Mozart

Inleiding

Velen hebben onderzoek verricht naar zijn leven. Velen hebben boeken geschreven. Zijn naam is wereldwijd bekend. Hij heeft het allemaal te danken aan zijn bijna hemelse manier van muziek schrijven. We hebben het over Wolfgang Amadeus Mozart (* 27 januari 1756 – † 5 december 1791), één van de bekendste componisten uit de 18e eeuw en eigenlijk van de gehele klassieke muziekgeschiedenis. Vele meesterwerken kwamen van zijn hand, waaronder zijn Requiem die hij op zijn sterfbed heeft geschreven en dus nooit heeft kunnen voltooien.
Ik kreeg al snel het gevoel dat er meer zat achter het begrip ‘requiem’ en wilde dat graag gaan uitzoeken. Dat had ik waarschijnlijk nooit gedaan als ik geen profielwerkstuk hoefde te maken, maar dit was toch een zeer geschikte gelegenheid. Om het werkstuk een doel te geven heb ik een hoofdvraag opgesteld die beantwoord moet worden aan de hand van 4 deelvragen. Dit is de hoofdvraag:

‘Wat heeft het Requiem van Wolfgang Amadeus Mozart (Classicisme) voor invloed gehad op het componeren van de Requiems door Giuseppe Verdi (Romantiek) en Andrew Lloyd Webber (20e eeuw)?’

De deelvragen sluiten zoveel mogelijk aan bij de hoofdvraag maar geven ook extra informatie omtrent het onderwerp. Ik heb besloten de volgende vier te kiezen.

1. ‘Wat is een requiem?’
2. ‘Wat zijn de belangrijkste composities van W.A. Mozart welke plek neemt zijn requiem in in zijn oeuvre?’
3. ‘Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen de requiems van Mozart, Verdi en Webber?’
4. ‘Heeft W.A. Mozart met zijn manier van componeren en zijn requiem nog andere componisten beïnvloedt?’

Ik heb natuurlijk al nagedacht over het mogelijke antwoord op deze deelvragen en op de hoofdvraag. Met de kennis die ik nu heb weet ik dat Mozart een heel beroemd (en befaamd) componist is en wiens muziek bij velen geliefd is. Ik ga er dus vanuit dat hij wel anderen heeft beïnvloed. In welke mate dat is weet ik niet, maar dat ga ik onderzoeken. Onder andere aan de hand van de muziek, internetsites, boeken en een interview met een componist. Ik hoop op die manier tot een goed en duidelijk antwoord kan komen.

Over Mozart

Op 27 januari 1756 krijgen Leopold en Maria Anna Mozart een zoon. Ze noemen hem voluit Joannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus (Amadeus) Mozart. Hij was de jongste in een rij van 7 kinderen (waarvan er al vijf overleden waren voor zijn geboorte, hij is dus uiteindelijk opgegroeid met slechts één zus, Nannerl). Meteen blijkt al dat hij net als zijn vader en zus een wonderkind is. In de praktijk komt dit tot uiting wanneer hij op 4-jarige leeftijd zijn eerste stuk leert spelen op de piano (een Scherzo van G.C. Wagenseil). Dit zou in principe nog geen wonder zijn, maar hij kon dit werk binnen een half uur feilloos spelen. Zijn eerste optreden volgde een half jaar later aan de universiteit van Salzburg. Dit alles speelt zich af tegen een achtergrond van oorlog tussen bijna alle Europese landen, dus ook Mozarts geboorteland Oostenrijk, maar daar heeft hij als vierjarige geen last van, zijn leven bestaat uit piano spelen. En binnen zijn eerste tien levensjaren begint hij ook al met componeren. Al snel leerde hij de harde wereld van de componisten kennen. Hij werd geportretteerd (zoals hiernaast, door Pietro Antonio Lorenzoni in 1763) en vaak uitgenodigd bij vorsten en edelen. Als je de verhalen moet geloven (en vooral de film) dan kan Mozart al deze aandacht niet aan en wordt het een vervelend eigenwijs ventje. Toch blijft hij gewoon componeren en als hij eenmaal naam heeft gemaakt gaat hij ook Europa door met zijn familie. Vooral zijn vader, die zelf ook componist is, staat erop dat Mozart alle grootheden van Europa ooit bezocht heeft. Mozart is echter een heel zwakke persoon en hij loopt allerlei ziektes op. Veel van zijn tijd brengt hij dan ook door op bed, ziek. Zijn vader (Leopold Mozart) weet echter van geen stoppen en ze reizen met de hele familie naar Italië, Duitsland, Oostenrijk en ook Nederland wordt aangedaan. Op 4 augustus 1782 trouwt hij met Constanze. Van haar zal hij 6 kinderen krijgen, waarvan er al 3 vlak na de geboorte sterven. Als hij 22 is overlijdt zijn moeder en staat hij er alleen voor aangezien zijn vader in Salzburg zit en hij tijdelijk in Parijs woont. Als op 28 mei 1787 ook zijn vader sterft is hij echt wees en zal hij zichzelf moeten redden. Hij geeft zijn geld echter wel heel makkelijk uit en moet blijven componeren om in zijn onderhoud te kunnen voorzien. Ondertussen schrijft hij grote opera’s als Don Giovanni en Le nozze di Figaro. Op 30 september 1791 is de première van die Zauberflöte en dat is direct een groot succes. Hij werkt verder aan zijn laatste opdracht, het Requiem. Hij raakt echter in depressies verzeild en hij moet het schrijven staken. Begin december voelt hij zich weer wat beter en hij laat Salieri (zijn leermeester en grootste vriend) zijn gedachten op papier zetten. Samen met een aantal bevriende zangers (die de zangpartijen voorzingen, Mozart zelf ‘zingt’ nog de altpartij) werken ze aan het requiem en ze komen een heel eind. Op 5 december wordt het Mozart echter allemaal te veel en overlijdt hij in de achtste maat van het Lacrimosa…
Vervolgens worden zijn werken eeuwenlang bij elkaar gezocht en Ludwig Ritter von Köchel maakt de officiële ordenen. De zogenaamde Köchels Verzeichnis wordt ook nu nog gebruikt bij de benaming van vele werken van Mozart. Het Requiem is bijvoorbeeld K.V. 626 en aangezien dat zijn laatste werk was zijn er ongeveer 626 werken van Mozart geregistreerd. Een enorme hoeveelheid voor iemand die maar 35 jaar oud is geworden. Nog dagelijks worden zijn werken ten gehore gebracht in de grote concertzalen van de wereld. Het Randstedelijk Begeleidingsorkest heeft het Requiem bijna vast op het programma staan, zoveel koren willen het ten gehore brengen.

Deelvraag 1
‘Wat is een requiem?’

Wanneer je in de ‘Van Dale’ zoekt naar de betekenis van het woord requiem, dan vind je: ‘Mis voor de zielenrust van een overledene, ontleend aan de aanvangswoorden: requiem aeternam dona eis, Domine, Heer geef hun de eeuwige rust.’ Dit is in principe een juiste omschrijving, maar niet helemaal volledig. Het is een religieus werk, waarvan de tekst altijd bijna hetzelfde is, maar waarvan de melodie per compositie verschilt. Dit geeft componisten de mogelijkheid om zelf een requiem te schrijven en die te laten verschillen van die van een ander. De bekendste requiems zijn van: Verdi, Fauré, Duruflé, Lassus, Berlioz en natuurlijk Mozart. De tekst van het requiem is te vinden in Bijlage 1.
Wanneer je naar de tekst kijkt valt op dat het een gebed is. In een requiem wordt aan de Heer gevraagd om goed voor de dode te zorgen. Er wordt gevraagd om vergeving van de zonden van de dode. Dat hij/zij in de hemel mag komen en daar zijn rust mag vinden.
Volgens de oude geschriften zijn er vóór de 10e eeuw geen requiems geschreven. In 998 is er een requiem geschreven en opgevoerd ter gelegenheid van de dodendag (‘aller zielen’). Dat is waarschijnlijk de eerste geweest . Sindsdien is het voor een componist altijd een hoogtepunt geweest wanneer hij een requiem heeft kunnen schrijven. Er zit vaak een emotionele gedachte achter, omdat het bijna altijd opgedragen wordt aan een naaste. Zo heeft Andrew Lloyd Webber het voor zijn overleden vader Bill geschreven. Alleen verbreekt Mozart deze emotionele band, omdat hij zijn requiem heeft geschreven nadat hij opdracht had gekregen. Over dit verhaal zijn hele boeken geschreven. Mozart heeft op een nacht een onbekende bezoeker ontvangen. Deze man had een zak met goudstukken voor hem klaarliggen wanneer hij een requiem zou schrijven. Volgens het boek van Landon was deze opdrachtgever een bode van ene graaf Walsegg zu Stuppach, een mede vrijmetselaar. Diens vrouw was drie maanden daarvoor overleden en hij wilde graag een requiem voor haar laten schrijven. In de 19e-eeuwse biografieën wordt deze man afgeschilderd als een ‘doortrapte plagiator’ die alleen maar zijn voordeel wilde halen uit het requiem. Dat alles is niet waar. Stuppach was een groot muziekliefhebber die ook vele concerten gaf op zijn kasteel. Er zijn geen redenen om aan te nemen dat Stuppach het requiem wilde gebruiken als zijnde een compositie van zichzelf.

Er zijn in de geschiedenis ca. 1500 requiems geschreven . Deze zijn alleen bij lange na niet allemaal bekend of bewaard. In Bijlage 2. is een uitgebreide lijst van requiems te vinden met daarbij de jaartallen van compositie.
Het bijzondere van een requiem is dat hij meegaat met zijn tijd. Ze kenmerken de muziekstijl van die tijd. Zo heeft het eerste requiem alleen de beginselen van de muziekgeschiedenis meegekregen. Toen werden er geen akkoorden gebruikt, geen meerstemmigheid en alleen kerktoonladders. Mozart’s requiem bevat daarentegen vele harmonieuze kenmerken, polyfone zangpartijen en een heel orkest. Het requiem van Verdi verschilt daar niet zo heel veel van, al gebruikt hij weer veel meer grootse muzikale middelen. Meer pauken en koperblazers, Mozart houdt meer van het fijnere werk, zoals houtblazers. Het laatste requiem dat ik ga verkennen is het requiem van Andrew Lloyd Webber, maar die is volledig anders dan de andere twee composities. Webber is van oorsprong een musicalcomponist en dat kun je heel goed terugvinden in zijn requiem. Het is meteen een stuk moderner en veel levendiger. Hij houdt zich minder aan vaste regeltjes, al zit er wel een duidelijke structuur in. Er is een grote rol voor de sopraan (Sarah Brightman) en de tenor (Placido Domingo) en ook het buitengewoon grote orkest is belangrijk. Dit is dus duidelijk een requiem van deze tijd. Ik heb ook contact gehad met een hedendaagse componist (…) en ook hij kijkt op tegen anderen die wel een requiem schrijven of hebben geschreven. Vaak is het een levenswerk, een kroon op het ouvre. En wanneer je een goed requiem geschreven hebt, kan dit na je dood nog heel belangrijk worden. Zo is het requiem van Mozart nog gespeeld tijdens de begrafenis van prins Claus († 2002) en hebben miljoenen mensen van Mozart mogen genieten, meer dan driehonderd jaar na zijn dood. Een requiem is dus een belangrijk religieus stuk, waar vele componisten veel waarde aan hechten.

Deelvraag 2.
‘Wat zijn de belangrijkste composities van W.A. Mozart welke plek neemt zijn requiem in in zijn oeuvre?’

Deze deelvraag is niet zo maar te beantwoorden. Iedereen heeft een andere mening en dus is er niet één duidelijk antwoord op deze vraag. Toch zijn er wel enkele composities die door bijna iedereen herkent worden. Dat is niet voor niets, deze stukken zijn dan ooit gebruikt voor een film of een reclame en zijn zodoende bekender. Toch kun je dit argument niet gebruiken als een sluitend antwoord op de vraag welke composities het belangrijkst zijn.
Je zult dus moeten zoeken naar juiste argumenten en die kun je op twee manieren vinden. Ten eerste kun je naar allerlei muzikale aspecten kijken van bekende werken (het is onmogelijk om alle 600 composities te beoordelen en dat is ook overbodig, aangezien de algemene opinie over bepaalde werken niet ver uiteen loopt). De tweede manier is de makkelijkste; bronnen raadplegen. Er zijn honderden boeken geschreven over Mozart en zijn werken en alle auteurs van deze boeken zijn kenners en hebben verstand van muziek. Wanneer je de juiste bronnen raadpleegt kun je tot een goed onderbouwd antwoord komen. In mijn belangrijkste bron, ‘Wolfgang Amadeus Mozart’ van H.C. Robbins Landon, staan alle werken van Mozart en worden ze bijna allemaal apart behandeld. Deze Robbins Landon is de bekendste Mozart-kenner van deze tijd en heeft al vele boeken geschreven. Hij wordt erg bewonderd om zijn werk en blijft steeds nieuwe onderzoeken uitgeven. Volgens Landon zijn de volgende werken het belangrijkst:

· Die Zauberflöte (opera)
· Don Giovanni (opera)
· Le nozze di Figaro (opera)
· Requiem in D minor (requiem)
· Klarinetconcert (concert)
· Eine kleine Nachtmusik (serenade)
· Klarinet Quintet (kamermuziek)

Maar dit is natuurlijk niet bindend. Ieders mening is weer anders en aangezien Mozart 600 werken heeft geschreven zullen er vast ook mensen zijn die weer gecharmeerd zijn van andere stukken. Wanneer je kijkt naar de originaliteit, kwaliteit, harmonie, compositie en volledigheid zijn dit toch wel de stukken die er tussenuit springen. Als ik met mijn toch niet geheel a-muzikale oor hier naar luister, ontdek ik eigenlijk niets wat niet klopt, niet lekker loopt of raar klinkt (alhoewel, in maat 9 van het Dies irae van het Requiem ben ik het niet helemaal met Mozart’s keuze eens om daar een simpel loopje van te maken na zo’n machtig begin, maar wie ben ik?!).
In de tijd waarin Mozart leefde was je als componist meestal aangesloten bij een koningshuis óf je was zelfstandig. Zelfstandige componisten werden dikwijls niet geaccepteerd en dus moest je ervoor zorgen dat je bij een muziekliefhebbende vorst terechtkwam. Dat was Mozart gelukt; hij speelde en componeerde zeer veel voor keizer Joseph II van Oostenrijk. Hij was zeer onder de indruk van de jonge getalenteerde Mozart en regelde heel veel opdrachten en optredens. De bovengenoemde stukken zijn dan ook heel veel uitgevoerd in Wenen.
Mozart heeft Die Zauberflöte niet zo lang voor zijn dood geschreven, maar heeft hem toch ca. 45 keer ten gehore gebracht (zie Bijlage 1), waarvan 20 keer in de maand oktober (hij stierf in december). Er zijn nog een aantal opera’s die zeer vaak zijn opgevoerd, maar die zijn minder bekend (o.a. Il barbiere di Siviglia, Il rè Teodoro in Venezia, L’arbare di Diana en Im Trüben ist gut fischen). Uit deze titels valt ook direct op te maken dat Mozart niet erg diepzinnig was bij het verzinnen van namen voor zijn werken. Voor ons klinkt het meestal interessant, omdat het vaak Italiaans is, maar het stelt niet zoveel voor. Zo betekent ‘Il barbiere di Siviglia’ gewoon: de kapper van Sevilla. Maar gelukkig was deze simpelheid niet terug te vinden in zijn werken.
Het Requiem van W.A. Mozart behoort volgens kenners tot de beste werken. Het is in ieder geval zijn beste religieuze werk. Zijn opera’s zijn van grote klasse en daar kan het Requiem ook niet aan tippen, maar het zit er wel heel dicht tegenaan. De kwaliteit blijkt ook wel uit de publiciteit die het haalt. Niet alleen vroeger, maar ook zeker in deze tijd.
Ik begon deze deelvraag met de twee mogelijke manieren om tot een antwoord te komen. Ik heb gekeken naar kenners en heb daar mijn conclusie uit getrokken. Toch lijkt het mij wenselijk om er ook nog een persoonlijke mening aan toe te voegen. Ik heb alleen gekeken naar de ‘gevestigde orde’. Dat wil zeggen, de bovengenoemde stukken, omdat het anders wel ontzettend veel tijd in beslag neemt. Ik ben zelf meer geïnteresseerd in blaasinstrumenten, wat tot gevolg heeft dat ik toch vooral de klarinetstukken en het Requiem heel mooi vind. De opera’s en de overige stukken zijn toch veel strijkinstrumenten en zang. Nu vind ik zang niet zo erg, maar het is allemaal zeer hoog en weinig bas/tenor. Er gebeurt heel veel in die stukken en daar kan ik niet ontspannen naar luisteren.
Het is Mozart geweest die ooit is begonnen met solostukken waarbij het solo-instrument begeleid wordt door een geheel orkest. Er vindt een wisselwerking plaats tussen die twee groepen, waardoor het solo-instrument heel goed tot zijn recht komt. Ik vind het ook bijna onmogelijk om de ‘beste’ werken uit te kiezen. Ik heb zelf op klarinet nog enkele andere stukken gespeeld en die vond ik ook zeer goed. Hoogstwaarschijnlijk zijn al zijn andere werken ook bijzonder en hebben ze allemaal iets meegekregen van de genialiteit van Mozart, maar dat kan ik zelf niet beoordelen. Ik moet me dus houden aan de mening van ‘kenners’. Deze mensen hebben het volledig uitgezocht en zijn er heel diep ingedoken zodat ze een goede onderbouwde mening hebben kunnen vormen.

Deelvraag 3
‘Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen de requiems van Mozart, Verdi en Webber?’

Tijdens het uitwerken van dit werkstuk heb in continue naar deze drie requiems geluisterd. Op de eerste plaats omdat het gewoon prettig werkt met muziek op de achtergrond en op de tweede plaats omdat het nodig is voor deze deelvraag. Het zijn alledrie Cd’s met een tijdsduur langer dan een uur dus ik ken ze nog niet geheel uit mijn hoofd. Wel heb ik al een goed beeld kunnen vormen over deze werken. Er zijn heel duidelijk overeenkomsten en verschillen te merken.
Eerst een stukje geschiedenis over de tot nu toe onbekende requiems van Giuseppe Verdi en Andrew Lloyd Webber.
Giuseppe Verdi (1813- 1901) heeft het tijdens zijn leven altijd geweigerd om werken te schrijven voor bepaalde gelegenheden. In principe was hij een operacomponist en dus wilde hij niet zomaar een werkje schrijven voor een bruiloft of een bepaalde mis. Hij heeft echter twee keer een uitzondering gemaakt, waarvan één keer het componeren van een requiem. Dit heeft hij gedaan ter ere van twee mensen uit de Italiaanse culturele wereld: Alessandro Manzoni (gestorven op 22 mei 1873) en Gioacchino Rossini (gestorven in december 1868). In die tijd zochten de Italianen naar symfonische werken en opera’s van buitenlandse componisten. Verdi reageerde hierop door een eerbetoon te schrijven voor de eigen componisten. Samen met 11 andere componisten schreef hij toen een requiem voor Rossini. Dit was volgens Verdi echter een grote mislukking en het is nooit uitgevoerd. Toen in 1873 Manzoni stierf heeft hij het nog een keer geschreven, alleen, en toen is het wel gelukt. Eén jaar na het overlijden van Manzoni werd zijn requiem voor het eerst ten gehore gebracht. In de San Marco Church dirigeerde Verdi zelf en hij kreeg begeleiding van bekende zangers. Sindsdien is zijn requiem door velen geliefd om zijn bombastische karakter en zijn hoge operagehalte.
Andrew Lloyd Webber (1948 – heden, foto ↓) heeft een groots musical verleden. Hij is dus eigenlijk de moderne operacomponist. Met grote producties als ‘Cats’ en ‘Jesus Christ Superstar’ heeft hij zijn naam al sinds zijn 19e jaar gevestigd. Hij heeft zijn requiem geschreven voor zijn overleden vader, maar dat was niet de enige aanleiding. Op een dag las hij in de New York Times over een Cambodjaans jongetje die moest kiezen tussen zelf vermoord worden of zijn zusje vermoord zien worden. Webber vond dit een gruwelijk verhaal en koos ervoor een requiem te schrijven voor een man, een vrouw en een jongen. Dit heeft hij vertaald in de bezetting; tenor: Placido Domingo, sopraan: Sarah Brightman en jongenssopraan Lorin Maazel. Het requiem werd in 1984 voor het eerst opgevoerd en goed ontvangen door de critici. Zelf heeft hij over het requiem gezegd: ‘I don’t know what place it will find in the music of today, but to me it is the most personal of all my compositions.’ Door de moderne draai die hij aan het stuk gegeven heeft past het uiteindelijk toch goed in deze tijd, al zal het nooit een bestseller worden.
De verhalen achter de requiems zijn dus niet te vergelijken. Moeten we het dus gaan zoeken in het werk zelf, in de muzikale kenmerken. De grootste verschillen zijn direct te horen en niet schokkend. De werken komen namelijk uit drie totaal verschillende stijlen. Mozart was één van de bekendste componisten van het classicisme (samen met Haydn en Beethoven). Zij werden de ‘Weense Klassieken’ (1750-1810) genoemd, omdat het centrum van de muziek destijds in Wenen lag. Het classicisme kenmerkte zich door een verstandelijke benadering van componisten. Dit zie je aan bijvoorbeeld de symmetrische opbouw van melodieën en aan de planmatige opzet van een symfonie. De muziek die geschreven werd was muziek zonder verhaal (zg. absolute muziek). De kerktoonladders (zonder mollen en kruizen) waren definitief afgeschreven, men zwoer nu bij enkel majeur- en mineurtoonladders. Een stuk bestond meestal uit steeds terugkerende thema’s en motieven, maar tussen die terugkerende delen was wel een groot contrast. Er werd veel gebruik gemaakt van hele orkesten. Doordat sommige orkesten enkel symfonieën speelden werden zij ‘symfonieorkesten’ genoemd.
Verdi was een beroemd operacomponist uit de Romantiek (1815-1900). Deze periode kenmerkte zich vooral door meer afwisseling in de muziek. Er werd gebruik gemaakt van crescendo en decrescendo (harder en zachter) en ook werden er meer dissonante akkoorden gebruikt. De strakke vormindeling uit het classicisme werd ook losgelaten en er ontstonden nieuwe muzieksoorten, zoals de wals en de bolero. Ook de opera werd weer bekender door o.a. Verdi en Richard Wagner. Werd in het classicisme nog gebruikt gemaakt van de pianoforte (de voorloper van de piano), nu was de vleugel helemaal geweldig. Ook werden de orkesten groter en kwamen er andere soorten instrumenten bij (harp en saxofoon). Alles werd dus groter, machtiger en levendiger.
De periode waarin Andrew Lloyd Webber zijn requiem schreef is voor ons bekender. De twintigste eeuw kenmerkt zich door veel verschillende muzieksoorten. Vooral door de massacultuur is muziek de hele wereld over gegaan en ontstonden er steeds weer nieuwe soorten. Als we naar de klassieke muziek van de vorige eeuw kijken valt op dat eigenlijk alle regels wegvallen. Het begint al aan het eind van de romantiek met Schönberg en wordt steeds verder doorgevoerd. Er zit totaal geen lijn meer in de muziek, ieder akkoord of samenklank is mogelijk en de componisten leven zich volledig uit. Webber hoort hier niet bij, hij is meer van de popmuziek. In de grote theaters barst het in de jaren ’50, ’60 en ’70 van de musicals. Een muziekvorm waarbij een toneelstuk wordt opgevoerd waarin bijna alleen maar gezongen wordt. Het liefst lekker hoog en hard en vol passie. Ook wordt er veel gedanst en gevochten. Het ligt dus eigenlijk totaal niet in de lijn der verwachtingen dat Webber een requiem ging schrijven, maar blijkbaar is dat tijdloos.
Eigenlijk geven deze verschillen in tijd alles aan. Mozart gebruikt veel harmonisch klanken, een bezetting die niet té uitgebreid is en hij is heel netjes in zijn compositie. Verdi heeft een veel majestueuzer werk geschreven. Duidelijk meer in de richting van een opera, met veel hoge sopranen, héél veel koper en heel veel gevoel. Webber heeft echt een heel modern stuk geschreven. Losstaande noten (zonder een akkoord te vormen), vreemde instrumenten en elektronische middelen (een galmende sopraan in het eerste gedeelte). Wanneer je dit alles op een rijtje zet krijg je het volgende schema:

Componist: Periode: Harmonische kenmerken: Instrumentale bezetting: Melodische kenmerken:
W.A. Mozart Classicisme -Majeur- en mineurtoonladders.-Veel gebruik van drieklanken.-geen dissonanten.-Begin in eind op de heersende toonsoort. -Orkest met behoorlijke afmeting.-Veel violen, houtblazers en pauken.-Sopraan, alt, tenor, bas + koor. -Vraag/antwoord-Gestructureerde indeling.-Terugkerende thema’s en motieven.-Cadensen.
G. Verdi Romantiek -Majeur- en mineurtoonladders.-Meer chromatiek.-Nog steeds weinig dissonanten en vreemde akkoorden. -Groter symfonieorkest.-Veel koper, cello en bas.-Sopraan, alt, tenor, bas + koor. -Veel crescendo- decrescendo.-Veel nieuwe motieven, soms terugkering.-Sterke wisseling veel/weinig instrumenten.
A.L. Webber 20e eeuw -Veel losse noten.-Majeur- en mineurtoonladders.-Losse klanken. -Geheel orkest.-Andere instrumenten (gong, elektronisch).-Sopraan, Tenor + koor. -Geen herhaling.-Plotselinge tempo/ volumewisselingen.-Mysterieuze klanken

Deelvraag 4
‘Heeft W.A. Mozart met zijn manier van componeren en zijn requiem nog andere componisten beïnvloed?’

Schönberg heeft in 1975 gezegd: ‘Van Brahms heb ik veel geleerd van wat ik onbewust al van Mozart in mij had opgenomen.’ Hij heeft op een rijtje gezet wat hij allemaal van Mozart geleerd heeft:

- De ongelijke lengte van muzikale zinnen.
- Het coördineren van heterogene elementen in een thematische eenheid.
- Het afwijken van de opbouw van het thema en de componenten daarvan in even aantallen maten.
- De kunst nevengedachten te ontwikkelen
- De kunst van inleiding en van overgang.

Dit zijn veel moeilijke woorden om te zeggen dat hij veel geleerd heeft van Mozart, met name van de indeling van zijn muziek. Dat zou je in eerste instantie niet zeggen van Schönberg (1875 – 1951, foto →), omdat hij toch hele moderne muziek schrijft en heel weinig werkt met de bekende drieklanken en vaste regeltjes. Toch heeft ook hij goed gekeken naar hoe Mozart zijn werk indeelde, al gebeurde dat vooral onbewust. Mozart heeft in die tijd samen met Beethoven en Haydn een behoorlijk revolutionaire stijl ontwikkeld. Een vernieuwende stijl die veel navolging heeft gevonden in werken van andere, onbekendere, componisten uit die tijd. Zij zijn gekomen met de vaste thematiek in een stuk, de symmetrie en de voortdurend terugkerende drieklanken. Natuurlijk proberen componisten uit andere periodes zich daar weer tegen af te zetten, maar toch zijn er bepaalde kenmerken waar ze niet onderuit konden. Kijk alleen al naar de vijf punten die Schönberg noemt. Hij komt toch uit een totaal nieuwe periode die op het eerste gezicht totaal niet lijkt op het Classicisme, maar waar toch enkele overeenkomsten in zitten. Hij noemt een herhaling van thema’s waarbij thema’s wel steeds veranderen. Mozart moduleert bijvoorbeeld naar een andere toonsoort of speelt enkele sequensen. Dit zijn duidelijke kenmerken die ook in de hedendaagse muziek voorkomen. Dan denk ik aan harmoniemuziek, moderne klassieke muziek en zelfs popmuziek. Het is zo’n simpel gegeven en het werkt zo goed om een stuk langer maar ook levendiger te maken dat een componist er sindsdien niet meer onderuit kan.
Toch heeft ook Mozart niet al zijn werken helemaal zelf verzonnen. Hij was een fel aanhanger van de vrijmetselarij en dat was terug te horen in zijn muziek. Hij maakt bijvoorbeeld veel gebruik van de bassethoorn, wat dus ook veel gebruikt wordt bij andere componisten van de vrijmetselarij. Ook heeft Mozart gebruik gemaakt van bepaalde kenmerken uit het requiem van Michael Haydn en had hij wat traditionele trekjes overgenomen van andere componisten. In de wereld van de componisten is het dus vooral veel gebruiken van anderen en als je goed bent zullen anderen dan ook weer van jou gebruiken. Tegenwoordig zit op bijna alle muziek copyright, maar destijds kon men gewoon gebruiken wat er voor het oprapen lag. Componisten hielpen elkaar ook. Zo speelde Beethoven enkele keer het Pianoconcert K.V. 466 en heeft hij daar ook cadensen voor geschreven. Ook heeft Mozart zijn 6 kwartetten op aan Joseph Haydn en speelde Haydn samen met Mozart in een kwartet. Zo zijn er nog meerdere voorbeelden te noemen. Het waren geen concurrenten, maar collega’s. Het was bijna tot kunst verheven om andermans muziek zó te gebruiken dat het beter werd.
Om te kijken of Mozarts’ requiem ook invloed heeft gehad moeten er wederom bronnen geraadpleegd worden. Het is niet eenvoudig te bepalen, omdat een requiem zoveel verschillende deeltjes bevat die allemaal weer overgenomen kunnen worden door anderen. Je kan bijvoorbeeld niet het requiem van Webber erbij pakken en zeggen: ‘Ja, die noot heeft hij duidelijk van Mozart en dat loopje toont ook enkele overeenkomsten’. Dat zou een onmogelijke klus worden waarvan de uitkomst eigenlijk totaal onzinnig is. Je moet dus kijken naar het stuk als geheel en misschien enkele delen of kenmerken er tussenuit pikken. Het schema bij deelvraag drie geeft al overeenkomsten, maar die hoeven niet direct door beïnvloeding van Mozart te zijn ontstaan. Zeker is wel dat Mozart is begonnen met het structureel gebruiken van de toonsoort en de daarbij horende intervallen. Dit vind je terug in het requiem van Verdi. Volgens Landon heeft Verdi ook de thematiek overgenomen van Mozart. Dit is trouwens in de 18e en 19e eeuw steeds teruggekomen. Wat dat betreft is er wel duidelijk sprake van beïnvloeding, maar dat is nog niet specifiek door het requiem. Ik ben ook eigenlijk bang dat het antwoord op deze deelvraag ‘nee’ moet zijn. Een requiem is toch echt een heel persoonlijk iets en heel erg tijdgebonden. Een componist leeft met de heersende mode en regeltjes en zal dat in zijn requiem ook laten horen. Ik zou het knap vinden als iemand overeenkomsten weet te vinden tussen de requiems van Mozart en Webber. Het tijdsverschil is zo groot tussen die twee dat ze niet te vergelijken zijn. Waarschijnlijk is van alle requiems de ooit geschreven zijn alleen de tekst hetzelfde. Gelukkig is deze deelvraag niet helemaal voor niets, want zeker is dat: ‘generaties componisten hun zin voor zowel proces als behoefte hebben ontwikkeld met het voorbeeld van Mozart voor ogen.’ Ook bleek uit het interview dat ik gehouden heb met Richard Ayres dat Mozart ook vandaag de dag nog veel beluisterd en geïmiteerd wordt. Het gehele interview is te lezen in Bijlage 3, maar ik zal even een korte samenvatting geven. In het interview staat heel duidelijk dat hij zich ook persoonlijk heel dicht betrokken voelt bij de muziek van Mozart. Ayres is een Nederlandse man die vooral werken schrijft voor koren en orkesten. Meestal geen religieuze werken, omdat hij niet gelovig is. Hij zegt wel dat hij veel gebruik maakt van de stemmingswisselingen die Mozart ook gebruikte bij het schrijven van zijn werken. Ook is hij een liefhebber van requiems, maar zal er zelf geen één schrijven aangezien hij niet die religieuze waarden eraan kan hechten. Het is volledig toeval, maar hij heeft vaak trombone gespeeld in het requiem van Mozart en kent het stuk daardoor van binnen en van buiten. Hij is van mening dat het een ontroerend werk is met veel lading. Het werk van Verdi is weer totaal anders volgens hem. Verdi heeft verder bijna enkel en alleen opera’s geschreven en dat zie je heel erg terug in zijn requiem. Ayres ziet het daardoor meer als ‘muzikaal drama met een religieuze tekst’. Daar kan ik me volledig bij aansluiten.

Beantwoording Hoofdvraag

Na het zo goed mogelijk beantwoorden van de deelvragen komt er natuurlijk het moment waar het allemaal om draait. Voor alle duidelijkheid nog één keer de hoofdvraag:

‘Wat heeft het requiem van W.A. Mozart (classicisme) voor invloed gehad op het componeren van requiems door Giuseppe Verdi (romantiek) en Andrew Lloyd Webber (20e eeuw)?’

Het antwoord hierop is eigenlijk al een beetje naar voren gekomen. Het Requiem van Mozart heeft niet direct voor beïnvloeding gezorgd van andere componisten bij het schrijven van hún requiem. Het is te verschillend en te tijdsgebonden dat het eigenlijk niet te vergelijken is. Het is hetzelfde als appelen en peren met elkaar vergelijken. Misschien vind je een ze even lekker, misschien is een appel lekkerder of misschien vind je het allebei maar niets. Bij het vergelijken van twee muziekstukken is er veel waar je op kunt letten. Ik heb een aantal punten vastgepakt en die in het schema bij deelvraag 3 gezet. Hieruit blijkt dat Mozart eigenlijk op de hoofdpunten niet direct met zijn requiem voor beïnvloeding heeft gezorgd. Het is toch echt alleen de tekst en het onderwerp die requiems met elkaar verbinden en ervoor zorgen dat ze boven vele andere werken verheven zijn.
Toch is er toch ook nog een lichtpuntje aangezien Mozart met zijn gehele manier van schrijven wel mensen beïnvloed heeft. Wanneer je alleen al kijkt naar een relatief onbekende componist als Richard Ayres die toch geheel andere muziek schrijft valt op dat hij ook ziet dat hij kijkt naar dingen die Mozart ook gebruikt heeft. Het zijn vooral de vijf punten van Schönberg die veel gebruikt worden en die ervoor gezorgd hebben dat Mozart nog steeds geliefd is. Want laten we wel duidelijk stellen dat Mozart met zijn manier van componeren toch al meer dan twee eeuwen beroemd is gebleven. Het is vooral de grote hoeveelheid werken die hij heeft geschreven in zo’n relatief korte tijd die tot de verbeelding spreekt. Ook de jonge leeftijd waarop hij begonnen is met componeren en piano spelen is zeer bijzonder. In Salzburg is op 27 januari om 8 uur ’s ochtends van het jaar 1756 een wonderkind geboren waar muziekzender als Classic FM nog steeds hun uren mee vullen. Het zijn vooral zijn stemmingswisselingen en de symmetrische indeling van zijn werken geweest die ook volgens Ayres beroemd zijn geworden. In het voorwoord van het boek ‘Wolfgang Amadeus Mozart’ van H.C. Robbins Landon wordt Mozart omschreven met de volgende woorden: …de perfecte vorm en proporties, de hechte structuur, het prachtige lijnenspel, de transparante instrumentatie, de volmaakte balans tussen melodie en harmonie: het is de hoogste vorm van genialiteit… Hier sluit ik mij na het maken van dit werkstuk volledig bij aan. Het directe antwoord op de hoofdvraag is ‘nee’, maar wanneer je kijkt naar de beïnvloeding van Mozart’s gehele stijl dan is dat zeker ‘JA’.

Samenvatting

In dit hoofdstuk zal ik proberen het profielwerkstuk over het requiem van Mozart zó samen te vatten dat het mogelijk is de volledige inhoud van het werkstuk in een korte tijd door te nemen.
Het antwoord op mijn eerste deelvraag is terug te vinden op pag. 4. Daar zult u zien dat volgens critici ‘die Zauberflöte’ het meest gewaardeerde werk is van Mozart. Samen met de andere genoemde werken vormen zij de groep van de in ieder geval bekendste werken. Ze worden nog iedere dag veel gedraaid op klassieke radiozenders en ook de cd’s worden veel verkocht. De kwaliteit van die stukken zit in de volledigheid. Er is een goede afstemming van melodie en harmonie. Mozart heeft in die stukken zijn gevoel heel treffend uitgedrukt en weet de goede sfeer uit te drukken in muziek.
Deelvraag twee gaat over de vraag: ‘wat is een requiem’. Veel mensen zullen nog niet weten wat het is en dus probeer ik dat uit te leggen. Een requiem is een volledige katholieke mis, onderverdeeld in een paar vaste onderdelen. Veel componisten schrijven misdelen, maar dit is dus een gehele mis. Niet zomaar een mis overigens, het is een dodenmis. Een requiem wordt gespeeld bij een begrafenis in de katholieke kerk. Er worden al eeuwenlang requiems geschreven en voor veel componisten is het een werk met een enorme emotionele waarde. Het wordt meestal opgedragen aan een overleden vriend of familielid. Mozart heeft deze traditie doorbroken door zijn requiem voor geld te schrijven. Hij heeft de opdracht gekregen van een vriend en heeft het dus niet voor zichzelf geschreven. Dat doet echter niets af aan de kwaliteit en de lading van het stuk. Mozart is namelijk tijdens het schrijven overleden en heeft dus eigenlijk zijn eigen requiem geschreven.
In mijn derde deelvraag zoek ik naar overeenkomsten en verschillen met twee andere requiems. Die van Giuseppe Verdi en Andrew Lloyd Webber. Verdi is een componist uit de Romantiek en Webber uit de 20e eeuw. Mozart komt zelf uit het Classicisme en dat is toch duidelijk een andere periode. Verdi werkt veel meer op het gevoel en gebruikt veel meer theatrale middelen. Mozart schrijft zijn stukken meer volgens een vaste indeling en gebruikt de instrumenten subtieler. Webber is eigenlijk een totaal ander verhaal. Hij is van origine een musicalschrijver en dat zie je terug in zijn requiem. Hij gebruikt elektronische instrumenten en een onsamenhangende structuur. Ook de verhalen achter de requiems zijn verschillend. Verdi schreef het voor een overleden collega, Webber voor de situatie in Uganda en zijn overleden vader. Verder zijn alleen de teksten overeenkomstig, maar ook die zijn anders gebruikt. De verschillen door de verschillende tijdsperiodes zijn te groot om duidelijke overeenkomsten te vinden.
Mijn vierde deelvraag gebruik ik om te kijken of Mozart andere componisten heeft beïnvloed. Eigenlijk is de vraag of hij dat gedaan heeft met zijn requiem, maar het antwoord daarop is ‘nee’. Zoals in de vorige deelvraag duidelijk is geworden zijn de tijdsinvloeden te groot om van beïnvloeding te spreken. Zijn gehele oeuvre heeft daarentegen wel voor enige beïnvloeding gezorgd. Kijken we naar het interview met Richard Ayres dat zien we dat zelfs componisten met een andere stijl kijken naar Mozart. Volgens hem zijn het vooral de stemmingswisselingen per werk die kenmerkend zijn. Daarnaast zijn ook de symmetrie en de herhalingen van thema’s en motieven een duidelijk kenmerk van de stijl die Mozart gebruikte.
Mijn werkstuk wordt afgesloten met de conclusie, de beantwoording van de hoofdvraag. De vraag luidt: ‘Wat heeft het Requiem van Wolfgang Amadeus Mozart (Classicisme) voor invloed gehad op het componeren van de Requiems door Giuseppe Verdi (Romantiek) en Andrew Lloyd Webber (20e eeuw)?’. Het korte antwoord daarop is ‘nee’. Vandaar dat ik iets verder ga zoeken naar dingen die binnen die hoofdvraag wel met ‘ja’ beantwoord kunnen worden. Zoals in deelvraag vier te zien is heeft Mozart zelf wel voor beïnvloeding van in de klassieke muziek in latere periodes gezorgd. Het is niet zo dat er letterlijk delen van zijn muziek vaker gebruikt zijn (al is dat wel zo, maar dat valt niet onder de beïnvloeding), maar dat zijn stijl is overgenomen door componisten in latere periodes.