Maarten Klein?

‘Hersenschimmen’ is een roman van J. Bernlef, uitgegeven in 2001 door Em. Querido.
Het boek gaat over Maarten Klein, een gepensioneerde man die samen met zijn vrouw Vera en zijn hond Robert in Amerika woont. Ze leven vredig daar, maar Maarten raakt de laatste tijd steeds meer in de war. Dit wordt steeds erger en erger, hij ziet zelfs zijn vrouw voor zijn moeder aan en vergeet voortdurend allemaal dingen. Hij is het gevoel voor tijd kwijt, zowel dag en nacht als nu en 40 jaar geleden. Het boek is geschreven vanuit Maarten’s perspectief.
Het boek begint met Maarten, die zoals gewoonlijk naar buiten kijkt tot de schoolbus langskomt. Hij weet precies wanneer en wie er uitstappen, maar vandaag blijkt dat de bus niet komt, omdat het zondag is. In het begin denk je dan ook dat Maarten gewoon een oude man is die zo nu en dan een beetje verstrooid is en soms wat vergeet. Dit wordt geleidelijk aan erger en erger. Dat kan je ook goed zien aan de manier waarop het is geschreven, je leest namelijk vanuit Maarten’s perspectief. Maarten zelf weet bepaalde dingen nog wel, zoals een zeeman die zegt: “Op zee leer je niet praten,” maar hij vergeet weer wel de hele tijd dat zijn kinderen allang niet meer thuis wonen. De schrijver heeft over het algemeen goed beschreven hoe het steeds erger wordt, maar aan het eind krijgt het een te plotselinge wending. Maarten vergeet echt voortdurend wie Phil, zijn verzorgster, is en hij kan zelf ook bijna niks meer, wat een paar dagen hiervoor nog helemaal niet het geval was. Dat past niet goed bij de rest van het boek, dat een langzame opbouw had.

Omdat je vanuit Maarten’s perspectief leest, begrijp je hem beter. Dat is een goed punt van dit boek, omdat je anders niks van Maarten snapt. Wat hieraan wel minder is, is dat het laatste deel van het boek ook op deze manier is geschreven, maar dat Maarten dan niets zinnigs meer denkt of zegt. Door Maarten’s geraaskal weet je dan eigenlijk ook niet of hij in het ziekenhuis ligt of thuis in bed. Het idee van Bernlef is al duidelijk na drie bladzijdes, maar dit gaat net iets te lang door, waardoor je je eraan gaat irriteren en geneigd bent door te bladeren naar de laatste bladzijde. Een ander nadeel van deze manier van schrijven is dat je niet echt weet wat Maarten’s probleem precies is. Je weet wel dat hij erg in de war is en van alles vergeet, maar heeft hij Alzheimer of iets anders? Bernlef had dit beter moeten verwoorden, door Maarten bijvoorbeeld een gesprek te laten opvangen van de dokter en Vera.
Toch blijft het verhaal aangrijpend, omdat je ook ziet hoe Vera zich sterk probeert te houden en Maarten zelf er eigenlijk ook niks aan kan doen. Tot zover ik weet is hier ook geen ander boek over dit probleem geschreven, daarom blijf je ook geboeid lezen. En je bent ook benieuwd naar hoe het eindigt, omdat Maarten vreemder met de dag wordt. Zo ontsnapt hij uit zijn eigen huis om een frisse neus te halen, maar raakt dan hopeloos verdwaald, terwijl hij deze weg al jarenlang heeft gelopen. Door deze kleine dingetjes, die Maarten eerst nog zo goed wist, weet je dat hij steeds meer achteruit gaat. En doordat je realiseert dat dit vaak genoeg in de wereld voorkomt, is het nog aangrijpender dan het verhaal op zich, omdat dit een ieder kan overkomen.
well.