Hebben de kerken genoeg gedaan tegen de Jodenvervolging?

Geschiedenis Essay

“Het is de taak der Kerk, hoe zeer ook doordrongen van eigen schuld voor God – krachtens haar van Christus ‘wege opgelegde roeping haar stem te doen horen, ook wanneer in het openbare leven de in het Evangelie verankerde beginselen worden aangetast. (…….) De kerk zou immers schuldig staan, indien zij niet de machthebbers erop zouden wijzen, dat ook zij aan de Goddelijk Wet onderworpen zijn. Daarom bracht zij reeds onder de aandacht van de bezettende macht:
- het ten dode vervolgen van Joodse medeburgers
(………..) Niemand mag, naar het Woord van God, het recht in eigen handen nemen.
Maar evenzeer hebben zij de roeping ook dit Woord van God te prediken: men moet Gode meer gehoorzaam zijn dan de mensen. Dit woord geldt immers als richtsnoer bij alle gewetensconflicten, ook bij die, welke door de genomen maatregelen zijn opgeroepen.
Dit Woord verbied medewerking te verlenen aan daden van onrecht, waardoor men zich mede aan dat onrecht schuldig zou maken. ”

Dit is een gedeelte uit de kanselboodschap (21 februari 1943) geschreven onder leiding van ds. Gravemeyer. Hierin zien we het verzet van de kerken tegenover de bezettende macht (Duitsers) in de Tweede Wereldoorlog. Maar de vraag die wij ons vandaag nog stellen is: Hebben de kerken genoeg gedaan voor de Joden? De gewone burgers gehoorzaamden immers meestal de kerk. Daarom was het van groot belang dat de kerken hun stem lieten horen. In dit artikel gaat het over de stelling: De Hervormde kerk heeft in de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) gedaan wat mogelijk was om de Joden te helpen.

Wat heeft men gedaan? Toen de Duitsers Nederland binnenvielen, werd allereerst het Convent van Kerken opgericht. Hierin waren zeven kerken en de Hervormde kerk in afgevaardigd. Het Convent stuurde regelmatig protesten naar de regering van Nederland (het college van secretarissen-generaal). Doormiddel van afkondigingen in de kerken werden de verzonden brieven aan het volk bekend gemaakt. Maar dat was niet genoeg. De gewone mensen vroegen zich af wat ze moesten doen. Mochten ze toekijken terwijl hun Joodse buren uit het huis werden gesleurd? Enkele dominees schreven daarom brochures tegen de bezetting en het antisemitisme. Zo liet de Hervormde Kerk haar stem duidelijk horen. Maar de regering, onder leiding van Seyss-Inquart wilde niet luisteren. Had de kerk eigenlijk nog wel invloed op de situatie in Nederland? Of was hun inbreng voorgoed voorbij?
Eind juni 1942 liet Seyss-Inquart aan de mensen in Nederland weten dat alle Joden zouden worden opgepakt. De kerken, die samenwerkten in het Convent van Kerken (na 1942 Interkerkelijk Overleg) stuurden direct daarop een telegram naar Seyss-Inquart. Als reactie hierop beloofde deze dat de Christenjoden vrijgesteld zouden worden van deportatie. De kerken hadden dus wat bereikt, maar was dat genoeg?

De telegram werd helaas niet in alle Hervormde kerken afgelezen, omdat men na de toezegging van Seyss-Inquart dacht dat die, als de telegram afgelezen werd in de kerken, de vrijstelling van de christen-Joden weer in zou trekken.
In 1943 hebben de kerken het scherpste protest sinds de bezetting laten horen. (uit dit protest komt het bovenstaande citaat). Hierdoor wisten de mensen wat ze moesten doen. Je kon nu niet meer verder gaan in het gewone leven, maar je moest zoveel mogelijk je naaste in nood helpen. In deze boodschap was te lezen, dat je de bezetters niet hoefde te gehoorzamen als die tegen Gods geboden ingingen. De duidelijke taal in de kanselboodschap laat zien dat de kerken het absoluut niet eens waren met de vervolgingen.

Maar had de Hervormde kerk niet meer kunnen doen dan protesten schrijven naar de regering onder leiding van Seyss-Inquart? De kerk had vanaf het begin de bezetters toch dwars kunnen zitten? Was dat niet beter geweest? Had de kerk dan niet meer bereikt?

Laten we allereerst in de gaten houden dat de kerkorde van de hervormde kerk het onmogelijk maakte om tot een gemeenschappelijk standpunt te komen. De gemeenten op zichzelf bepaalden hun standpunten naar buiten toe. Op die manier hadden de plaatselijke gemeenten hun eigen invloed. Maar dit was soms verwarrend voor de burgers. Zij wilden een standpunt van hoger af.

Daarnaast was er de grote angst tegenover de macht van de bezetter. Verschillende belangrijke leden van de Hervormde Kerk waren opgepakt door de Duitsers (o.a. de predikanten Gravemeyer en Buskes) De angst die de bezetter inboezemde was groot en men durfde meer kritiek alleen ondergronds te leveren. Als men een nog duidelijkere stem had laten horen, dan was de kans groot geweest, dat de Duitsers nog meer predikanten hadden opgepakt of de beloftes die zij gedaan hadden ongedaan hadden gemaakt. De Hervormde Kerk werd uiteindelijk door de Duitsers in het nauw gezet, ze konden weinig meer doen.

Had men niet gedaan wat men kon doen? Men had in de kanselafkondiging van februari 1943 een duidelijk stem laten horen. Hierin stond heel dat men zich tegen alles moest verzetten wat niets naar Gods Woord was. Hieruit kon men de conclusie trekken, dat de jodenvervolging absoluut niet naar het gebod van God was. Men riep de burgers op tot burgerlijke ongehoorzaamheid. Het luisteren naar Gods geboden werd belangrijker geacht dan de geboden van de regering. De mensen met gewetensbezwaren om tegen de regering in te gaan, kregen hier het antwoord van de kerk. Dit was toch wel het meeste dat men met de middelen die men had kon doen. In eerdere kanselafkondigingen had men duidelijk naar voren gebracht dat de Joodse medeburgers mensen waren in nood.

Wisten de kerken wel hoe erg de vervolging was? Een deel van de bevolking hoorde wel eens wat over kampen, waar mensen in werden opgesloten. Maar men dacht dat het propaganda was, om de bevolking van Nederland bang te maken, ze op die manier onder de duim te houden. Begrijpelijk, dat de mensen dat dachten. Pas aan het eind van de oorlog gingen de meeste mensen beseffen, dat er iets grondig mis was.

Maar, de Hervormde Kerk kreeg de toezegging dat de christenjoden niet zouden worden opgepakt, hadden zij niet moeten vechten voor de toezegging dat er helemaal geen Joden zouden worden opgepakt?

De Hervormde Kerk was dankbaar dat zij in ieder geval een deel van de Joodse gemeenschap in Nederland kon redden. Op vele protesten had zij geen antwoord gekregen en nu kregen zij een toezegging. Had men direct hierop nog meer geëist dan was het waarschijnlijk zo geweest dat de eerder gedane toezegging ook was ingetrokken. Men probeerde zoveel mogelijk te redden uit de klauwen van de vijand.

Uit het hier voorgaande kunnen wij de conclusie trekken dat de Hervormde Kerk zeker wel gedaan heeft wat zij kon. Door de protesten heeft zij uiteindelijk ook de toezegging gekregen dat de christenjoden niet gedeporteerd werden. Zij heeft in ieder geval een deel van de Joden gered. Men had niet zoveel macht, dat men tot meer in staat was. Maar wat men kon, dat heeft men gedaan.