De Nederlandse opstand
(Tachtigjarige oorlog)
Opbouw verslag:
Deelvraag 1:
- Welke motieven had Filips ll om staatshoofd van de Nederlanden te zijn?
Deelvraag 2:
- Wat waren de directe oorzaken waardoor Nederland in opstand kwam tegen Filips ll?
Deelvraag 3 + 4:
- Wat hebben de Nederlanders zich verzet tegen Filips ll?
- Hoe pakte Filips de opstand aan en hielp dit?
Deelvraag 5:
- Wat waren de gevolgen van de opstand voor de Nederlanden?
Conclusie
Bronverslag
Logboek
Inleiding
Voor mijn profielwerkstuk heb ik de Nederlandse opstand bestudeerd en heb ik onderzoek gedaan naar de rol van Filips ll. Waarom dit onderwerp? Ik ben nieuwsgierig naar de geschiedenis van ons land en ik vind het merkwaardig dat men destijds 80 jaar lang voor hun vrijheid heeft gevochten. Daarbij komt ook het feit dat de grootmachthebber Filips ll (en zijn opvolgers) deze opstand 80 jaar lang heeft bestreden. Waarom deed hij dit terwijl hij zo goed als failliet was? Kon hij niet beter zijn eigen rijk beschermen en de Nederlanden laten gaan voor wat het was? Ik heb ook de rol daarbij onderzocht van de veranderende godsdienstige situatie in Europa. Ik heb tevens onderzocht hoe de Nederlandse opstand basis principes heeft gelegd voor de democratie en wat de rol van Willem van Oranje was in de opstand. Om dit onderwerp te begrijpen en te evalueren beantwoord ik met een aantal deelvragen de volgende hoofdvraag(onderzoeksvraag):
Wat waren de motieven van Filips ll en van de Nederlanden om 80 jaar oorlog met elkaar te voeren?
Deze onderzoeksvraag ga ik beantwoorden met 5 deelvragen:
1. Welke motieven had Filips ll om staatshoofd van de Nederlanden te zijn?
2. Wat waren de directe oorzaken waardoor Nederland in opstand kwam tegen Filips ll?
3. Hoe hebben de Nederlanders zich verzet tegen Filips ll?
4. Hoe pakte Filips de opstand aan en hielp dit?
5. Wat waren de gevolgen van de opstand voor de Nederlanden?
Welke motieven had Filips ll om staatshoofd van de Nederlanden te zijn?
Filips ll was de zoon van grootmachthebber Karel V. Karel V regeerde over Spanje, een groot deel van Italie, Oostenrijk (daar hoorden Hongarije en Tsjechie ook bij), Duitsland en de Nederlanden (Nederland, Belgie, Luxemburg). Karel V was een groot aanhanger van het orthodoxe katholicisme.
Filips ll (1527-1598) volgde zijn vader in 1555 op en werd koning van Spanje, een deel van Italie, en werd Heer der Nederlanden. Afgezien van zijn in Nederland geboren vader was Filips ll Spaans. Filips ll kreeg de absolute macht. Dit hield in dat zijn macht niet werd beperkt door rechten van andere organen. Zijn onderdanen moesten hem gehoorzamen. Door zijn huwelijk met Maria Tudor werd hij in naam koning van Engeland.
Filips erfde een bijna failliete boedel:
- Er was oorlog met Frankrijk.
- Er was een grote achterstand op de betaling van de soldij(soldatenloon).
- Hij werd geconfronteerd met een staatsschuld die in de miljoenen liep.
Filips ll was net als zijn vader een strenge aanhanger van het orthodoxe katholicisme. Op godsdienstig gebied was de macht van Karel V beperkt en stapten veel mensen, vooral in de Nederlanden over op een ander geloof. De meerderheid bekeerde zich tot het protestantisme(verzamelnaam voor alle proteststromingen die in opstand kwamen tegen de katholieke kerk). Filips ll was volledig overtuigd van de goddelijke oorsprong. Zijn politieke doelstellingen waren het verdedigen van de katholieke kerk en rechtvaardig handelen. Zijn doel om rechtvaardig te handelen gaf hem een onzekere en twijfelachtige uitstraling tegenover zijn raadgevers. Dit zorgde er ook voor dat zijn besluiten lang duurden waardoor het bestuur van het rijk werd vertraagd.
Filips ll zag het als zijn taak om zijn rijk te beschermen deze ‘ongeloof en ketterij’. Hij wilde dus het protestantisme uitroeien, en het katholicisme verspreiden over zijn rijk. Filips ll voelde zich niet zoals zijn vader aangetrokken tot de Nederlanden.
Tevens probeerde Filips ll het centralisatiebeleid voort te zetten. Hij wou zijn rijk vanuit een centraal punt besturen waardoor hij een beter beeld kreeg van de geld- en goederen stroming binnen het rijk. De stad Brussel werd gekozen als centralisatie punt. Door centralisatie konden geldstromen sneller plaatsvinden waardoor Filips ll sneller zijn plannen kon uitbreiden van het verspreiden van het katholicisme.
Filips ll wou een einde maken aan de feodale structuur die afstamde uit de Middeleeuwen. Graven en hertogen hadden deze feodale privileges gegeven aan de lage adel. Dit stond tegenover zijn beleid om te centraliseren.
Filips ll was gedwongen om in de Nederlanden te verblijven, hij moest eerst vrede met Frankrijk herstellen. Hij moest dus wel in Brussel blijven om de oorlog te kunnen coordineren. Toen in 1559 de oorlog met Frankrijk voorbij was, verliet Filips Nederland en stelde toen zijn halfzus Margaretha van Parma als landvoogdes aan en hoopte met strenge straffen(inquisitie) de protestanten en calvinisten uit te roeien.
Door de politieke samenwerkingen van de Habsburgse- en Bourgondische vorsten waren de Nederlanden ontwikkeld tot ‘nieuw land’. De grenzen van de staat waren niet meer hetzefde als de kerkelijke grenzen. Oorspronkelijk vielen de Nederlanden gedeeltelijk onder het Franse aartsbisdom Reims, en gedeeltelijk onder het Duitse aartsbisdom Keulen. De Groningse Ommelanden hoorden bij het bisdom Münster. Maar vier bisschoppen hadden de zorg voor het kerkelijk leven in de Lage Landen: de bisschoppen van Utrecht, Atrecht en Doornik, die door de vorst werden benoemd, en de bisschop van Kamerijk. Filips II de contra-reformatorische katholiek (hervorming binnen eigen kerk als gevolg van reformatie), wilde van de herindeling van de bisdommen serieus werk maken.
Filips ll was samengevat uit op:
Centralisatie waarmee hij meer macht over zijn rijk had en tevens meer geld op kon halen. Met dit geld financieerde hij zijn missie om het katholicisme te verspreiden en het protestantisme uit te roeien. Hij streefde naar een katholiek bestaan in zijn rijk.
Wat waren de directe oorzaken waardoor Nederland in opstand kwam tegen Filips ll?
De opstand tegen Filips ll had te maken met een drietal oorzaken: de situatie in de politiek, economie en godsdienst.
In de eerste plaats was de politieke situatie aanleiding voor een opstand, vooral onder de rijken: Nederland bestond in de 16e eeuw uit 17 provincien(zie figuur). Deze provincien werden ook wel gewesten genoemd. Elk gewest en zelfs de steden hadden een grote mate van zelfbestuur. Hiermee wordt bedoeld dat elk gewest eigen rechten, bestuur en wetten had. De provincies waren allemaal onafhankelijk van elkaar. De reden dat er in deze tijd zo veel zelfbestuur was stamde uit de middeleeuwen. De lage adel, de steden en gewesten hadden privileges, die afstamden van het feodale (leen)stelsel, behouden. Ook mochten ze bijvoorbeeld hun eigen wetten maken. De buitenlandse zaken als defensie en buitenlandse politiek werden in de Staten- Generaal behandeld. De Nederlanden waren niet met elkaar verbonden. De wegen waren slecht dus de connecties ook. Sommige steden en gewesten hadden zelfs een ander taaltje, ze konden elkaar nauwelijks verstaan. Na de komst van Filips ll begon dit te veranderen. Er ontstond een soort saamhorigheid tussen de gewesten. De grote afstand tussen koning Filips ll en de Nederlanden werd als probleem ervaren. Filips ll eiste centralisatie, dit leverde niet alleen opstand op bij de gewesten- en stadsbestuurders, maar ook bij de adel. Filips ll wou namelijk de adel vervangen door ambtenaren. Filips ll was er zelfs op uit de Staten-Generaal af te zetten zodat hij geldzaken zelf kon beheren.
Dit zou niet alleen betekenen dat het zelfbestuur zou verdwijnen, maar ook dat de belastingen zouden worden verhoogd.
De tweede oorzaak hangt samen met de ongunstige economische situatie in de Nederlanden. Nederland stond bekend als een rijk land. In feite was dit niet helemaal waar. Er waren weinig rijken en veel armen. De armen leefden van het geld van de kerk en maar liefst 40% leefde van de armenzorg. De economische situatie verslechterde toen er mislukte graanoogsten waren en de lonen laag bleven. Na de accijnzenheffing zouden de werkende mensen die daarvoor nog maar net rondkwamen nu helemaal geen inkomen meer hebben. Dit leidde tot diepe onvrede bij de Nederlanders tegen het gezag van Filips ll. De onvrede onder de armen werd versterkt door het feit dat ze toekeken dat de kerk en de rijken wel geld hadden.
Godsdienst is de derde oorzaak: Filips ll drong het katholicisme op aan Nederland. Juist terwijl in de Nederlanden het calvinisme en het protestantisme meer aanhangers kregen. De reden dat het calvinisme en protestantisme zo populair werden, was dat mensen begonnen te geloven dat het zuivere Christendom door bijbelstudie te vinden was. Geestelijke tussenpersonen waren niet nodig. De katholieke kerk was in hun ogen rijk en corrupt. De hoge kerkelijke ambten werden verkocht aan de hoogste bieder of aan de adel. De protestanten ergerden zich ook aan de beeldenverering. Kortom, rijkdom, macht en aanzien speelde een grotere rol dan eenvoud en naastenliefde. De kerk schakelde elke tegenligger uit en benoemde het als ketterij. Ook Filips trad snoeihard op tegen deze ‘ketterij’ en deed dit door middel van een inquisitie (vervolging door de rechtbank van de katholieke kerk). De protestanten en calvinisten werden veroordeeld en opgehangen of op de brandstapel gegooid.
Alhoewel de Nederlansde elite grotendeels katholiek was, viel de inquisitie slecht. Men wenste toch een zekere godsdienstige tolerantie. Filips ll begreep niet, zoals Karel V die zich had ingehouden, dat Nederland in opstand zou komen.
Hoe hebben de Nederlanders zich verzet tegen Filips ll?
Omdat het verloop van de opstand bepaald werd door een escalatie van verzet van de Nederlanders en reacties daarop van Filips ll, heb ik van 2 deelvragen, een geheel gemaakt. De vetgedrukte tekst zijn reacties van Filips ll op de opstand van de Nederlanden. Hier hoort de volgende deelvraag bij:
Hoe pakte Filips ll de opstand aan en hielp dit?
Na veel trek- en duwwerk in Rome hechtte de paus in 1559 zijn goedkeuring aan de herindeling van de bischoppen, die pas in de daaropvolgende jaren bekend raakte, toen het tot de realisering van de besluiten kwam. De Nederlanden zouden voortaan samen één zelfstandige kerkprovincie vormen, verdeeld in drie aartsbisdommen. De franstalige provincies en Waals Brabant zouden onder het aartsbisdom Kamerijk komen. De belangrijke, dichtbevolkte provincies Vlaanderen en Brabant werden een afzonderlijk aartsbisdom te Mechelen. Het oude bisdom Utrecht werd verheven tot aartsbisdom en kreeg alle provincies boven de grote rivieren en Zeeland onder zich. In totaal werden de drie aartsbisdommen in veertien bisdommen verdeeld.
Het volk verzette zich steeds meer tegen de inquisitie. Stadsbestuurders weigerden dit uit te voeren. Filips ll was niet op de juiste hoogte gesteld van de veranderende tijden. Het was niet tot de koning doorgedrongen dat Nederland was omringd door landen waar de hervorming wel was toegestaan. Graaf Egmond(1522-1568, een generaal/staatsman in Vlaanderen) ging het probleem voorleggen aan de koning.
Er werd gewenst dat de koning het plakkaat om de ketters te vervolgen ging minderen. Pas in 1565 volgde antwoord van Filips ll. Filips ll eiste niet alleen handhaving van de inquisitie, maar een nog strenger beleid.
Sommige stadhouders konden dit niet uitvoeren en vroegen om ontslag van hun functies. Het hoge adellijke verzet werd geleid door Willem van Oranje(1533-1584). Hij was stadhouder in Holland, Zeeland, Utrecht en Bourgondie.
Naarmate de economische situatie verder verslechterde door de mislukte graanoogsten zoals eerder vermeld(zie: vorige deelvraag) kwamen ook de lagere edelen in actie. Op 5 april 1566 vroegen ze door middel van een smeekschrift aan landvoogdes Margaretha van Parma of de kettervervolging gematigd kon worden. Zij stemde toe zolang koning Filips er niks vanaf zou weten. De adviseurs van de landvoogdes noemden de edelen voor het eerst ‘Geuzen’, wat schooier of armoedzaaier betekend. Ze wilden Margaretha duidelijk maken dat ze niet in hoefde te stemmen met het smeekschrift zonder toestemming van de koning te hebben.
De inquisitie werd gematigd en dit gaf als gevolg dat calvinisten zich durfden te vertonen. Er werden hagenpreken(kerkdienst in de open lucht) gehouden. De toeloop was groot, de calvinisten voelden zich samen sterk.
De haat tegenover de katholieke kerk was aangewakkerd.
Na een donderpreek tegen de beeldenverering op 10 augustus 1566 te Steenvorde door Sebastiaan Matte, kwam de beeldenstorm op gang. Honderden katholieke kerken werden geplunderd en de kunstschappen werden vernield. De beeldenstorm begon in het Zuidelijke Vlaanderen en eindigde in Noord en Oost Nederland. De beeldenstorm bestond uit 3 fases:
- In de eerste fase werden de kerken in de zuidwestelijke hoek van het graafschap Vlaanderen vernield. Dit ging door tot 18 augustus.
- De tweede fase vond plaats in de Schelde, kerken in steden als Antwerpen en Gent waren grote slachtoffers. De beeldenstorm breidde zich uit naar het noorden. Deze fase duurde tot 27 augustus.
- De derde en laatste fase vond plaats in het Noorden en Oosten van Nederland. Hier was de beeldenstorm anders dan de twee andere fases. De storm werd door lokale bevolking uitgevoerd met versterking van edelen. De beeldenstorm duurde tot 1 oktober.
De gevolgen waren negatief. De sympathie voor de vervolgde ketters verminderde op slag. De berichten over de beeldenstorm brachten in Spanje Filips II tot razende woede. Hij was van mening dat de beeldenstorm voorkomen had moeten worden door de edelen. Het werd duidelijk dat de koning niet op hen kon rekenen. De reden dat hij Nederland niet liet gaan in verband met zijn hoge staatsschulden was dat hij bang was dat Spanje en Italie een voorbeeld zou nemen aan deze hervormings acties. Hij stuurde de hertog van Alva met een leger van 10.000 man naar de Nederlanden. Hij kreeg alle macht om de schuldigen te straffen, de orde te herstellen en de centralisatie keihard in te bakeren. In Nederland stond de hertog bekend als ‘ijzeren hertog’, ze wisten dat hij hen niet zou sparen. Op 22 augustus 1567 kwam Alva aan in Brussel. Margaretha van Parma werd per direct afgezet van haar positie en Alva begon gelijk met de vervolging van de protestanten. De edelen moesten een eed van trouw aan de koning afleggen. Er werd een speciale rechtbank ingesteld genaamd de ‘Raad van Beroerten’. Door de Nederlanders werd het ook wel de bloedraad genoemd. Ruim 9000 protestanten werden veroordeeld. Zo’n 1100 mensen kregen de doodstraf opgelegd. Zelfs een edelman als van Egmond werd niet gespaard.
Hoewel het leek dat Alva zijn taak succesvol uitvoerde, liet dit een andere indruk bij de protestanten achter. De onredelijke acties van Alva versterkten het gevoel bij de protestanten dat ze voor een goede zaak streden. Maar verzet tegen de aanpak van de hertog van Alva kon alleen vanaf het buitenland. Willem van Oranje was voor de komst van de hertog van Alva vertrokken naar zijn stamslot in Dillenburg, Duitsland en was daar veilig. De edelmannen die zichzelf de Geuzen noemden hielden zich veilig op zee en leefden van kaperij.
Willem van Oranje nam de leiding op zich en organiseerde vanuit het Duitse rijk het verzet. Hij moest zijn eer hooghouden. Van Oranje had steun van andere vorsten nodig, vooral geld om wapens te kopen. De familie van Oranje, Duitse vorsten en wat edelen steunden het verzet. Er werd een plan bedacht. In 1568 werd Nederland vanaf 2 kanten benaderd:
- Vanaf het Noorden, dat was niet streng bezet en het zou Alva ertoe zetten om Brussel te verlaten.
- Vanuit het Zuidoosten.
De aanval op het noordoosten was geslaagd onder leiding van Lodewijk van Nassau. Geen enkele stad sloot zich aan bij de opstand en Alva gaf de stadhouder van de noordelijke gewesten opdracht om de troepen van Lodewijk van Nassau te verdrijven. Dit leverde een bloedige slag op bij Heiligerlee. Adolf van Nassau, broer van Lodewijk sneuvelde. Het leger van Oranje won maar Alva liet het daar niet bij zitten. Lodewijk wachtte de komst niet af en trok naar Oost-Friesland en sloeg zijn kamp op in Jemmingen. Hier werd uiteindelijk slag geleverd tussen Alva’s troepen en die van Lodewijk. Het leger van Lodewijk werd verslagen en het leger van Oranje kwam nu pas in actie.Het leger was de maas overgetrokken en kwam richting Brabant. Geen enkele stad opende zijn poort, Alva liet alle voedsel voorraden de stad in brengen en leverde bewust geen slag zodat Oranje onder zou gaan aan geldgebrek. Dit gebeurde ook. Oranje trok zich zonder roem terug met grote schulden. Deze eerste poging van verzet van Willem van Oranje was een mislukking.
Willem van Oranje verzette zich met deze slag niet zo zeer tegen Filips ll, maar tegen Alva. Dit komt ook terug in het Wilhelmus: De koning van Hispanje heb ik altijd geeerd. Maar de Alva vertegenwoordigde wel Filips ll, hij handhaafde het katholieke geloof. Dus de meeste mensen zouden het daar wel mee eens zijn geweest en probeerden er het beste van te maken. Willem van Oranje werd bekend als oproerkraaier door de mislukte invallen.
Filips ll vond dat het tijd was voor de Nederlanden om financieel op eigen benen te staan. Ze moesten zelf voor hun eigen onderhoud en verdediging zorgen zodat Filips ll meer geld bespaarde, en dat had hij nodig in de strijd tegen de Turken. Alva kreeg de opdracht om de belasting in te voeren in de gewesten. In maart 1569 werd dit plan voorgelegd aan de Staten Generaal.
Of de Staten akkoord wilden gaan met de volgende drie voorstellen tot belasting: 1. een eenmalige heffing van 1 procent op alle bezittingen, dus een vermogensbelasting; 2. een omzetbelasting van 5 procent, de zogenaamde twintigste penning, op de verkoop van onroerend goed als huizen en landerijen; 3. een omzetbelasting van 10 procent, de tiende penning, op alle roerende goederen, in het bijzonder natuurlijk de dagelijkse levensbenodigdheden en handelswaar. Waren de eerste twee belastingen nog met moeite te accepteren, de derde belasting, de Tiende Penning wekte afgrijzen. In een handelsland als Nederland zou de derde belasting een nekomdraai veroorzaken voor de handel.
Alva ging uiteindelijk akkoord met een afkoopsom van 2 miljoen pond per jaar.
De haat en het verzet tegen de hertog van Alva door de belastingen groeiden begin jaren 70. In Gent lagen de straten bezaaid met pamfletten tegen Alva.Dit maakte voor Willem van Oranje een kans om in 1572 een nieuw aanvalsplan te maken. Dit gebeurde ook:
- Lodewijk van Naussau zou vanuit het Zuiden aanvallen en 1 of meer steden bezetten.
- De watergeuzen zouden al hun schepen tot een grote vloot vormen en hetzelfde proberen met havensteden langs de kust.
- Prins Willem van Oranje zou vanuit Duitsland een inval plegen.
Alva zou moeilijk kunnen kiezen tegen wie hij zich het eerst moest verdedigen.
De watergeuzen leefden van de kaapvaart en regelmatig kwamen zij in Engelse havens. Begin 1572 wilde koningin Elizabeth l dit niet meer toelaten. De watergeuzen zochten een andere havenplek en kwamen op 1 april 1572 aan in Den Briel. Er waren geen Spanjaarden meer in Den Briel, dit betekende dat de Geuzen het stadsbestuur van Den Briel over konden nemen. Dit was een complete verrassing, voor Alva, de Geuzen, maar ook voor Willem van Oranje.
Intussen deed Willem van Oranje oproep in de Nederlanden om in verzet te komen tegen het bestuur van de hertog van Alva. Hij had zijn broer Lodewijk aangesteld tot leider van de geuzen. De bedoeling was dat de geuzen enkele steden innamen en dat tegelijkertijd een nieuw invasieleger de Nederlanden binnenviel. De Geuzen waren dus eigenlijk te vroeg. Er kwam een nieuw plan, Vlissingen verklaarde zich na Den Briel ook voor de Prins. De stadsmuren werden gesloten voor Spaanse troepen. In Enkhuizen gebeurde hetzelfde. Met deze drie steden beschikten de Geuzen, en dus Oranje over de Zuiderzee, de Maas en de Schelde.
Daar stond wel tegenover dat in de steden Haarlem, Amsterdam, Leiden, Gouda en Dordrecht geld werd ingezameld om van Oranje tegen te houden.
Voor Filips ll kwam de opstand in de Nederlanden heel slecht uit. De Turken waren in het westelijk deel van Spanje bezig met een nieuwe aanval. Hij moest zich dus aan twee fronten verdedigen.
Intussen was Lodewijk van Nassau begonnen met zijn deel van het aanvalsplan: met een leger van Geuzen en een aantal Franse hugenoten viel hij Nederland vanuit Frankrijk in het Zuiden aan. Ze namen Bergen in.
De Geuzen hadden groot succes in het Noorden en namen het stadsbestuur over van steden als Alkmaar, Haarlem, Leiden, Delft, Gouda, Dordrecht en Rotterdam.
Willem van Oranje bereidde zich voor op zijn aanval. Hij verwachtte geld van de Nederlanders. Het initiatief werd genomen en de eerste vergadering van de Staten van Holland werd gehouden op juli 1572. Willem van Oranje werd erkend als stadhouder en dus eigenlijk ook koning. Ook kreeg van Oranje financiele steun om de soldij te betalen. De opstand was nog altijd gericht tegen het gezag van de hertog van Alva en niet tegen Filips ll.
Willem van Oranje pleegde een inval vanuit Duitsland en trok naar Bergen.
De verwachtte steun van de Franse hugenoten kwam niet. Hij stond er alleen voor. Lodewijk begreep dat er geen hulp zou komen en gaf zich over. Ondanks de tegenslagen hield van Oranje de strijd vol en verbleef in de opstandige gewesten. De troepen van Alva trokken naar het Noorden om de steden te onderwerpen. Mechelen moest hier het voorbeeld van worden. De tocht naar het Noorden verliep voor Alva succesvol en hij wou vanuit Amsterdam, die Filips ll wel was trouw gebleven, onderwerping plegen. Na de verovering van Haarlem was het Noordelijke deel van de opstandelingen gescheiden van het Zuidelijke deel. De volgende stad op de route zou Alkmaar zijn. Een van de weinige Hollandse steden met complete verdediging. De geuzen versterkten de stad en de 2000 Spaanse soldaten hadden zich voor de stad ingegraven.
De enige manier om de Spanjaarden tegen te houden was om de dijken door te breken zodat de Spaanse loopgraven en schanzen onder water liepen. De Spanjaarden trokken zich terug.
Filips ll riep in eind 1573 de hertog van Alva terug, na zijn 6-jarige verblijf hadden zijn harde aanpak en terreur politiek niet gewerkt. De adviseurs van Filips ll vonden dat Nederland een meer gematige politiek moest hebben om de rebelse Nederlanders in bedwang te houden. Don Louis de Requesens werd de nieuwe landvoogd. Zijn optreden zou minder hard zijn.
In 1573 was de Spaanse aanval op het Noorderkwartier mislukt.
Alkmaar hield het beleg vol. Nu was in 1574 de aanval op Zuid Holland mislukt door het ontzet van Leiden.Requesens zette nu zijn aanval in op de Zeeuwse eilanden. Zierikzee kwam in 1576 in Spaanse handen.
De oorlog sleepte zich voort Oranjes middelen waren uitgeput. De steden betaalden hem te weinig. Maar voor Requesens gold dit ook. Beide partijen waren toe aan onderhandeling. In 1575 kwamen delegaties van Brussel en opstandelingen bij elkaar. Ze bereikten niets door de hoge eisen van beide kanten.
Deze eisen waren als volgt:
- Holland en Zeeland eisten een exclusieve positie voor Calvinisten.
- Requesens eiste dit voor de Roomskatholieke kerk.
- Beide partijen waren het oneens over de rechten van de Staten Generaal.
Na 3 maanden werd er een eind gemaakt aan de discussies.
Requesens hervatte de strijd. Kort daarna volgen er nieuwe kansen voor de opstandelingen. Koning Filips ll bracht helderheid in zijn financiele situatie. Hij verklaarde op 1 september 1575 de Spaanse staat failliet. De geldstroom naar de Nederlanden stopte direct.
Requesens stierf onverwacht in maart 1576. De Spaanse troepen vielen weer aan. Ze liepen 2 jaar achter met soldij. Plunderend en branstichtend trokken ze rond. Het pas veroverde Zierikzee verlieten ze snel. Ze trokken naar de rijke gewesten zoals Braband en Vlaanderen. Op 4 november trokken Spaanse troepen moordend en plunderend Antwerpen binnen. Achtduizend Antwerpenaren werden gedood en duizenden gebouwen gingen in vlammen op in de zogenaamde Spaanse Furie.
De Nederlanders leken zich weer verenigd te hebben in hun verzet. Met de Pacificatie van Gent (4 november,1576) sloten de Staten van Brabant, Vlaanderen, Artesië en Henegouwen een overeenkomst met de Staten van Holland en Zeeland. Dit waren de overeenkomsten:
- Filips ll werd erkend als landheer.
- Buitenlandse troepen moesten weg.
- In de opstandige gewesten mocht alleen het Calvinisme worden uitgeoefend, in de overige gewesten het Katholicisme, maar plakkaten tegen ketterij buiten werking.
- Definitieve regeling: Staten Generaal.
Op 9 november werden de Spanjaarden verdreven uit Gent, in 1577 namen de inwoners van Utrecht de stad zelf in handen en kort daarna deden de Antwerpenaren hetzelfde. De Nederlanders waren weer tot rust gebracht (pacificeren).
Het doel van Willem van Oranje leek bereikt, religie vrede en behoud van de Nederlandse eenheid. Het was maar de vraag hoe Filips ll zou reageren.
Filips ll stuurde zijn halfbroer Don Juan van Oostenrijk als landvoogd in eind 1576 naar de Nederlanden. Het was zijn taak op de Spaanse prestige en het gezag in de Nederlanden te herstellen. De Staten Generaal zou hem alleen als landvoogd aanvaarden als hij zich aan het pacificatie van Gent zou houden. Hij nam de pacificatie aan en beloofde zich er aan te houden(waar hij achteraf gezien niet aan had voldaan). 15 gewesten erkenden hem toen als landvoogd. Dit werd de Unie van Brussel genoemd. Holland en Zeeland vonden niet dat het Katholieke geloof in hun gewest moest worden toegelaten, zij trokken zich terug uit de Staten Generaal.
Don Juan maakte de fout om tegen de pacificatie in te gaan en de strijd te hervatten. Filips ll gaf toestemming de Spaanse troepen terug te sturen naar de Nederlanden.
Nederland was nog steeds verdeeld in voorstanders-en tegenstanders van de opstand waardoor het moeilijk was een offensief te organiseren. In januari 1578 arriveerde Alexander Farnesse, zoon van de ex-landvoogdes Margaretha van Parma, met verse troepen Don Juan ondersteunen. Farnesse behaalde een paar overwinningen. Maar Willem van Oranje werd steeds machtiger en had niet alleen in de opstandelijke gewesten als Holland en Zeeland iets te zeggen, zelfs Amsterdam ging in 1578 op in het kamp van de opstandelingen. De opstand van Holland en Zeeland werd nu een algemene opstand. De Staten Generaal verklaarde Don Juan tot vijand van de Nederlanden.
Filips ll accepteerde dit uiteraard niet en greep hard in. Farnesse werd als legerleider aangewezen in de Nederlanden. Don Juan stierf en wees de nieuwe landvoogd Parma aan, hij behaalde succes in Leuven.
Het leger van de Staten trok zich terug uit Leuven en trokken naar Antwerpen. De verdeeldheid rukte weer op door de godsdienst. Felle Calvinisten grepen de macht en verboden de Rooms Katholieke kerk. Er vonden weer beeldenstormen plaats.
De hertog van Parma maakt slim gebruik van de verwarring. In Artesie en Henegouwen wilde men bescherming tegen het geweld van de felle Calvinisten. De conservatieve katholieken edelen ondertekenden op aandringen van Parma op 6 januari 1579 De Unie van Atrecht.
De Unie van Atrecht werd vervolgd door het Traktaat van Atrecht op 17 mei, 1579. De Unie van Atrecht was een verdrag tussen de gewesten Rijssel, Douai, Orchies, Artesië en Henegouwen als reactie op de opstand in de Nederlanden.
Er werden een aantal afspraken gemaakt:
- Geen buitenlandse troepen.
- De Raad van State zou onder het gezag van Filips ll vallen.
- Twee derde van de leden van de Raad van State zouden met instemming van de Staten benoemd moeten zijn.
- Alle privileges van voor de opstand moesten worden hersteld.
- Het Rooms katholieke geloof was de enige godsdienst. Andere godsdiensten waren verboden.
De laatste afspraak maakte het voor de protestanste noordelijke gewesten onmogelijk om toe te treden. Als reactie hierop richtten de noordelijke gewesten de Unie van Utrecht op in 1579. Er werd overeengekomen dat de gewesten niet onder het gezag van Filips ll vielen en dat ze zelf de godsdienstkwestie zouen regelen. De overheid mocht niemand tot geloof toe dwingen. In de Unie zou ‘een ieder in zijn godsdienst vrij mogen blijven en zal niemand omwille van de godsdienst mogen worden vervolgd’. Het calvinisme werd wel min of meer de officiele godsdienst. De katholieke kerk was eigenlijk verboden, maar werd niet vervolgd.
De Unie van Utrecht en de Unie van Atrecht betekende een scheiding van het Noorden- en het Zuiden van Nederlanden. Het was echter niet de bedoeling dat de gewesten geen landsheer hadden. Willem van Oranje, de leider van de Opstand, zet zich daarom in voor de jongere broer van de Franse koning, de Hertog van Anjou. Anjou wordt in januari 1581 door de Staten-Generaal uitgeroepen tot ‘vorst en heer der Nederlanden’.
Gesteund door deze militaire successen besloot Filips II zich te richten op de oorlog tegen Portugal. Filips ll dacht dat de opstand niet lang meer zou duren. Hij was van oordeel dat Willem van Oranje steeds meer in isolement raakte. Die situatie moest worden uitgebuit. Hij liet Willem van Oranje op 15 juni 1580 vogelvrij verklaren (iedereen mocht hem straffeloos vermoorden en kreeg daar een beloning voor.) : hiermee raakte Willem van Oranje definitief vervreemd van de Spaanse troon.
Op 13 december bood Oranje daarop zijn Apologie(excuses) aan de Staten-Generaal aan, waarin hij zich voor het eerst openlijk afzet tegen Filips II in plaats van tegen de landvoogd
De Unie van Utrecht en de Unie van Atrecht betekende een scheiding van de Nederlanden.
Het is echter niet de bedoeling dat de gewesten geen landsheer hebben. Willem van Oranje, de leider van de Opstand, zet zich daarom in voor de jongere broer van de Franse koning, de Hertog van Anjou. Anjou wordt in januari 1581 door de Staten-Generaal uitgeroepen tot ‘vorst en heer der Nederlanden’. Oranje hoopte dat Anjou de kant van de opstandelingen zou kiezen.
Op 26 juli, 1581 zetten de opstandige gewesten (Unie van Utrecht) Filips ll af als vorst. Dit deden ze met het Plakkaat van Verlatinge. Hierin legden de opstandigen en belangrijk principe vast van de democratische revoluties die 200 jaar later zouden uitbreken. ‘De onderdanen zijn niet door God geschapen ter wille van de vorst, om hem in alles wat hij beveelt onderdanig te zijn en als slaven te dienen, maar de vorst is er omwille van de onderdanen. Zonder welke hij geen vorst is’. Dit hield in dat als de regeringen die de vorsten van de burgers zouden vertrappen, afgezet mocht worden. In dit geval ging het dus om Filips ll. Willem van Oranje kreeg de macht.
Anjou kwam pas in 1582 in de Nederlanden, veel betekenis had hij niet. De macht was in handen van de Staten Generaal en Willem van Oranje. Anjou wilde niet afhankelijk zijn van de Staten Generaal. Hij voelde zich niet als een soeverein vorst behandeld. Met een aanval op Antwerpen probeerde hij zijn positie te versterken, dit mislukte. Hij trok zich terug in Frankrijk. Omdat van Oranje al zijn vertrouwen in Anjou had gestopt werd hij als verantwoordelijke gezien.
Koning Filips ll had intussen weer vrede gesloten met de Turken. Hij kon zijn aandacht richten op de Nederlanden. Hij ging zijn heilige taak vervullen in de Nederlanden. Parma kreeg steun van 60.000 Spaanse soldaten die niet meer nodig waren in het Middellandsezee gebied. Filips ll beloofde regelmatige uitbetaling van de soldij. Parma kreeg het hele Zuiden in handen en door verraad aan Willem van Oranje ook stukken in het Oosten.
Willem van Oranje werd in 1584 in Delft vermoord door een van zijn tegenstanders. De opstand was zijn leider kwijt. Parma ging verder met zijn veroveringen en belegerde Antwerpen. In die tijd was Antwerpen een van de grootste en machtigste handelssteden uit Europa. De textielhandel stond daarbij op de eerste plaats. Het beleg duurde tot 17 augustus 1585 en werd beeindigd door de val van Antwerpen. Tienduizenden kooplieden en handwerkslieden trokken naar het Noorden waardoor Amsterdam de nieuwe handelsstad werd.
Er werd gevreesd dat de laatste opstandige gewesten ook zouden worden overgenomen voor de hertog van Parma. De overgebleven opstandingen vroegen hulp aan Frankrijk, maar koning Hendrik lll wilde geen conflict met Filips ll. Ook werd koningin Elizabeth l gevraagd om hulp, in eerste instantie wou zij ook geen conflict met Filips ll, maar de macht van Spanje vond zij zorgelijk. In 1580 was Portugal in het bezit gekomen van Filips ll en Parma’s veroveringen in de Nederlanden maakten Filips aan de andere kant van de Noordzee wel erg bedreigend. Koningin Elizabeth hielp de opstandelingen. Maar de soevereiniteit wou zij niet. Hulp troepen en geld zou zij sturen onder de leiding van de graaf van Leicester. De Staten Generaal benoemde hem praktisch tot landvoogd. Tegen de zin van Elizabeth l.
Helaas hielpen de troepen van Leicester niet. Steeds meer steden vielen in handen van de Spanjaarden en strategische plekken aan de Maas waren verloren. Het vertrouwen was in 1586 onderhand weg. Toen Elizabeth l opdracht aan Leicester gaf om de Staten Generaal over te halen om met de graaf van Parma de onderhandelen over vrede, voelde de opstandelingen dit als verraad. Eind 1587 vertrok hij terug naar Engeland.
Filips ll zag de hulp van Elizabeth aan de opstandelingen toch als bedreiging en besloot rechtsstreeks aan te vallen. Al jaren was in Spanje in het geheim gewerkt aan een geheime expeditie. Deze expeditie kostte 10 miljoen dukaten. De hertog van Parma kon na 1585 geen militaire acties meer ondernemen, hij moest zelf een leger bij elkaar rapen en de aanval op Engeland voorbereiden per schip. De schepen van de Armada zouden daarvoor als dekking dienen. Op 28 mei, 1588 vertrok de Armada. 130 schepen, 2431 kanonnen en 30.000 man vetrokken naar Engeland. Hevige stormen verhinderden een snelle tocht, na 2 maanden kwamen ze pas aan in het Zuiden van Engeland. De Engelsen waren in de minderheid maar hun schepen waren wendbaarder en sneller. De schepen van de Armada hadden heel wat schade. Ze voeren terug via Schotland en Ierland en kwamen terug in Spanje zonder overwinning.
De opstandelingen waren ontsnapt aan een gevaarlijke situatie. Onder leiding van de zoon van Willem van Oranje, Maurits van Oranje gebruikten ze deze situatie om orde op zaken te stellen. Ze namen zelf de soevereiniteit op zich. Maar in de Staten Generaal werkten zij samen. Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland, een gedeelte van Gelderland en Overijssel. Deze gewesten noemden zichzelf De Republiek der Verenigde Nederlanden.
Vanaf 1590 begonnen de opstandelingen onder leiding van Maurits van Oranje een tegenoffensief. Veel van Parma’s veroveringen gingen hierdoor verloren.
Deze strijd werd ook wel de 11-jarige strijd genoemd.
De beide kampen hadden wisselend succes, en na elf jaren vergeefs geprobeerd te hebben de ander te overwinnen, kwam men in 1609 het Twaalfjarig bestand overeen. Het leger was uitgeput en men wou zich richten op de opkomende handelspositie zonder oorlog te voeren. Er was een wapenstilstand van 12 jaar. Filips ll was in 1598 gestorven en zijn zoon Filips lll volgde hem op. Het was duidelijk dat Spanje over zijn hoogtepunt heen was.
De strijd hervatte zich in 1621, Deze zou nog voortduren tot 1648.
Wat waren de gevolgen van de opstand voor de Nederlanden?
Met de Vrede van Münster kwam in 1648 kwam offcieel een einde aan de tachtigjarige oorlog tussen de Nederlanden en Spanje. De vrede van Münster was een onderdeel van de vrede van Westfalen. Dit verdrag maakte een einde aan de Dertigjarige oorlog tussen een hoop Europese landen.
De oorlog had van Nederland twee delen gemaakt. Het zuidelijk deel bleef onder het bestuur van de Spanjaarden, en het noordelijk deel ging verder als de Republiek der Zeven verenigde Nederlanden. Deze bestond uit Holland, Utrecht, Groningen, Friesland, Overijssel, Gelderland, Zeeland en Drenthe. Het feit dat de Republiek bestond uit 8 gewesten en niet 7, als in Zeven verenigde Nederlanden, kwam doordat Drenthe niet in de Staten Generaal zat. Drenthe werd niet toegelaten. Later kwamen Brabant en Limburg bij de Republiek.
De vele bezettingen en de eeuwige strijd tegen het gezag van Filips ll hadden er voor gezorgd dat de Nederlanden verlangden naar rechtvaardigheid, tolerantie en medezeggenschap. De Nederlandse opstandelingen hadden een belangrijk principe vastgelegd van de democratische revoluties die 200 jaar later zouden uitbreken. De Republiek maakte tegenover andere Europese landen een democratische indruk. Er werden boeken gedrukt die ergens anders niet mochten worden gedrukt (dit was goed voor de handel), niemand werd om zijn opvattingen vervolgd, vrouwen konden gaan en staan waar ze wilden, huispersoneel werd niet geslagen en de boeren waren vrij.
Dat alles betekende nog niet dat Nederland al een democratie was.
De val van Antwerpen en de Spaanse overname van het huidige Belgie heeft er voor gezorgd dat veel handelskooplieden naar het Noorden vluchtten. Ze namen veel kennis en geld met zich mee. Amsterdam werd een nieuwe handelsstad en door de handel op de Oostzee ontstond de stapelmarkt (plaats waar goederen worden opgeslagen in pakhuizen en vervolgens weer worden doorverhandeld).
Kortom, er was resultaat geboekt op politiek, economisch en godsdienst gebied. Je zou dus kunnen zeggen dat de opstandelingen hebben bereikt waar ze 80 jaar voor hebben gevochten.
Conclusie
Wat waren de motieven van Filips ll en van de Nederlanden om 80 jaar oorlog met elkaar te voeren?
Mijn hoofdvraag kan ik concluderend als volgt beantwoorden:
De Spaanse Koning Filips ll werd in 1555 landsheer van de Nederlanden. Hij erfde een rijk met hoge schulden. Hij was uit op :
- Centralisatie
- Uitbreiden van het katholieke geloof
Nederland werd gezien als rijk land, Filips ll had dit ook door. Er viel geld te verdienen. Ook was in Nederland een verdeeldheid in het geloof: de reformatie kwam op gang. Filips ll wou door zijn rijk te centraliseren het zelfbestuur van de Nederlanden beperken. Daarmee kon hij grip krijgen op zijn inkomsten door de belastingen op te krikken. Hij bestreed het calvinisme en het protestantisme met de Inquisitie. Door zijn tekort aan kennis en interesse voor Nederland was hij niet bewust, zoals zijn vader wel was, dat de Nederlanden in opstand zouden komen. Tevens had Nederland een gunstige ligging om eventueel het Spaanse rijk uit te breiden en aanval op Engeland te plegen.
Dit beleid veroorzaakte dat de Nederlanden in opstand kwamen:
- De Nederlanders eisten godsdienstige tolerantie.
- Behoud van privileges waardoor ze grote mate van zelfbestuur hadden.
De inquisitie veroorzaakte veel ophef in de Nederlanden. Na de versoepeling met toestemming van Margaretha van Parma, werden er hagenpreken gehouden. De calvinisten en protestanten durfden in het openbaar bijeen te komen, men jutte elkaar op naar aanleiding van de slechte situatie en dat gaf aanleiding tot de beeldenstorm. Filips ll trad hier hard tegen op. Het volk had hem verraden en zijn godsdienst was vernederd. De hertog van Alva, ook wel de ijzeren hertog, zorgde er voor dat de protestanten en calvinisten boetten voor hun daden en deed dit met een speciale rechtbank genaamd de Raad van Beroerten. Willem van Oranje pleegde in 1568 een mislukte aanval op de Nederlanden. Filips ll vond dat de Nederlanden hun bestuur moest gaan financieren. Dit zou je kunnen zien als smoes om te bezuinigen, hij had zijn geld nodig voor de strijd tegen de Turken. De volgende belastingen werden ingesteld:
1. een eenmalige heffing van 1 procent op alle bezittingen, dus een vermogensbelasting;
2. een omzetbelasting van 5 procent, de zogenaamde twintigste penning, op de verkoop van onroerend goed als huizen en landerijen;
3. een omzetbelasting van 10 procent, de tiende penning, op alle roerende goederen, in het bijzonder natuurlijk de dagelijkse levensbenodigdheden en handelswaar.
Dit gaf groot protest in de Nederlanden en de onvrede nam toe.
In 1572 begon Willem van Oranje met zijn aanval en uitbreiding van de opstand. Dit gaf ruim 8 jaar staatkundige strijd tot gevolg. In 1579 ontstond de scheiding tussen het huidige Nederland en Belgie met de Unie van Atrecht en de Unie van Utrecht. Dit veroorzaakte ook dat Willem van Oranje schuldig werd verklaard door Filips ll. Met het plakkaat van verlatinge zetten de opstandige gewesten in 1581 Filips ll af als hun vorst.
De Nederlanders bereikten uiteindelijk waar ze 80 jaar lang voor hadden gevochten, Filips ll was voor het einde van de oorlog gestorven en had achteraf gezien veel eerder de strijd tegen de opstandelingen moeten opgeven. Het heeft hem een hoop geld, moeite en mensen levens gekost.
Bronvermelding:
- Elizabeth Floyd en Geoffery Hindley, (28 augustus 1998), De groten der Aarde, LEKTURAMA ROTTERDAM, 4e druk, ISBN: 64-499-2799-4
- Dik verkuil, Bernadette Hijstek, Tom van der Geugten, Erik Betten, (4 mei 2006), Geschiedeniswerkplaats, Wolters-Noordhoff, ISBN: 978-90-01-95478-9
- Ruud Slotboom, Dik Verkuil, Saskia de Boer, (7 april 2008), Geschiedenis werkplaats/Rechtsstaat en Democratie, Wolters-Noordhoff, ISBN: 978-90-01-70771-2
- Dik Verkuil, M.G. van Riessen, D. van Straaten,(7 april 2008), Geschiedeniswerkplaats/ Dynamiek en Stagnatie, Wolters-Noordhoff, ISBN: 978-90-01-76426-5
- http://80jarige-oorlog.startpagina.nl/prikbord/6975907/6975909/re-einde-van-de-oorlog-gevolgen#msg-6975909
- http://www.bertsgeschiedenissite.nl/nieuwe%20geschiedenis/16e%20eeuw/eeuw16lagelanden05.html
- http://www.scholieren.com/werkstukken/31403
- http://www.cultuurwijs.nl/nwc.rijksmuseumamsterdam/cultuurwijs.nl/i000196.html
- http://www.collegenet.nl/index_mainframe.php?mainframe=http%3A%2F%2Fwww.collegenet.nl%2Fstudiemateriaal%2Fverslagen.php%3Fverslag_id%3D3868
- http://www.geschiedenis-online.nl/Samenvatting%20Republiek.htm
-
http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/nl/nedling/taalgeschiedenis/nederland_in_de_16e_en_17e_eeuw/
- http://www.bertsgeschiedenissite.nl/nieuwe%20geschiedenis/16e%20eeuw/willemvanoranje.html
- http://www.geschiedenis-online.nl/Gouden%20Eeuw.htm
- http://www.scholieren.com/werkstukken/4835
- http://members.home.nl/tetrode/Geuzen/Geuzen.htm
- http://www.geschiedenis-online.nl/Gouden%20Eeuw.htm
- http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/nl/nedling/taalgeschiedenis/nederland_in_de_16e_en_17e_eeuw/
- http://members.home.nl/tetrode/Geuzen/Opstand.htm
- http://www.geschiedenis.nl/index.php?go=content.persoon&persoonID=8
- http://www.scholieren.com/werkstukken/35516
- http://www.scholieren.com/werkstukken/25440
-
http://www.cultuurwijs.nl/nwc.rijksmuseumamsterdam/cultuurwijs.nl/i000239.html
- http://historiek.net/index.php/Algemeen/Hertog-van-Alva-1507-1582.html
- http://www.scholieren.com/werkstukken/38923
- http://www.scholieren.com/werkstukken/21733
- http://www.scholieren.com/werkstukken/25772
- http://www.scholieren.com/werkstukken/1183
- http://www.scholieren.com/werkstukken/29404
- http://www.nationaalarchief.nl/content/jaartal/1500-1600/1579UnievanUtrecht.asp
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Willem_van_Oranje
- http://dutchrevolt.leiden.edu/dutch/verhaal/Pages/verhaal04.aspx
- http://www.thuisinbrabant.nl/geschiedenis/bloeitijd-en-neergang/de-tachtigjarige-oorlog/verloop-van-de-strijd
-
http://nl.wikipedia.org/wiki/Beleg_van_Antwerpen_%281584-1585%29
- http://www.onsverleden.net/
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Tachtigjarige_Oorlog
Logboek
- Zaterdag 22 Deelvraag 1 Informatie verzamelen Informatie verwerken Goeie volgorde etc
- Zondag 23 Deelvraag 2 Informatie verzamelen Verwerken Logische volgorde
- Maandag 24 Deelvraag 3 Informatie verzamelen Verwerken Goeie volgorde
- Dinsdag 25 Deelvraag 5 Info verzamelen Verwerken Goeie volgorde
- Woensdag 26 Deelvraag 5 en conclusie Info verzamelen/
- Conclusie trekken verwerken Goeie volgorde
- Donderdag 27 Als niet aan planning gehouden, vandaag inhalen. Of Lay out bewerken - - -
- Vrijdag 28 Inleiding schrijven
- Zaterdag 29 Geheel maken + bronnenlijst
- Zondag 30 Afronden
- Maandag 31 Afronden + Inleveren.
(Tachtigjarige oorlog)
Opbouw verslag:
Deelvraag 1:
- Welke motieven had Filips ll om staatshoofd van de Nederlanden te zijn?
Deelvraag 2:
- Wat waren de directe oorzaken waardoor Nederland in opstand kwam tegen Filips ll?
Deelvraag 3 + 4:
- Wat hebben de Nederlanders zich verzet tegen Filips ll?
- Hoe pakte Filips de opstand aan en hielp dit?
Deelvraag 5:
- Wat waren de gevolgen van de opstand voor de Nederlanden?
Conclusie
Logboek
Inleiding
Voor mijn profielwerkstuk heb ik de Nederlandse opstand bestudeerd en heb ik onderzoek gedaan naar de rol van Filips ll. Waarom dit onderwerp? Ik ben nieuwsgierig naar de geschiedenis van ons land en ik vind het merkwaardig dat men destijds 80 jaar lang voor hun vrijheid heeft gevochten. Daarbij komt ook het feit dat de grootmachthebber Filips ll (en zijn opvolgers) deze opstand 80 jaar lang heeft bestreden. Waarom deed hij dit terwijl hij zo goed als failliet was? Kon hij niet beter zijn eigen rijk beschermen en de Nederlanden laten gaan voor wat het was? Ik heb ook de rol daarbij onderzocht van de veranderende godsdienstige situatie in Europa. Ik heb tevens onderzocht hoe de Nederlandse opstand basis principes heeft gelegd voor de democratie en wat de rol van Willem van Oranje was in de opstand. Om dit onderwerp te begrijpen en te evalueren beantwoord ik met een aantal deelvragen de volgende hoofdvraag(onderzoeksvraag):
Wat waren de motieven van Filips ll en van de Nederlanden om 80 jaar oorlog met elkaar te voeren?
Deze onderzoeksvraag ga ik beantwoorden met 5 deelvragen:
1. Welke motieven had Filips ll om staatshoofd van de Nederlanden te zijn?
2. Wat waren de directe oorzaken waardoor Nederland in opstand kwam tegen Filips ll?
3. Hoe hebben de Nederlanders zich verzet tegen Filips ll?
4. Hoe pakte Filips de opstand aan en hielp dit?
5. Wat waren de gevolgen van de opstand voor de Nederlanden?
Welke motieven had Filips ll om staatshoofd van de Nederlanden te zijn?
Filips ll was de zoon van grootmachthebber Karel V. Karel V regeerde over Spanje, een groot deel van Italie, Oostenrijk (daar hoorden Hongarije en Tsjechie ook bij), Duitsland en de Nederlanden (Nederland, Belgie, Luxemburg). Karel V was een groot aanhanger van het orthodoxe katholicisme.
Filips ll (1527-1598) volgde zijn vader in 1555 op en werd koning van Spanje, een deel van Italie, en werd Heer der Nederlanden. Afgezien van zijn in Nederland geboren vader was Filips ll Spaans. Filips ll kreeg de absolute macht. Dit hield in dat zijn macht niet werd beperkt door rechten van andere organen. Zijn onderdanen moesten hem gehoorzamen. Door zijn huwelijk met Maria Tudor werd hij in naam koning van Engeland.
- Er was oorlog met Frankrijk.
- Er was een grote achterstand op de betaling van de soldij(soldatenloon).
- Hij werd geconfronteerd met een staatsschuld die in de miljoenen liep.
Filips ll was net als zijn vader een strenge aanhanger van het orthodoxe katholicisme. Op godsdienstig gebied was de macht van Karel V beperkt en stapten veel mensen, vooral in de Nederlanden over op een ander geloof. De meerderheid bekeerde zich tot het protestantisme(verzamelnaam voor alle proteststromingen die in opstand kwamen tegen de katholieke kerk). Filips ll was volledig overtuigd van de goddelijke oorsprong. Zijn politieke doelstellingen waren het verdedigen van de katholieke kerk en rechtvaardig handelen. Zijn doel om rechtvaardig te handelen gaf hem een onzekere en twijfelachtige uitstraling tegenover zijn raadgevers. Dit zorgde er ook voor dat zijn besluiten lang duurden waardoor het bestuur van het rijk werd vertraagd.
Filips ll zag het als zijn taak om zijn rijk te beschermen deze ‘ongeloof en ketterij’. Hij wilde dus het protestantisme uitroeien, en het katholicisme verspreiden over zijn rijk. Filips ll voelde zich niet zoals zijn vader aangetrokken tot de Nederlanden.
Tevens probeerde Filips ll het centralisatiebeleid voort te zetten. Hij wou zijn rijk vanuit een centraal punt besturen waardoor hij een beter beeld kreeg van de geld- en goederen stroming binnen het rijk. De stad Brussel werd gekozen als centralisatie punt. Door centralisatie konden geldstromen sneller plaatsvinden waardoor Filips ll sneller zijn plannen kon uitbreiden van het verspreiden van het katholicisme.
Filips ll wou een einde maken aan de feodale structuur die afstamde uit de Middeleeuwen. Graven en hertogen hadden deze feodale privileges gegeven aan de lage adel. Dit stond tegenover zijn beleid om te centraliseren.
Filips ll was gedwongen om in de Nederlanden te verblijven, hij moest eerst vrede met Frankrijk herstellen. Hij moest dus wel in Brussel blijven om de oorlog te kunnen coordineren. Toen in 1559 de oorlog met Frankrijk voorbij was, verliet Filips Nederland en stelde toen zijn halfzus Margaretha van Parma als landvoogdes aan en hoopte met strenge straffen(inquisitie) de protestanten en calvinisten uit te roeien.
Door de politieke samenwerkingen van de Habsburgse- en Bourgondische vorsten waren de Nederlanden ontwikkeld tot ‘nieuw land’. De grenzen van de staat waren niet meer hetzefde als de kerkelijke grenzen. Oorspronkelijk vielen de Nederlanden gedeeltelijk onder het Franse aartsbisdom Reims, en gedeeltelijk onder het Duitse aartsbisdom Keulen. De Groningse Ommelanden hoorden bij het bisdom Münster. Maar vier bisschoppen hadden de zorg voor het kerkelijk leven in de Lage Landen: de bisschoppen van Utrecht, Atrecht en Doornik, die door de vorst werden benoemd, en de bisschop van Kamerijk. Filips II de contra-reformatorische katholiek (hervorming binnen eigen kerk als gevolg van reformatie), wilde van de herindeling van de bisdommen serieus werk maken.
Centralisatie waarmee hij meer macht over zijn rijk had en tevens meer geld op kon halen. Met dit geld financieerde hij zijn missie om het katholicisme te verspreiden en het protestantisme uit te roeien. Hij streefde naar een katholiek bestaan in zijn rijk.
Wat waren de directe oorzaken waardoor Nederland in opstand kwam tegen Filips ll?
De opstand tegen Filips ll had te maken met een drietal oorzaken: de situatie in de politiek, economie en godsdienst.
In de eerste plaats was de politieke situatie aanleiding voor een opstand, vooral onder de rijken: Nederland bestond in de 16e eeuw uit 17 provincien(zie figuur). Deze provincien werden ook wel gewesten genoemd. Elk gewest en zelfs de steden hadden een grote mate van zelfbestuur. Hiermee wordt bedoeld dat elk gewest eigen rechten, bestuur en wetten had. De provincies waren allemaal onafhankelijk van elkaar. De reden dat er in deze tijd zo veel zelfbestuur was stamde uit de middeleeuwen. De lage adel, de steden en gewesten hadden privileges, die afstamden van het feodale (leen)stelsel, behouden. Ook mochten ze bijvoorbeeld hun eigen wetten maken. De buitenlandse zaken als defensie en buitenlandse politiek werden in de Staten- Generaal behandeld. De Nederlanden waren niet met elkaar verbonden. De wegen waren slecht dus de connecties ook. Sommige steden en gewesten hadden zelfs een ander taaltje, ze konden elkaar nauwelijks verstaan. Na de komst van Filips ll begon dit te veranderen. Er ontstond een soort saamhorigheid tussen de gewesten. De grote afstand tussen koning Filips ll en de Nederlanden werd als probleem ervaren. Filips ll eiste centralisatie, dit leverde niet alleen opstand op bij de gewesten- en stadsbestuurders, maar ook bij de adel. Filips ll wou namelijk de adel vervangen door ambtenaren. Filips ll was er zelfs op uit de Staten-Generaal af te zetten zodat hij geldzaken zelf kon beheren.
Dit zou niet alleen betekenen dat het zelfbestuur zou verdwijnen, maar ook dat de belastingen zouden worden verhoogd.
De tweede oorzaak hangt samen met de ongunstige economische situatie in de Nederlanden. Nederland stond bekend als een rijk land. In feite was dit niet helemaal waar. Er waren weinig rijken en veel armen. De armen leefden van het geld van de kerk en maar liefst 40% leefde van de armenzorg. De economische situatie verslechterde toen er mislukte graanoogsten waren en de lonen laag bleven. Na de accijnzenheffing zouden de werkende mensen die daarvoor nog maar net rondkwamen nu helemaal geen inkomen meer hebben. Dit leidde tot diepe onvrede bij de Nederlanders tegen het gezag van Filips ll. De onvrede onder de armen werd versterkt door het feit dat ze toekeken dat de kerk en de rijken wel geld hadden.
Godsdienst is de derde oorzaak: Filips ll drong het katholicisme op aan Nederland. Juist terwijl in de Nederlanden het calvinisme en het protestantisme meer aanhangers kregen. De reden dat het calvinisme en protestantisme zo populair werden, was dat mensen begonnen te geloven dat het zuivere Christendom door bijbelstudie te vinden was. Geestelijke tussenpersonen waren niet nodig. De katholieke kerk was in hun ogen rijk en corrupt. De hoge kerkelijke ambten werden verkocht aan de hoogste bieder of aan de adel. De protestanten ergerden zich ook aan de beeldenverering. Kortom, rijkdom, macht en aanzien speelde een grotere rol dan eenvoud en naastenliefde. De kerk schakelde elke tegenligger uit en benoemde het als ketterij. Ook Filips trad snoeihard op tegen deze ‘ketterij’ en deed dit door middel van een inquisitie (vervolging door de rechtbank van de katholieke kerk). De protestanten en calvinisten werden veroordeeld en opgehangen of op de brandstapel gegooid.
Alhoewel de Nederlansde elite grotendeels katholiek was, viel de inquisitie slecht. Men wenste toch een zekere godsdienstige tolerantie. Filips ll begreep niet, zoals Karel V die zich had ingehouden, dat Nederland in opstand zou komen.
Omdat het verloop van de opstand bepaald werd door een escalatie van verzet van de Nederlanders en reacties daarop van Filips ll, heb ik van 2 deelvragen, een geheel gemaakt. De vetgedrukte tekst zijn reacties van Filips ll op de opstand van de Nederlanden. Hier hoort de volgende deelvraag bij:
Hoe pakte Filips ll de opstand aan en hielp dit?
Na veel trek- en duwwerk in Rome hechtte de paus in 1559 zijn goedkeuring aan de herindeling van de bischoppen, die pas in de daaropvolgende jaren bekend raakte, toen het tot de realisering van de besluiten kwam. De Nederlanden zouden voortaan samen één zelfstandige kerkprovincie vormen, verdeeld in drie aartsbisdommen. De franstalige provincies en Waals Brabant zouden onder het aartsbisdom Kamerijk komen. De belangrijke, dichtbevolkte provincies Vlaanderen en Brabant werden een afzonderlijk aartsbisdom te Mechelen. Het oude bisdom Utrecht werd verheven tot aartsbisdom en kreeg alle provincies boven de grote rivieren en Zeeland onder zich. In totaal werden de drie aartsbisdommen in veertien bisdommen verdeeld.
Het volk verzette zich steeds meer tegen de inquisitie. Stadsbestuurders weigerden dit uit te voeren. Filips ll was niet op de juiste hoogte gesteld van de veranderende tijden. Het was niet tot de koning doorgedrongen dat Nederland was omringd door landen waar de hervorming wel was toegestaan. Graaf Egmond(1522-1568, een generaal/staatsman in Vlaanderen) ging het probleem voorleggen aan de koning.
Er werd gewenst dat de koning het plakkaat om de ketters te vervolgen ging minderen. Pas in 1565 volgde antwoord van Filips ll. Filips ll eiste niet alleen handhaving van de inquisitie, maar een nog strenger beleid.
Sommige stadhouders konden dit niet uitvoeren en vroegen om ontslag van hun functies. Het hoge adellijke verzet werd geleid door Willem van Oranje(1533-1584). Hij was stadhouder in Holland, Zeeland, Utrecht en Bourgondie.
Naarmate de economische situatie verder verslechterde door de mislukte graanoogsten zoals eerder vermeld(zie: vorige deelvraag) kwamen ook de lagere edelen in actie. Op 5 april 1566 vroegen ze door middel van een smeekschrift aan landvoogdes Margaretha van Parma of de kettervervolging gematigd kon worden. Zij stemde toe zolang koning Filips er niks vanaf zou weten. De adviseurs van de landvoogdes noemden de edelen voor het eerst ‘Geuzen’, wat schooier of armoedzaaier betekend. Ze wilden Margaretha duidelijk maken dat ze niet in hoefde te stemmen met het smeekschrift zonder toestemming van de koning te hebben.
De inquisitie werd gematigd en dit gaf als gevolg dat calvinisten zich durfden te vertonen. Er werden hagenpreken(kerkdienst in de open lucht) gehouden. De toeloop was groot, de calvinisten voelden zich samen sterk.
Na een donderpreek tegen de beeldenverering op 10 augustus 1566 te Steenvorde door Sebastiaan Matte, kwam de beeldenstorm op gang. Honderden katholieke kerken werden geplunderd en de kunstschappen werden vernield. De beeldenstorm begon in het Zuidelijke Vlaanderen en eindigde in Noord en Oost Nederland. De beeldenstorm bestond uit 3 fases:
- In de eerste fase werden de kerken in de zuidwestelijke hoek van het graafschap Vlaanderen vernield. Dit ging door tot 18 augustus.
- De tweede fase vond plaats in de Schelde, kerken in steden als Antwerpen en Gent waren grote slachtoffers. De beeldenstorm breidde zich uit naar het noorden. Deze fase duurde tot 27 augustus.
- De derde en laatste fase vond plaats in het Noorden en Oosten van Nederland. Hier was de beeldenstorm anders dan de twee andere fases. De storm werd door lokale bevolking uitgevoerd met versterking van edelen. De beeldenstorm duurde tot 1 oktober.
De gevolgen waren negatief. De sympathie voor de vervolgde ketters verminderde op slag. De berichten over de beeldenstorm brachten in Spanje Filips II tot razende woede. Hij was van mening dat de beeldenstorm voorkomen had moeten worden door de edelen. Het werd duidelijk dat de koning niet op hen kon rekenen. De reden dat hij Nederland niet liet gaan in verband met zijn hoge staatsschulden was dat hij bang was dat Spanje en Italie een voorbeeld zou nemen aan deze hervormings acties. Hij stuurde de hertog van Alva met een leger van 10.000 man naar de Nederlanden. Hij kreeg alle macht om de schuldigen te straffen, de orde te herstellen en de centralisatie keihard in te bakeren. In Nederland stond de hertog bekend als ‘ijzeren hertog’, ze wisten dat hij hen niet zou sparen. Op 22 augustus 1567 kwam Alva aan in Brussel. Margaretha van Parma werd per direct afgezet van haar positie en Alva begon gelijk met de vervolging van de protestanten. De edelen moesten een eed van trouw aan de koning afleggen. Er werd een speciale rechtbank ingesteld genaamd de ‘Raad van Beroerten’. Door de Nederlanders werd het ook wel de bloedraad genoemd. Ruim 9000 protestanten werden veroordeeld. Zo’n 1100 mensen kregen de doodstraf opgelegd. Zelfs een edelman als van Egmond werd niet gespaard.
Hoewel het leek dat Alva zijn taak succesvol uitvoerde, liet dit een andere indruk bij de protestanten achter. De onredelijke acties van Alva versterkten het gevoel bij de protestanten dat ze voor een goede zaak streden. Maar verzet tegen de aanpak van de hertog van Alva kon alleen vanaf het buitenland. Willem van Oranje was voor de komst van de hertog van Alva vertrokken naar zijn stamslot in Dillenburg, Duitsland en was daar veilig. De edelmannen die zichzelf de Geuzen noemden hielden zich veilig op zee en leefden van kaperij.
Willem van Oranje nam de leiding op zich en organiseerde vanuit het Duitse rijk het verzet. Hij moest zijn eer hooghouden. Van Oranje had steun van andere vorsten nodig, vooral geld om wapens te kopen. De familie van Oranje, Duitse vorsten en wat edelen steunden het verzet. Er werd een plan bedacht. In 1568 werd Nederland vanaf 2 kanten benaderd:
- Vanaf het Noorden, dat was niet streng bezet en het zou Alva ertoe zetten om Brussel te verlaten.
- Vanuit het Zuidoosten.
Willem van Oranje verzette zich met deze slag niet zo zeer tegen Filips ll, maar tegen Alva. Dit komt ook terug in het Wilhelmus: De koning van Hispanje heb ik altijd geeerd. Maar de Alva vertegenwoordigde wel Filips ll, hij handhaafde het katholieke geloof. Dus de meeste mensen zouden het daar wel mee eens zijn geweest en probeerden er het beste van te maken. Willem van Oranje werd bekend als oproerkraaier door de mislukte invallen.
Filips ll vond dat het tijd was voor de Nederlanden om financieel op eigen benen te staan. Ze moesten zelf voor hun eigen onderhoud en verdediging zorgen zodat Filips ll meer geld bespaarde, en dat had hij nodig in de strijd tegen de Turken. Alva kreeg de opdracht om de belasting in te voeren in de gewesten. In maart 1569 werd dit plan voorgelegd aan de Staten Generaal.
Of de Staten akkoord wilden gaan met de volgende drie voorstellen tot belasting: 1. een eenmalige heffing van 1 procent op alle bezittingen, dus een vermogensbelasting; 2. een omzetbelasting van 5 procent, de zogenaamde twintigste penning, op de verkoop van onroerend goed als huizen en landerijen; 3. een omzetbelasting van 10 procent, de tiende penning, op alle roerende goederen, in het bijzonder natuurlijk de dagelijkse levensbenodigdheden en handelswaar. Waren de eerste twee belastingen nog met moeite te accepteren, de derde belasting, de Tiende Penning wekte afgrijzen. In een handelsland als Nederland zou de derde belasting een nekomdraai veroorzaken voor de handel.
Alva ging uiteindelijk akkoord met een afkoopsom van 2 miljoen pond per jaar.
De haat en het verzet tegen de hertog van Alva door de belastingen groeiden begin jaren 70. In Gent lagen de straten bezaaid met pamfletten tegen Alva.Dit maakte voor Willem van Oranje een kans om in 1572 een nieuw aanvalsplan te maken. Dit gebeurde ook:
- Lodewijk van Naussau zou vanuit het Zuiden aanvallen en 1 of meer steden bezetten.
- De watergeuzen zouden al hun schepen tot een grote vloot vormen en hetzelfde proberen met havensteden langs de kust.
- Prins Willem van Oranje zou vanuit Duitsland een inval plegen.
Alva zou moeilijk kunnen kiezen tegen wie hij zich het eerst moest verdedigen.
De watergeuzen leefden van de kaapvaart en regelmatig kwamen zij in Engelse havens. Begin 1572 wilde koningin Elizabeth l dit niet meer toelaten. De watergeuzen zochten een andere havenplek en kwamen op 1 april 1572 aan in Den Briel. Er waren geen Spanjaarden meer in Den Briel, dit betekende dat de Geuzen het stadsbestuur van Den Briel over konden nemen. Dit was een complete verrassing, voor Alva, de Geuzen, maar ook voor Willem van Oranje.
Intussen deed Willem van Oranje oproep in de Nederlanden om in verzet te komen tegen het bestuur van de hertog van Alva. Hij had zijn broer Lodewijk aangesteld tot leider van de geuzen. De bedoeling was dat de geuzen enkele steden innamen en dat tegelijkertijd een nieuw invasieleger de Nederlanden binnenviel. De Geuzen waren dus eigenlijk te vroeg. Er kwam een nieuw plan, Vlissingen verklaarde zich na Den Briel ook voor de Prins. De stadsmuren werden gesloten voor Spaanse troepen. In Enkhuizen gebeurde hetzelfde. Met deze drie steden beschikten de Geuzen, en dus Oranje over de Zuiderzee, de Maas en de Schelde.
Voor Filips ll kwam de opstand in de Nederlanden heel slecht uit. De Turken waren in het westelijk deel van Spanje bezig met een nieuwe aanval. Hij moest zich dus aan twee fronten verdedigen.
Intussen was Lodewijk van Nassau begonnen met zijn deel van het aanvalsplan: met een leger van Geuzen en een aantal Franse hugenoten viel hij Nederland vanuit Frankrijk in het Zuiden aan. Ze namen Bergen in.
De Geuzen hadden groot succes in het Noorden en namen het stadsbestuur over van steden als Alkmaar, Haarlem, Leiden, Delft, Gouda, Dordrecht en Rotterdam.
Willem van Oranje bereidde zich voor op zijn aanval. Hij verwachtte geld van de Nederlanders. Het initiatief werd genomen en de eerste vergadering van de Staten van Holland werd gehouden op juli 1572. Willem van Oranje werd erkend als stadhouder en dus eigenlijk ook koning. Ook kreeg van Oranje financiele steun om de soldij te betalen. De opstand was nog altijd gericht tegen het gezag van de hertog van Alva en niet tegen Filips ll.
Willem van Oranje pleegde een inval vanuit Duitsland en trok naar Bergen.
De verwachtte steun van de Franse hugenoten kwam niet. Hij stond er alleen voor. Lodewijk begreep dat er geen hulp zou komen en gaf zich over. Ondanks de tegenslagen hield van Oranje de strijd vol en verbleef in de opstandige gewesten. De troepen van Alva trokken naar het Noorden om de steden te onderwerpen. Mechelen moest hier het voorbeeld van worden. De tocht naar het Noorden verliep voor Alva succesvol en hij wou vanuit Amsterdam, die Filips ll wel was trouw gebleven, onderwerping plegen. Na de verovering van Haarlem was het Noordelijke deel van de opstandelingen gescheiden van het Zuidelijke deel. De volgende stad op de route zou Alkmaar zijn. Een van de weinige Hollandse steden met complete verdediging. De geuzen versterkten de stad en de 2000 Spaanse soldaten hadden zich voor de stad ingegraven.
De enige manier om de Spanjaarden tegen te houden was om de dijken door te breken zodat de Spaanse loopgraven en schanzen onder water liepen. De Spanjaarden trokken zich terug.
Filips ll riep in eind 1573 de hertog van Alva terug, na zijn 6-jarige verblijf hadden zijn harde aanpak en terreur politiek niet gewerkt. De adviseurs van Filips ll vonden dat Nederland een meer gematige politiek moest hebben om de rebelse Nederlanders in bedwang te houden. Don Louis de Requesens werd de nieuwe landvoogd. Zijn optreden zou minder hard zijn.
In 1573 was de Spaanse aanval op het Noorderkwartier mislukt.
De oorlog sleepte zich voort Oranjes middelen waren uitgeput. De steden betaalden hem te weinig. Maar voor Requesens gold dit ook. Beide partijen waren toe aan onderhandeling. In 1575 kwamen delegaties van Brussel en opstandelingen bij elkaar. Ze bereikten niets door de hoge eisen van beide kanten.
Deze eisen waren als volgt:
- Holland en Zeeland eisten een exclusieve positie voor Calvinisten.
- Requesens eiste dit voor de Roomskatholieke kerk.
- Beide partijen waren het oneens over de rechten van de Staten Generaal.
Na 3 maanden werd er een eind gemaakt aan de discussies.
Requesens hervatte de strijd. Kort daarna volgen er nieuwe kansen voor de opstandelingen. Koning Filips ll bracht helderheid in zijn financiele situatie. Hij verklaarde op 1 september 1575 de Spaanse staat failliet. De geldstroom naar de Nederlanden stopte direct.
Requesens stierf onverwacht in maart 1576. De Spaanse troepen vielen weer aan. Ze liepen 2 jaar achter met soldij. Plunderend en branstichtend trokken ze rond. Het pas veroverde Zierikzee verlieten ze snel. Ze trokken naar de rijke gewesten zoals Braband en Vlaanderen. Op 4 november trokken Spaanse troepen moordend en plunderend Antwerpen binnen. Achtduizend Antwerpenaren werden gedood en duizenden gebouwen gingen in vlammen op in de zogenaamde Spaanse Furie.
De Nederlanders leken zich weer verenigd te hebben in hun verzet. Met de Pacificatie van Gent (4 november,1576) sloten de Staten van Brabant, Vlaanderen, Artesië en Henegouwen een overeenkomst met de Staten van Holland en Zeeland. Dit waren de overeenkomsten:
- Buitenlandse troepen moesten weg.
- In de opstandige gewesten mocht alleen het Calvinisme worden uitgeoefend, in de overige gewesten het Katholicisme, maar plakkaten tegen ketterij buiten werking.
- Definitieve regeling: Staten Generaal.
Op 9 november werden de Spanjaarden verdreven uit Gent, in 1577 namen de inwoners van Utrecht de stad zelf in handen en kort daarna deden de Antwerpenaren hetzelfde. De Nederlanders waren weer tot rust gebracht (pacificeren).
Het doel van Willem van Oranje leek bereikt, religie vrede en behoud van de Nederlandse eenheid. Het was maar de vraag hoe Filips ll zou reageren.
Filips ll stuurde zijn halfbroer Don Juan van Oostenrijk als landvoogd in eind 1576 naar de Nederlanden. Het was zijn taak op de Spaanse prestige en het gezag in de Nederlanden te herstellen. De Staten Generaal zou hem alleen als landvoogd aanvaarden als hij zich aan het pacificatie van Gent zou houden. Hij nam de pacificatie aan en beloofde zich er aan te houden(waar hij achteraf gezien niet aan had voldaan). 15 gewesten erkenden hem toen als landvoogd. Dit werd de Unie van Brussel genoemd. Holland en Zeeland vonden niet dat het Katholieke geloof in hun gewest moest worden toegelaten, zij trokken zich terug uit de Staten Generaal.
Don Juan maakte de fout om tegen de pacificatie in te gaan en de strijd te hervatten. Filips ll gaf toestemming de Spaanse troepen terug te sturen naar de Nederlanden.
Nederland was nog steeds verdeeld in voorstanders-en tegenstanders van de opstand waardoor het moeilijk was een offensief te organiseren. In januari 1578 arriveerde Alexander Farnesse, zoon van de ex-landvoogdes Margaretha van Parma, met verse troepen Don Juan ondersteunen. Farnesse behaalde een paar overwinningen. Maar Willem van Oranje werd steeds machtiger en had niet alleen in de opstandelijke gewesten als Holland en Zeeland iets te zeggen, zelfs Amsterdam ging in 1578 op in het kamp van de opstandelingen. De opstand van Holland en Zeeland werd nu een algemene opstand. De Staten Generaal verklaarde Don Juan tot vijand van de Nederlanden.
Filips ll accepteerde dit uiteraard niet en greep hard in. Farnesse werd als legerleider aangewezen in de Nederlanden. Don Juan stierf en wees de nieuwe landvoogd Parma aan, hij behaalde succes in Leuven.
De hertog van Parma maakt slim gebruik van de verwarring. In Artesie en Henegouwen wilde men bescherming tegen het geweld van de felle Calvinisten. De conservatieve katholieken edelen ondertekenden op aandringen van Parma op 6 januari 1579 De Unie van Atrecht.
De Unie van Atrecht werd vervolgd door het Traktaat van Atrecht op 17 mei, 1579. De Unie van Atrecht was een verdrag tussen de gewesten Rijssel, Douai, Orchies, Artesië en Henegouwen als reactie op de opstand in de Nederlanden.
Er werden een aantal afspraken gemaakt:
- Geen buitenlandse troepen.
- De Raad van State zou onder het gezag van Filips ll vallen.
- Twee derde van de leden van de Raad van State zouden met instemming van de Staten benoemd moeten zijn.
- Alle privileges van voor de opstand moesten worden hersteld.
- Het Rooms katholieke geloof was de enige godsdienst. Andere godsdiensten waren verboden.
De laatste afspraak maakte het voor de protestanste noordelijke gewesten onmogelijk om toe te treden. Als reactie hierop richtten de noordelijke gewesten de Unie van Utrecht op in 1579. Er werd overeengekomen dat de gewesten niet onder het gezag van Filips ll vielen en dat ze zelf de godsdienstkwestie zouen regelen. De overheid mocht niemand tot geloof toe dwingen. In de Unie zou ‘een ieder in zijn godsdienst vrij mogen blijven en zal niemand omwille van de godsdienst mogen worden vervolgd’. Het calvinisme werd wel min of meer de officiele godsdienst. De katholieke kerk was eigenlijk verboden, maar werd niet vervolgd.
De Unie van Utrecht en de Unie van Atrecht betekende een scheiding van het Noorden- en het Zuiden van Nederlanden. Het was echter niet de bedoeling dat de gewesten geen landsheer hadden. Willem van Oranje, de leider van de Opstand, zet zich daarom in voor de jongere broer van de Franse koning, de Hertog van Anjou. Anjou wordt in januari 1581 door de Staten-Generaal uitgeroepen tot ‘vorst en heer der Nederlanden’.
Op 13 december bood Oranje daarop zijn Apologie(excuses) aan de Staten-Generaal aan, waarin hij zich voor het eerst openlijk afzet tegen Filips II in plaats van tegen de landvoogd
De Unie van Utrecht en de Unie van Atrecht betekende een scheiding van de Nederlanden.
Het is echter niet de bedoeling dat de gewesten geen landsheer hebben. Willem van Oranje, de leider van de Opstand, zet zich daarom in voor de jongere broer van de Franse koning, de Hertog van Anjou. Anjou wordt in januari 1581 door de Staten-Generaal uitgeroepen tot ‘vorst en heer der Nederlanden’. Oranje hoopte dat Anjou de kant van de opstandelingen zou kiezen.
Op 26 juli, 1581 zetten de opstandige gewesten (Unie van Utrecht) Filips ll af als vorst. Dit deden ze met het Plakkaat van Verlatinge. Hierin legden de opstandigen en belangrijk principe vast van de democratische revoluties die 200 jaar later zouden uitbreken. ‘De onderdanen zijn niet door God geschapen ter wille van de vorst, om hem in alles wat hij beveelt onderdanig te zijn en als slaven te dienen, maar de vorst is er omwille van de onderdanen. Zonder welke hij geen vorst is’. Dit hield in dat als de regeringen die de vorsten van de burgers zouden vertrappen, afgezet mocht worden. In dit geval ging het dus om Filips ll. Willem van Oranje kreeg de macht.
Anjou kwam pas in 1582 in de Nederlanden, veel betekenis had hij niet. De macht was in handen van de Staten Generaal en Willem van Oranje. Anjou wilde niet afhankelijk zijn van de Staten Generaal. Hij voelde zich niet als een soeverein vorst behandeld. Met een aanval op Antwerpen probeerde hij zijn positie te versterken, dit mislukte. Hij trok zich terug in Frankrijk. Omdat van Oranje al zijn vertrouwen in Anjou had gestopt werd hij als verantwoordelijke gezien.
Koning Filips ll had intussen weer vrede gesloten met de Turken. Hij kon zijn aandacht richten op de Nederlanden. Hij ging zijn heilige taak vervullen in de Nederlanden. Parma kreeg steun van 60.000 Spaanse soldaten die niet meer nodig waren in het Middellandsezee gebied. Filips ll beloofde regelmatige uitbetaling van de soldij. Parma kreeg het hele Zuiden in handen en door verraad aan Willem van Oranje ook stukken in het Oosten.
Willem van Oranje werd in 1584 in Delft vermoord door een van zijn tegenstanders. De opstand was zijn leider kwijt. Parma ging verder met zijn veroveringen en belegerde Antwerpen. In die tijd was Antwerpen een van de grootste en machtigste handelssteden uit Europa. De textielhandel stond daarbij op de eerste plaats. Het beleg duurde tot 17 augustus 1585 en werd beeindigd door de val van Antwerpen. Tienduizenden kooplieden en handwerkslieden trokken naar het Noorden waardoor Amsterdam de nieuwe handelsstad werd.
Er werd gevreesd dat de laatste opstandige gewesten ook zouden worden overgenomen voor de hertog van Parma. De overgebleven opstandingen vroegen hulp aan Frankrijk, maar koning Hendrik lll wilde geen conflict met Filips ll. Ook werd koningin Elizabeth l gevraagd om hulp, in eerste instantie wou zij ook geen conflict met Filips ll, maar de macht van Spanje vond zij zorgelijk. In 1580 was Portugal in het bezit gekomen van Filips ll en Parma’s veroveringen in de Nederlanden maakten Filips aan de andere kant van de Noordzee wel erg bedreigend. Koningin Elizabeth hielp de opstandelingen. Maar de soevereiniteit wou zij niet. Hulp troepen en geld zou zij sturen onder de leiding van de graaf van Leicester. De Staten Generaal benoemde hem praktisch tot landvoogd. Tegen de zin van Elizabeth l.
Filips ll zag de hulp van Elizabeth aan de opstandelingen toch als bedreiging en besloot rechtsstreeks aan te vallen. Al jaren was in Spanje in het geheim gewerkt aan een geheime expeditie. Deze expeditie kostte 10 miljoen dukaten. De hertog van Parma kon na 1585 geen militaire acties meer ondernemen, hij moest zelf een leger bij elkaar rapen en de aanval op Engeland voorbereiden per schip. De schepen van de Armada zouden daarvoor als dekking dienen. Op 28 mei, 1588 vertrok de Armada. 130 schepen, 2431 kanonnen en 30.000 man vetrokken naar Engeland. Hevige stormen verhinderden een snelle tocht, na 2 maanden kwamen ze pas aan in het Zuiden van Engeland. De Engelsen waren in de minderheid maar hun schepen waren wendbaarder en sneller. De schepen van de Armada hadden heel wat schade. Ze voeren terug via Schotland en Ierland en kwamen terug in Spanje zonder overwinning.
De opstandelingen waren ontsnapt aan een gevaarlijke situatie. Onder leiding van de zoon van Willem van Oranje, Maurits van Oranje gebruikten ze deze situatie om orde op zaken te stellen. Ze namen zelf de soevereiniteit op zich. Maar in de Staten Generaal werkten zij samen. Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland, een gedeelte van Gelderland en Overijssel. Deze gewesten noemden zichzelf De Republiek der Verenigde Nederlanden.
Vanaf 1590 begonnen de opstandelingen onder leiding van Maurits van Oranje een tegenoffensief. Veel van Parma’s veroveringen gingen hierdoor verloren.
Deze strijd werd ook wel de 11-jarige strijd genoemd.
De beide kampen hadden wisselend succes, en na elf jaren vergeefs geprobeerd te hebben de ander te overwinnen, kwam men in 1609 het Twaalfjarig bestand overeen. Het leger was uitgeput en men wou zich richten op de opkomende handelspositie zonder oorlog te voeren. Er was een wapenstilstand van 12 jaar. Filips ll was in 1598 gestorven en zijn zoon Filips lll volgde hem op. Het was duidelijk dat Spanje over zijn hoogtepunt heen was.
De strijd hervatte zich in 1621, Deze zou nog voortduren tot 1648.
Wat waren de gevolgen van de opstand voor de Nederlanden?
Met de Vrede van Münster kwam in 1648 kwam offcieel een einde aan de tachtigjarige oorlog tussen de Nederlanden en Spanje. De vrede van Münster was een onderdeel van de vrede van Westfalen. Dit verdrag maakte een einde aan de Dertigjarige oorlog tussen een hoop Europese landen.
De oorlog had van Nederland twee delen gemaakt. Het zuidelijk deel bleef onder het bestuur van de Spanjaarden, en het noordelijk deel ging verder als de Republiek der Zeven verenigde Nederlanden. Deze bestond uit Holland, Utrecht, Groningen, Friesland, Overijssel, Gelderland, Zeeland en Drenthe. Het feit dat de Republiek bestond uit 8 gewesten en niet 7, als in Zeven verenigde Nederlanden, kwam doordat Drenthe niet in de Staten Generaal zat. Drenthe werd niet toegelaten. Later kwamen Brabant en Limburg bij de Republiek.
De vele bezettingen en de eeuwige strijd tegen het gezag van Filips ll hadden er voor gezorgd dat de Nederlanden verlangden naar rechtvaardigheid, tolerantie en medezeggenschap. De Nederlandse opstandelingen hadden een belangrijk principe vastgelegd van de democratische revoluties die 200 jaar later zouden uitbreken. De Republiek maakte tegenover andere Europese landen een democratische indruk. Er werden boeken gedrukt die ergens anders niet mochten worden gedrukt (dit was goed voor de handel), niemand werd om zijn opvattingen vervolgd, vrouwen konden gaan en staan waar ze wilden, huispersoneel werd niet geslagen en de boeren waren vrij.
De val van Antwerpen en de Spaanse overname van het huidige Belgie heeft er voor gezorgd dat veel handelskooplieden naar het Noorden vluchtten. Ze namen veel kennis en geld met zich mee. Amsterdam werd een nieuwe handelsstad en door de handel op de Oostzee ontstond de stapelmarkt (plaats waar goederen worden opgeslagen in pakhuizen en vervolgens weer worden doorverhandeld).
Kortom, er was resultaat geboekt op politiek, economisch en godsdienst gebied. Je zou dus kunnen zeggen dat de opstandelingen hebben bereikt waar ze 80 jaar voor hebben gevochten.
Conclusie
Wat waren de motieven van Filips ll en van de Nederlanden om 80 jaar oorlog met elkaar te voeren?
Mijn hoofdvraag kan ik concluderend als volgt beantwoorden:
De Spaanse Koning Filips ll werd in 1555 landsheer van de Nederlanden. Hij erfde een rijk met hoge schulden. Hij was uit op :
- Centralisatie
- Uitbreiden van het katholieke geloof
Nederland werd gezien als rijk land, Filips ll had dit ook door. Er viel geld te verdienen. Ook was in Nederland een verdeeldheid in het geloof: de reformatie kwam op gang. Filips ll wou door zijn rijk te centraliseren het zelfbestuur van de Nederlanden beperken. Daarmee kon hij grip krijgen op zijn inkomsten door de belastingen op te krikken. Hij bestreed het calvinisme en het protestantisme met de Inquisitie. Door zijn tekort aan kennis en interesse voor Nederland was hij niet bewust, zoals zijn vader wel was, dat de Nederlanden in opstand zouden komen. Tevens had Nederland een gunstige ligging om eventueel het Spaanse rijk uit te breiden en aanval op Engeland te plegen.
Dit beleid veroorzaakte dat de Nederlanden in opstand kwamen:
- Behoud van privileges waardoor ze grote mate van zelfbestuur hadden.
De inquisitie veroorzaakte veel ophef in de Nederlanden. Na de versoepeling met toestemming van Margaretha van Parma, werden er hagenpreken gehouden. De calvinisten en protestanten durfden in het openbaar bijeen te komen, men jutte elkaar op naar aanleiding van de slechte situatie en dat gaf aanleiding tot de beeldenstorm. Filips ll trad hier hard tegen op. Het volk had hem verraden en zijn godsdienst was vernederd. De hertog van Alva, ook wel de ijzeren hertog, zorgde er voor dat de protestanten en calvinisten boetten voor hun daden en deed dit met een speciale rechtbank genaamd de Raad van Beroerten. Willem van Oranje pleegde in 1568 een mislukte aanval op de Nederlanden. Filips ll vond dat de Nederlanden hun bestuur moest gaan financieren. Dit zou je kunnen zien als smoes om te bezuinigen, hij had zijn geld nodig voor de strijd tegen de Turken. De volgende belastingen werden ingesteld:
1. een eenmalige heffing van 1 procent op alle bezittingen, dus een vermogensbelasting;
2. een omzetbelasting van 5 procent, de zogenaamde twintigste penning, op de verkoop van onroerend goed als huizen en landerijen;
3. een omzetbelasting van 10 procent, de tiende penning, op alle roerende goederen, in het bijzonder natuurlijk de dagelijkse levensbenodigdheden en handelswaar.
Dit gaf groot protest in de Nederlanden en de onvrede nam toe.
In 1572 begon Willem van Oranje met zijn aanval en uitbreiding van de opstand. Dit gaf ruim 8 jaar staatkundige strijd tot gevolg. In 1579 ontstond de scheiding tussen het huidige Nederland en Belgie met de Unie van Atrecht en de Unie van Utrecht. Dit veroorzaakte ook dat Willem van Oranje schuldig werd verklaard door Filips ll. Met het plakkaat van verlatinge zetten de opstandige gewesten in 1581 Filips ll af als hun vorst.
De Nederlanders bereikten uiteindelijk waar ze 80 jaar lang voor hadden gevochten, Filips ll was voor het einde van de oorlog gestorven en had achteraf gezien veel eerder de strijd tegen de opstandelingen moeten opgeven. Het heeft hem een hoop geld, moeite en mensen levens gekost.
- Elizabeth Floyd en Geoffery Hindley, (28 augustus 1998), De groten der Aarde, LEKTURAMA ROTTERDAM, 4e druk, ISBN: 64-499-2799-4
- Dik verkuil, Bernadette Hijstek, Tom van der Geugten, Erik Betten, (4 mei 2006), Geschiedeniswerkplaats, Wolters-Noordhoff, ISBN: 978-90-01-95478-9
- Ruud Slotboom, Dik Verkuil, Saskia de Boer, (7 april 2008), Geschiedenis werkplaats/Rechtsstaat en Democratie, Wolters-Noordhoff, ISBN: 978-90-01-70771-2
- Dik Verkuil, M.G. van Riessen, D. van Straaten,(7 april 2008), Geschiedeniswerkplaats/ Dynamiek en Stagnatie, Wolters-Noordhoff, ISBN: 978-90-01-76426-5
- http://80jarige-oorlog.startpagina.nl/prikbord/6975907/6975909/re-einde-van-de-oorlog-gevolgen#msg-6975909
- http://www.bertsgeschiedenissite.nl/nieuwe%20geschiedenis/16e%20eeuw/eeuw16lagelanden05.html
- http://www.scholieren.com/werkstukken/31403
- http://www.cultuurwijs.nl/nwc.rijksmuseumamsterdam/cultuurwijs.nl/i000196.html
- http://www.collegenet.nl/index_mainframe.php?mainframe=http%3A%2F%2Fwww.collegenet.nl%2Fstudiemateriaal%2Fverslagen.php%3Fverslag_id%3D3868
- http://www.geschiedenis-online.nl/Samenvatting%20Republiek.htm
-
- http://www.bertsgeschiedenissite.nl/nieuwe%20geschiedenis/16e%20eeuw/willemvanoranje.html
- http://www.geschiedenis-online.nl/Gouden%20Eeuw.htm
- http://www.scholieren.com/werkstukken/4835
- http://members.home.nl/tetrode/Geuzen/Geuzen.htm
- http://www.geschiedenis-online.nl/Gouden%20Eeuw.htm
- http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/nl/nedling/taalgeschiedenis/nederland_in_de_16e_en_17e_eeuw/
- http://members.home.nl/tetrode/Geuzen/Opstand.htm
- http://www.geschiedenis.nl/index.php?go=content.persoon&persoonID=8
- http://www.scholieren.com/werkstukken/35516
- http://www.scholieren.com/werkstukken/25440
-
- http://historiek.net/index.php/Algemeen/Hertog-van-Alva-1507-1582.html
- http://www.scholieren.com/werkstukken/38923
- http://www.scholieren.com/werkstukken/21733
- http://www.scholieren.com/werkstukken/25772
- http://www.scholieren.com/werkstukken/1183
- http://www.scholieren.com/werkstukken/29404
- http://www.nationaalarchief.nl/content/jaartal/1500-1600/1579UnievanUtrecht.asp
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Willem_van_Oranje
- http://dutchrevolt.leiden.edu/dutch/verhaal/Pages/verhaal04.aspx
- http://www.thuisinbrabant.nl/geschiedenis/bloeitijd-en-neergang/de-tachtigjarige-oorlog/verloop-van-de-strijd
-
- http://www.onsverleden.net/
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Tachtigjarige_Oorlog
Logboek
- Zaterdag 22 Deelvraag 1 Informatie verzamelen Informatie verwerken Goeie volgorde etc
- Zondag 23 Deelvraag 2 Informatie verzamelen Verwerken Logische volgorde
- Maandag 24 Deelvraag 3 Informatie verzamelen Verwerken Goeie volgorde
- Dinsdag 25 Deelvraag 5 Info verzamelen Verwerken Goeie volgorde
- Woensdag 26 Deelvraag 5 en conclusie Info verzamelen/
- Conclusie trekken verwerken Goeie volgorde
- Donderdag 27 Als niet aan planning gehouden, vandaag inhalen. Of Lay out bewerken - - -
- Vrijdag 28 Inleiding schrijven
- Zaterdag 29 Geheel maken + bronnenlijst
- Maandag 31 Afronden + Inleveren.
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden
M.
M.
hoi vet hoor
11 jaar geleden
Antwoorden-.
-.
Heel goed! Bedankt!
8 jaar geleden
AntwoordenK.
K.
zo laag cijfer voor dit!!!! .........
snap ik wel ;) hahhahhahhahah dit is echt super slecht
7 jaar geleden
AntwoordenH.
H.
dit klopt niet
6 jaar geleden
*.
*.
Oke boy i want to die
5 jaar geleden
AntwoordenE.
E.
super cool man bro neef bruh
3 jaar geleden
Antwoorden