeuwen lang in kleine boerengemeenschappen onder leiding van edelen. Wel gingen de Grieken steeds meer een culturele eenheid vormen, met dezelfde goden, taal en gewoontes. Die culturele eenheid bleek ook uit de gezamenlijke religieuze spelen, zoals de Olympische Spelen.

Polis en kolonisatie

Vanaf 850 v. Chr. ontstond er in Griekenland weer een stedelijke cultuur. De nieuwe

stadstaten (polis) waren stadjes met het omringende platteland en verschilden sterk van de

Myceense steden. Meestal vervulden de edelen de belangrijke functies. Door sterke

bevolkingsgroei ontstonden er voedseltekorten. Een deel van de bevolking trok weg om

ergens anders een kolonie te stichten, waardoor tussen 750 en 550 v. Chr. aan de kusten van

de Middellandse Zee een netwerk van Griekse stadstaten ontstond. De vruchtbare koloniën aan de Zwarte Zee leverden volop graan, waardoor verdere kolonisatie niet nodig was. Ook ging het stichten van nieuwe koloniën moeilijker door de rijken van de Perzen en Carthago.

Twee oorlogen tegen de Perzen

De Griekse poleis in Ionië vielen al sinds 547 v. Chr. onder Perzisch bestuur. In 499 v. Chr.

kwamen ze daartegen in opstand, welke mislukte en de Perzische koning de Grieken besloot

te straffen. Zowel in 490 als 480-479 v. Chr. werd hij door de Grieken verslagen. Dit maakte

duidelijk dat de Griekse poleis, die onderling allerlei conflicten uitvochten, in geval van nood

goed samen konden werken. Dit versterkte het zelfbewustzijn.

Athene: centrum van cultuur

In 480 v. Chr. was Athene ingenomen en geplunderd door de Perzen. Na de Griekse

overwinning bouwden ze hun huizen, stadsmuren en agora op: het economische en politieke

centrum van Athene. In 447 v. Chr. startte een uitgebreid bouwproject op de Akropolis. Hiermee konden de Atheners de welvaart en macht van hun stad laten zien en het leverde weer werk op, wat de economie stimuleerde. Kunstenaars, filosofen en specialisten op allerlei gebieden kwamen naar Athene. Zo werd Athene in de vijfde eeuw v. Chr. het Griekse culturele centrum. De kunst die hier werd gemaakt, bleef een voorbeeld voor latere kunstenaars. Daarom noemen we die kunst klassiek: de kunst bleef van blijvende waarde.

Deze periode heet de Klassieke Oudheid.

Denken over de natuur

Athene was ook het centrum van filosofie en wetenschap. Voor verschijnselen die men niet

kon verklaren, zocht men de oorzaak bij de goden. Ze hadden dan ook veel mythen:

godsverhalen waarin natuurverschijnselen werden verklaard. In Ionië begon men in de zesde

eeuw v. Chr. naar natuurlijke oorzaken te zoeken.

Denken over gezondheid

Op dezelfde manier ontwikkelde het denken over de mens en zijn gezondheid. Vanaf 600 v.

Chr. waren er artsenscholen, waar de artsen naar natuurlijke oorzaken voor kwalen zochten.

Eén van de belangrijksten was Hippokrates.

Denken over de samenleving

Ook gewoontes van mensen en hun rol in de samenleving werden niet meer als vanzelfsprekend beschouwd. Als elk volk andere gewoontes had, waren er dan wel begrippen die voor iedereen hetzelfde inhielden? Sofisten vonden dat er geen algemene waarheid was. Het ging er vooral om dat je anderen van je standpunt kon overtuigen. Socrates was het daar helemaal niet mee eens. Hij wilde achter de werkelijke betekenis van deze basisbegrippen in de samenleving komen. Volgens Plato zijn zulke basisbegrippen bij iedereen aangeboren, maar kan bijna niemand zo’n begrip volledig bevatten.

Denken over politiek: democratie

Net als in de meeste Griekse poleis hadden in Athene aanvankelijk de adel de macht. In de vijfde eeuw ontwikkelde zich een democratisch systeem. Daarin was de volksvergadering erg machtig. Bijna alle politieke functies waren toegankelijk voor Atheners met burgerschap. Vrijheid en gelijkheid waren in de democratie de belangrijkste woorden. Vrijheid was de mogelijkheid om actief te zijn en om vrij te kunnen spreken in het openbaar. Gelijkheid hield in dat iedereen voor de wet gelijk was en politiek actief kon zijn. Deze vrijheid en gelijkheid golden echter alleen voor mannen met burgerrecht. Als je wilde meebeslissen, moest je persoonlijk aanwezig zijn in de volksvergadering.

Tegenstanders van de democratie

Andere rijke Atheners trokken zich terug uit de politiek. Zij zagen Sparta als hun grote ideaal: daar had de aristocratie de macht. Toen in 431 v. Chr. de Peloponnsische oorlog uitbrak tussen Athene en Sparta, werden deze Atheners beschouwd als handlangers van de vijand.

Athene tegen Sparta

Nadat de Grieken in 480 v. Chr. de Perzische vloot hadden verslagen en daarna het Perzische landleger, was het met de Griekse eensgezindheid snel afgelopen. De Atheners waren uit de Perzische oorlogen gekomen als een militaire en economische grootmacht, wat leidde tot problemen met de andere Griekse grootmacht, Sparta. Daar draaide alles om het leger van hoplieten. Zij waren de enige burgers met alle rechten en werkten niet. Het werk werd gedaan door de heloten. In Sparta werd de macht gedeeld tussen twee koningen en hadden burgers niet veel macht. In de Peloponnesische oorlog stonden Athene en Sparta tegenover elkaar. Uiteindelijk moest Athene zich overgeven en werd de democratie verruild voor een Spartaansgezinde oligarchie. De Dertig van deze regering werden al in 403 v. Chr. verdreven. De democratie werd hersteld. Socrates werd ter dood veroordeeld, omdat onder de Dertig veel leerlingen van hem waren. Sparta was dusdanig verzwakt, dat het de andere poleis niet kon onderwerpen. Dit lukte koning Philippos van Macedonië wel en in 338 v. Chr. kreeg hij de macht in heel Griekenland. Dit was het einde van de zelfstandige Griekse poleis.

2.2

Alexander de Grote

Nadat Philippos de Grieken had verslagen, besloot hij een grote oorlog te beginnen tegen Perzië, als wraak voor de Perzische oorlogen. Hierdoor kon Philippos laten zien dat hij ook als Macedoniër een echte Griek was en bovendien zouden de Grieken niet tegen hem keren. Toen hij vermoord werd, volgde Alexander hem op. In 334 v. Chr. versloeg hij de Perzen en veroverde gebieden tot in Egypte en Mesopotamië, Iran, Afghanistan en Pakistan.

Het hellenisme

Uiteindelijk viel het rijk van Alexander uiteen. Deze drie koninkrijken zouden op den duur een voor een worden veroverd door de Romeinen. Van het plan om de Grieks-Perzische cultuur tot stand te brengen, kwam niks terecht. Grieken bleven zich vasthouden aan hun eigen taal en cultuur, waardoor ook niet-Grieken dit overnamen en de Griekse cultuur zich tot ver buiten Griekenland verspreidde. Dit heet het hellenisme. De Grieken trokken naar nieuwe gebieden voor handel, wetenschap en werk. In de vele nieuwe Griekse steden hadden Grieken en Macedoniërs vaak als enigen het volledige burgerschap en kregen de niet-Grieken per volksgroep een zelfbestuur. In de vierde eeuw v. Chr. vormden de Grieken in Egypte de bovenlaag en een groot deel van de middenklasse van de samenleving. Ze leefden gescheiden van de Egyptische bevolking met hun eigen cultuur. Als je iets wilde bereiken, moest je dus Grieks leren en de cultuur overnemen. De hellenistische koninkrijken waren welvarend en veel steden groeiden enorm.

Alexandrië en de Pharos

Alexandrië lag op een gunstige plaats: het had zowel een verbinding met de zee als via de Nijl met het vruchtbare achterland van Egypte. Opvolger van Alexander Ptolemaios I maakte Alexandrië de hoofdstad van zijn Ptolemaeënrijk. Het voornaamste doel van de vuurtoren Pharos was om schepen veilig naar de haven te leiden en om rijkdom en macht uit te stralen.

Griekse wetenschap in Alexandrië

De Pharos is een goed voorbeeld van de manier waarop in de hellenistische wereld wetenschappelijke kennis werd toegepast. Het Museion, een tempelcomplex voor de wetenschap, zorgde ervoor dat wetenschappers uit allerlei gebieden naar Alexandrië kwamen. Geleerden kwamen er samen om te discussiëren. Theorie en praktijk gingen vaak samen. De medische wetenschap werd in hier verder ontwikkeld, mede door experimenten.

De joodse diaspora

Het jodendom, de oudste monotheïstische godsdienst, vormde een uitzondering in de Oudheid omdat de rest polytheïstisch was. In 586 v. Chr. waren de joden naar Mesopotamië gebracht. Vanaf dat moment leefden ze in diaspora: een volk verstrooid over vele landen. Als reactie op de anti-joodse opstelling van de Grieken werden de joden steeds meer anti-Grieks.

2.3

Rome wordt een grootmacht

De overwinning van de Romeinen op Cleopatra in 31 v. Chr. maakte een eind aan het Ptolemaïsche rijk en daarmee aan de hellenistische periode. Vanaf 509 v. Chr. was Rome een republiek. De macht werd gedeeld. Voor bestuursfuncties werd een aantal mannen gekozen die één jaar in functie waren. Het hoogst waren de twee consuls, die na hun ambtstermijn in de senaat terechtkwamen. In de paar eeuwen ontwikkelde Rome zich tot de belangrijkste macht op het Italische schiereiland. Toen de Romeinen de Griekse steden in Zuid-Italië veroverden, kwamen ze voor het eerst intensief in contact met de Griekse cultuur. Nu de Romeinen heel Italië in hun macht hadden, stuitten ze op Carthago, een Noord-Afrikaanse grootmacht die het hele westelijke Middellandse Zeegebied had. Er zijn twee oorlogen gevoerd. De Carthaagse Hannibal had tien jaar lang grote delen van Carthago in zijn macht, totdat de Romeinen Carthago versloegen. Dit betekende het begin van de grootste gebiedsuitbreiding in de Romeinse geschiedenis. Er was sprake van een Imperium Romanum.

Verspreiding van de Griekse cultuur

Met de oorlogsbuit kwam ook de Griekse kunst naar Rome. De Romeinen lieten de Griekse beelden in grote hoeveelheden namaken. Onder de slaven bevonden zich zeer ontwikkelde Grieken: artsen, geleerden, leraren, schrijven en kunstenaars. Ook via hen kwamen de Griekse cultuur en wetenschap de Romeinse samenleving binnen. De houding van de Romeinen tegenover de Grieken was tweeslachtig. Aan de ene kant keken ze op tegen hun cultuur en bewonderden ze hun talenten, aan de andere kant voelden ze minachting voor ongedisciplineerde Grieken, die niets belangrijks presteerden.

De Romeinse inbreng

Als ze het nodig of nuttig vonden, pasten de Romeinen de Griekse kunst aan. Standbeelden van hellenistische heersers waren naakt. Voor Romeinen was dat ondenkbaar. Ook tempels zien er bij de Romeinen anders uit: Griekse tempels hebben rondom trappen, Romeinse tempels staan op een hoog podium en hebben alleen een trap aan de voorkant. Ze hielden dus wel vast aan het Italische podium dat ze gewend waren. Twee Romeinse verbeteringen in de bouwkunst waren technisch: het beton en de boogconstructie.

De generaals worden machtiger

Het Romeinse imperialisme leidde uiteindelijk tot de overgang van de Romeinse Republiek. Toen het Romeinse imperium groeide en oorlogen buiten Italië werden uitgevochten, werden de ex-consuls steeds belangrijker. Hun soldaten vochten voor hen. De consuls waren in de eerste eeuw v. Chr. machtiger dan de senaat en vochtten tegen andere consuls. De rivaliteit tussen de machtigste generaals, Pompeius en Caesar leidde in 49 v. Chr. tot een burgeroorlog, die Caesar won. Men vreesde dat hij de republiek wilde afschaffen, dus werd hij vermoord. Zijn adoptiefzoon Augustus kreeg de macht. Hij wist de maatschappij weer op orde te brengen. Met Augustus begon de Keizertijd, die tot 476 n. Chr. zou duren.

Christenen in het Imperium Romanum

Tijdens de regering van Augustus werd in Palestina Jezus geboren. De aanhangers van Jezus zagen hem als de Messias, die volgens de joden zou komen om het Joodse volk te bevrijden van slavernij en onderdrukking, en een koninkrijk van vrede en rechtvaardigheid zou stichten. Een deel van zijn volgelingen (christenen) wilde de boodschap van Jezus over de hele hellenistische wereld verspreiden. Aanvankelijk waren er nog niet zo veel verschillen tussen de joden en de christenen, maar in de eerste eeuw gingen ze al uit elkaar groeien. De meeste joden waren er namelijk niet om uit om mensen tot hun geloof te bekeren, terwijl dit wel het doel van de christenen was. Hierdoor vielen ze op en ontstonden er christenvervolgingen in Rome, na de brand. Op bevel van keizer Trajanus mochten ze echter niet meer vervolg worden, maar christen zijn bleef strafbaar. Vooral armen, vrouwen en slaven voelden zich aangetrokken tot het christendom: dat rijkdom en status er niet toe deden, sprak hun aan. Rijke christenen namen de leiding en zorgden voor financiële steun.

Romanisering

In 106 voegde Trajanus het huidige Roemenië toe aan het Romeinse Rijk, dat nu op zijn grootst was. Er werden limes aangelegd, een verdedigingssysteem. Zo konden er plundertochten tegengehouden worden. Als de Romeinen een gebied hadden veroverd, bleven de machtsstructuren hetzelfde, tenzij je in opstand kwam. Sommige Gallische stadjes werden tot een hoofdstad gemaakt van een district. Ook werden er stammen samengevoegd als een district. Hieruit werden de belastingen geïnd. Door de goede infrastructuur kon er gehandeld worden en als er een opstand was konden de soldaten ter plekke zijn. In het hele rijk dezelfde regels. Als de vorsten mee werkten, kregen zij het Romeinse burgerschap. Het gevolg: Romanisering. Andere volken nemen (delen van) de Romeinse cultuur over.

2.4

De crisis van de derde eeuw

Vanaf het einde van de tweede eeuw vielen grote groepen Germanen het Imperium

Romanum binnen. Sommigen wilden een bondgenootschap sluiten met de Romeinen,

anderen waren op plundertocht. Steeds vaker grepen Romeinse legeraanvoerders met hun

legers de macht. Vanaf 250 stonden alle grenzen onder druk en was er sprake van een crisis

op bijna alle terreinen van de maatschappij. De christenen kregen weer de schuld.

Christenvervolgingen

Na de korte hevige vervolgingen in de eerste eeuw werden de christenen met rust gelaten,

maar het bleef echter wel strafbaar om christen te zijn. Ze moesten voorzichtig zijn met het

verwerven van aanhangers. Toch werden steeds meer mensen christen, waaronder rijken,

waardoor er meer geld vrijkwam voor christelijke naastenliefde. Toen het slechter ging in het

Romeinse Rijk, werd het christendom steeds meer gezien als een bedreiging. In 250 werden

joden en christenen gedwongen aan de Romeinse staatsgoden te offeren. Tien jaar later

werden de maatregelen weer teruggedrongen en de groei van het aantal christenen zette

weer door. De christenen waren goed georganiseerd, hielpen elkaar en waren zeker van hun

zaak. Hierdoor waren ze een grote bedreiging voor de Romeinse machthebbers. Onder

keizer Diocletanius begonnen de hevigste en meest uitgebreide christenvervolgingen.

Keizer Diocletianus

Onder Diocletianus werd het rijk een tetrarchie, een rijk in vier stukken gedeeld. Het West-

Romeinse en Oost-Romeinse deel kregen elk een keizer, een Augustus, met als onderkeizer

een Caesar. Als de Augustus stierf, volgde de Caesar hem op. Hiermee hoopte Diocletanus

een einde te maken aan het voortdurende gevecht om de troon. De tetrarchen opereerden vanuit vier hoofdsteden. Voor het eerst kwam er een scheiding tussen militair en burgerlijk bestuur en kwam er een grote, strak geregelde bureaucratie die door oud-militairen werd uitgevoerd. De provincies werden opnieuw ingedeeld en werden ondergebracht bij twaalf grote districten, diocesen. Dit vergrootte de kloof tussen het West-Romeinse en het Oost-Romeinse Rijk. Er kwamen meer soldaten en het leger werd opgedeeld in vaste grensleggers met mobiele troepen. Deze militaire veranderingen waren duur. Daarom kwam er een aanpassing van het belastingstelsel. Boeren moesten nu weer grondbelasting betalen, maar ze zaten vast aan hun grond. Hierom waren ze sterk afhankelijk van hun naburige grootgrondbezitters.

Het Romeinse recht

Onder Diocletianus werd ook het Romeinse recht overzichtelijker. Het Romeinse recht is gericht op de praktijk. Uitspraken die rechters vroeger hadden gedaan, waren voor Romeinen erg belangrijk. Men begon deze grote hoeveelheid uitspraken overzichtelijk bij elkaar te zetten, maar dit was nog geen wetboek. In de zesde eeuw kwam Justinianus (527-565) met een wetsverzameling waarin er geen tegenstrijdigheden bestonden en die algemeen geldend waren.

Keizer Constantijn de Grote

De opvolgingsregeling met de Augusti en Caesares werkte niet: in 306 werd Constantijn (306-337) uitgeroepen tot Augustus, hoewel hij geen Caesar was geweest. Dit leidde tot burgeroorlogen. In 312 won Constantijn de slag bij de Milvische brug en was daarmee de keizer van het westelijke deel van het Rijk. Het jaar erna kreeg het christendom gelijke rechten door het Edict van Milaan. Het christendom was een middel om meer eenheid in het Rijk te krijgen. Het aantal christenen groeide sneller dan ooit. In 391 verbood keizer Theodosius alle heidense bijeenkomsten en werd het christendom de staatsgodsdienst.

Van Oudheid naar Middeleeuwen

Rond 375 bereikten de Hunnen Europa. Vanuit Azië waren deze nomadenstammen plunderend naar Europa gekomen en duwden grote groepen Germanen het Romeinse Rijk binnen. Het West-Romeinse Rijk kreeg veel last van deze invallen, omdat het arm was en de Hunnen en Germanen niet af kon kopen. Deze periode wordt ook wel de tijd van Volksverhuizingen genoemd. De Germanen dwongen de Romeinse keizers hen als bondgenoten binnen het Rijk te laten blijven, maar met behoud van hun eigen leiders en bestuur, maar sommige Romeinen trokken plunderend door het Rijk. De steden werden steeds kleiner, omdat de bevolking wegtrok naar het platteland. In de grensstreken en het leger waren Germaanse bondgenoten steeds belangrijker geworden. In 475 zette een Germaanse generaal de keizer af. Hiermee kwam er een einde aan het West-Romeinse Rijk. Het Oost-Romeinse Rijk bleef bestaan tot aan 1453.