Meneer Korteweg krijgt een schuldgevoel nadat hij heeft gezien wat er met Anton en zijn familie was gebeurd en brengt al zijn hagedissen om. Ze verhuizen naar Nieuw-Zeeland na de oorlog, maar meneer pleegt in 1948 zelfmoord, uit angst dat Anton zich zou komen wreken. Maar waarom juist bij ons, vraagt Anton zich af. Karin zegt dat haar vader dat deed, omdat de andere buren, het echtpaar Aarts, joden ondergedoken hadden zitten. Na deze ontdekking loopt Anton weg en gaat samen met Peter verder in de stoet.

De belangrijkste gebeurtenis is natuurlijk de aanslag zelf, waarin Anton zijn gehele gezin kwijtraakt. Dat verandert zijn leven. Ook de ontmoeting met Cor Takes is belangrijk, omdat dat Anton helpt het verleden te verwerken.

De aanslag vindt plaats in Haarlem. Daarna komt Anton bij zijn oom en tante in Amsterdam te wonen. Zelf blijft hij een tijdje in Amsterdam.

Het verhaal speelt van 1945 tot 1981.

Het verhaal kan gerekend worden tot een psychologische roman, omdat de ontwikkelingen van Anton en zijn gedachten centraal staan. Na de aanslag gebeurt er niet veel bijzonders meer en we leren dan ook vooral hoe Anton omgaat met het verleden.

Ik vond de aanslag en de manier waarop mensen er mee omgaan schokkend, omdat ik er niet bij kan met mijn verstand, dat mensen zulke verschrikkelijke dingen doen. Bovendien vind ik het gek dat de Duitsers zonder enige ondervraging de familie Steenwijk beschuldigen van de moord en vervolgens ombrengen. Wat ik alleen niet zo goed snapte, is waarom Anton zelf niet omgebracht werd, maar de rest van de familie wel.

Ik kwam makkelijk door het verhaal heen, want het taalgebruik was duidelijk en modern. Wel snapte ik sommige dialogen minder goed, omdat ze gingen over de oorlog en de rollen van bepaalde landen en mensen daarin: ik heb die tijd (gelukkig) niet meegemaakt en dat wat ik erover weet, is niet veel.

Wat een belangrijke open plek is gedurende het eerste deel van het verhaal, is wie Fake Ploeg heeft vermoord. Dit wordt ingevuld als Anton Takes ontmoet na de begrafenis van een vriend van de familie. Ook wie de vrouw in de cel was, blijft een raadsel voor Anton totdat hij Takes ontmoet.

Ook de motieven van de familie Korteweg om het lichaam juist voor het huis van de familie Steenwijk te leggen, blijft lang onbekend. Pas helemaal aan het eind van het boek, als Anton Karin Korteweg tegenkomt in een demonstratie, komt hij te weten dat Ploeg voor hun huis werd neergelegd, omdat er bij de andere buren van de Kortewegs joden zaten ondergedoken.

Een opbouw van spanning is er vrij weinig: het ‘spannendste’, de aanslag zelf, vindt plaats in het begin van het boek en wordt beschreven in twee hoofdstukken. Dan is er even een opbouw van spanning, omdat alles ineens heel snel gaat en je niet weet wat er komen gaat. De open plekken creëren een beetje spanning, maar niet veel: het is wel een drijfveer om verder te lezen, maar maakt het verhaal nou niet superspannend.

Anton is het hoofdpersonage. Hij heeft twee hoofddoelen, die hij allebei weet te vervullen in het boek: hij wil weten of zijn ouders en broer nog leven en waarom de Kortewegs het lichaam naar hun huis sleepten. Ook wil hij weten hoe Truus eruit zag, maar dat is geen hoofddoel. Takes en Karin Korteweg helpen hem daarin. Anton blijft nogal in het verleden hangen en denkt veel na over de toekomst: hij heeft de oorlog nooit goed kunnen verwerken.

Het verhaal is grotendeels chronologisch, maar niet helemaal: er zijn korte flashbacks. Anton denkt bijvoorbeeld terug aan zijn eerste ontmoeting met Saskia, zijn ontmoeting met Liesbeth en aan die keer dat hij in het zwembad was gebleven, terwijl hij er uit moest, en een aantal Duitsers zich zag omkleden. Er zijn een paar vage vooruitwijzingen, maar deze zeggen niet zo veel: op p. staat: “Pas later zou Anton merken, dat vrijwel niemand…”

Het verhaal wordt verteld door een personale verteller: we kijken door de ogen van Anton naar de wereld. Dit maakt het perspectief wat onbetrouwbaar, omdat we maar één personage leren kennen. Bovendien kan Anton dingen achterhouden of anders zien, dan ze werkelijk zijn. Zo zien we wel heel goed, hoe Anton naar het verleden kijkt. Soms lijkt de verteller iets verder weg te zweven van het verhaal, omdat hij dan in relatief weinig bladzijden veel vertelt over Antons leven en geen gedachten laat zien, maar slechts beschrijvingen. De proloog wordt verteld door een alwetende verteller. Er zijn dus perspectiefwisselingen.

Het boek bevat zowel beschrijvingen als dialogen, maar meer beschrijvingen: we leren vooral de gedachten van Anton heel goed kennen (en Anton is een denker, dus er zijn veel gedachten). In de dialogen wordt vooral gepraat over serieuze onderwerpen, zoals de ‘ware bevrijders’ in WOII. Dit maakte het soms wat moeilijker om te lezen, omdat ik hier niet veel vanaf weet.

De titel slaat natuurlijk op de aanslag op Fake Ploeg, die het leven van Anton verandert. Thema’s in het boek zijn oorlog, het verleden en de dood. Anton groeide op in de oorlog en kan niet stoppen met er aan denken. Zijn ouders en broer komen om, hij werkt in een ziekenhuis en verliest wel eens een patiënt en gedurende het verhaal gaan er meerdere mensen dood. 

In het boek zijn twee belangrijke momenten waar een dobbelsteen in de setting voorkomt. Allereerst is de familie een spel met een dobbelsteen (mens-erger-je-niet) aan het spelen als de aanslag plaatsvindt: Anton doet hem in zijn broekzak en merkt een aantal keer op dat deze er is. Tegen het einde van het verhaal ziet Anton een dobbelsteenvormige aansteker in zijn vakantiehuis in Toscane liggen, waarna hij een paniekaanval krijgt en waardoor hij vindt dat het huis iets van zijn volmaaktheid kwijt is. De dobbelsteen staat voor toeval: een dobbelsteen berust op kans en door het gebruik van een dobbelsteen in deze situaties, wordt benadrukt dat veel dingen in het leven op toeval berusten.

In het boek zijn twee belangrijke momenten waar een dobbelsteen in de setting voorkomt. Allereerst is de familie een spel met een dobbelsteen (mens-erger-je-niet) aan het spelen als de aanslag plaatsvindt: Anton doet hem in zijn broekzak en merkt een aantal keer op dat deze er is. Tegen het einde van het verhaal ziet Anton een dobbelsteenvormige aansteker in zijn vakantiehuis in Toscane liggen, waarna hij een paniekaanval krijgt en waardoor hij vindt dat het huis iets van zijn volmaaktheid kwijt is. De dobbelsteen staat voor toeval: een dobbelsteen berust op kans en door het gebruik van een dobbelsteen in deze situaties, wordt benadrukt dat veel dingen in het leven op toeval berusten.

Motto: “Overal was het dag, maar hier was het nacht, neen, meer dan nacht.” – Gaius Plinius Caecilius Secundus, Epistulae VI, 16.

Dit gaat over de tegenstelling tussen dag en nacht. Dit is ook belangrijk in het verhaal, gezien de aanslag plaatsvindt in een nacht. Ook kan het de tegenstelling tussen goed en kwaad, waar veel over gediscussieerd wordt in het verhaal, voorstellen.

De Aanslag is een modern boek, geschreven in 1982. Mulisch schrijft veel over de Holocaust en het oorlogsgeweld in de Tweede Wereldoorlog, onder andere omdat zijn moeder Joods is en zijn vader collaborateur was in de oorlog (werkte met de Duitsers samen). Het boek past dus zeker in zijn oeuvre.

Ik vind boeken over de oorlog best interessant, omdat het me boeit wat er vroeger is gebeurd en hoe de mensen die toen leefden, deze tijd ervaren hebben. Oorlog is natuurlijk iets verschrikkelijks, maar ik weet er weinig over, omdat ik zelf nooit in een oorlog heb geleefd: daarom vind ik het interessant om er over te lezen.

Ik had eerlijk gezegd dat het boek meer over de aanslag en de oorlog zelf zou gaan en niet zozeer over het leven van Anton na de aanslag. Natuurlijk speelde het thema oorlog een belangrijke rol in het hele verhaal, maar er werd naar mijn mening relatief veel verteld over andere onderwerpen, zoals Antons levensloop en er werd net iets te weinig gefocust op Antons verwerking van het verleden.

Oorlog is iets waar ik wel degelijk over nadenk, al helemaal met de aanslagen van de afgelopen tijd en de opkomst van IS. Ik hoop zelf nooit een oorlog mee te hoeven maken, maar ik denk er wel redelijk veel over na. Ik schrijf zelf graag verhalen en een aantal van die verhalen gaan dan ook over leven in een oorlog.

De gebeurtenissen worden duidelijk beschreven: er blijven geen vragen aan het eind van het boek, wat er wanneer gebeurd is en waarom precies. Vlak nadat Ploeg doodgeschoten was, werd er heel uitvoerig beschreven waar de familie heen ging in het huis en dat vond ik wel een beetje overdreven: dat had van mij niet zo uitgebreid gehoeven.

Het boek boeide me en door het niet al te moeilijke taalgebruik kon ik het snel uitlezen. Er was een zekere spanning in het verhaal, doordat Anton (en ik dus ook) bepaalde dingen niet wist en op het punt stond ze uit te gaan vinden, waardoor ik door wilde lezen.

Je leert Anton wel kennen, maar niet bijzonder goed. Je weet hoe zijn leven loopt en je weet een beetje hoe hij denkt over bepaalde onderwerpen en voornamelijk over de aanslag, maar niet heel diepgaand. Wat ik gek vind, is dat Anton niet heel verdrietig lijkt over de dood van zijn ouders en het afbranden van zijn huis. Hij huilt in de cel even, maar kort. Daarna denkt hij er (bijna) niet meer over na. Bovendien lijkt hij meer in zijn maag te zitten met de dood van Truus dan met de dood van zijn familie. Zelf zou ik daar anders mee omgaan.

Anton praat weinig en al helemaal niet over gevoelens. Pas als hij Takes ontmoet, lijkt hij de ernst van de aanslag te begrijpen en begint hij te huilen om wat er gebeurd is. Hij wil weten wat er gebeurd is en waarom het gebeurd is, maar gaat er niet actief achteraan. Door puur toeval ontmoet hij Fake Ploeg junior en Cor Takes en Karin Korteweg, waardoor hij er achter komt. Hij is dus nogal stil en niet erg assertief.

Antons gedrag is ergens ook wel begrijpelijk. Ik begrijp niet waarom hij niet bijzonder verdrietig is, maar ik begrijp wel waarom hij niet erg actief zoekt naar wat er gebeurd is: misschien is hij bang dat het tegenvalt of dat het verschrikkelijk erg is, of heeft hij al een bepaald idee in zijn hoofd, waar hij tevreden mee is. Bovendien is hij boos op Korteweg en Takes, omdat deze indirect zijn leven hebben veranderd. Op Korteweg blijft hij boos, met Takes wordt hij een soort van vrienden.

Het gedrag van meneer Korteweg is begrijpelijk, maar niet sympathiek: hij zorgt dat de familie Steenwijk problemen krijgt, door het lichaam van Ploeg te verslepen. Natuurlijk versleept hij het uit eigenbelang, maar om een andere familie op te zadelen met dit soort problemen, is verschrikkelijk. Zijn motief, namelijk het redden van zijn hagedissen, vind ik dan ook niet oké. Wel vind ik het heel goed van hem, dat hij het lichaam niet versleept naar de andere buren, waar Joden ondergedoken zitten: hij redt daarmee meer levens, dan wanneer hij de familie Steenwijk zou hebben gered.

Het verhaal is redelijk simpel van opbouw: het loopt grotendeels chronologisch en er zitten niet bijzonder veel flashbacks in. De flashbacks voegen vaak ook daadwerkelijk wat toe, dus ze zijn niet nutteloos. De opbouw past ook wel goed bij het onderwerp, omdat Anton steeds ouder wordt en steeds anders met zijn verleden omgaat. Je ziet dus zijn ontwikkeling in de periode na de aanslag.

Het verhaal is wel redelijk spannend, omdat er telkens open plekken zijn die op het punt staan ingevuld te worden. Dit zorgt soms voor cliffhangers aan het eind van een hoofdstuk.

Het taalgebruik was goed te volgen, wat maakte dat ik het boek snel uit had. Soms vond ik de onderwerpen van bijvoorbeeld dialogen wel moeilijk, omdat ik niks weet van bijvoorbeeld de oorlog in Korea. Ik heb het niet meegemaakt, ik heb er niks over geleerd, dus ik volgde de gesprekken en gedachtegangen hierover niet zo goed.