Anton is in 1967 gescheiden van Saskia en in 1968 hertrouwt met Liesbeth. Ze hebben samen een zoontje Peter. Zijn migraine wordt minder maar tegen zijn 40e krijgt hij nachtmerries. Tijdens zijn verblijf in Italië, waar hij een 4e huis heeft, raakt hij in een crisis als zijn blik valt op een aansteker in de vorm van een dobbelsteen. Dat doet hem denken aan de dobbelsteen van het mens-erger-je-niet-spel van de avond van de aanslag.

In 1981 krijgt Anton een enorme kiespijn. Zijn tandarts wil hem alleen helpen als hij gaat meelopen in een demonstratietocht. Tijdens de demonstratie botst Anton op tegen Karin Korteweg, die hij eerst niet herkent. Ze vertelt hem dat Peter bij hun binnen is komen lopen en daarna is neergeschoten door de Duitsers. Na de bevrijding zijn Karin en haar vader naar Nieuw-Zeeland geëmigreerd. Ze denkt omdat haar vader bang was voor de wraakgevoelens van Anton. In 1948 pleegt de vader van Karin zelfmoord. Anton voelt die mededeling als een soort genoegdoening. Karin vertelt hem waarom ze het lijk voor hun huis hebben verstopt. Haar vader was bang dat ze het huis zouden vernielen en de hagedissen zouden vermoorden. Ten slotte vraagt Anton waarom ze het lijk niet bij de Aarts hebben neergelegd. Karin wilde dit ook, maar haar vader wist dat daar drie joden zaten ondergedoken. Anton vind zijn zelfbeheersing terug een gaat naar huis.

.

3a. Personages

Anton Steenwijk: Anton is een round character. Zijn personage verandert naarmate je verder in het boek komt. De aanslag is de voornaamste reden dat zijn personage veranderd. Verder is Anton rustig en intelligent. Hij is een gevoelig mens. Dat blijkt uit de scène in de cel. Hij wordt uiteindelijk steeds rustiger omdat hij steeds meer duidelijkheid krijgt over de aanslag. Anton is erg geïnteresseerd in kunst.

Peter Steenwijk: Peter is een flat character. Hij komt maar in een klein deel van het boek voor, maar is toch heel belangrijk. Peter is een jongen die niet graag met school bezig is. Hij is de enige die direct actie onderneemt als de Kortewegs het lijk voor hun deur leggen.

Truus Coster: Ze is een flat character. Ook zij komt niet veel in het boek voor. Ze is erg belangrijk, zo blijkt later in het boek. Een deel van het verhaal draait dus om haar.

Cor Takes: hij is diegene die verkering had met Truus Coster. Uiteindelijk blijkt hij ook de moordenaar van Fake Ploeg. Hij vertelt Anton over de avond van de aanslag zodat Anton er meer over te weten komt. Hij is een flat character omdat er niet veel over hem zelf verteld wordt.

Karin Korteweg: het buurmeisje van Anton. Zij verplaatst samen met haar vader het lijk voor het huis van Anton. Na de aanslag komt Anton haar weer tegen. Zij is diegene die het verlossende woord spreekt over de avond. Zij vertelt datgene wat Anton wilde horen: waarom ze het lijk voor het huis van Anton hebben gelegd, en niet voor het huis van de buren. Ook zij is een flat character.

3b. Thema en motieven

Het thema:

Het thema in De Aanslag is schuld en verantwoordelijkheid. De schrijver, Harry Mulisch, wil overbrengen dat iemand zelf verantwoordelijk is voor wat hij gedaan heeft. Schuldig is degene die verkeert handelt, maar iemand kan niet schuldig worden verklaard voor handelingen van een ander. De eerste die daarover begint, is het meisje in de cel. Ze geeft aan dat de moordenaars van Ploeg degene zijn die schuldig zijn. In de derde episode legt Fake de schuld van de moord op de ouders van Anton bij degenen die zijn vader hebben vermoord. Hiermee zegt Fake net zoals het meisje dat je iemand (zijn vader) niet kunt beschuldigen van iets wat hij niet heeft gedaan. Takes en ook Sandra zijn de volgende die dit thema aansnijden. Takes geeft een soort betoog van rechtvaardiging, alsof hij schuld had. Sandra legt, net zoals Fake, de schuld bij degene die de aanslag op Ploeg pleegde. Steeds weer duikt de schuldvraag op. Het antwoord op de vraag of iemand schuld heeft is moeilijk, omdat de grens tussen goed en kwaad moeilijk te trekken is. Dat wordt duidelijk als het meisje in de cel aangeeft dat haat slecht is, maar dat je de fascisten toch moet haten, omdat die slecht zijn. De vraag is dus wie er dan wel schuldig is. Anton voelt zich op een gegeven moment ook een soort van schuldig. Omdat hij ouder is geworden dan zijn vader is, geeft hem dat een slecht gevoel. Na het verhaal van Karin Korteweg wordt de hele schuldvraag beantwoord.

Het tweede hoofdthema is: niets uit de geschiedenis verdwijnt. Net als bij een legpuzzel valt er elke keer een stukje op zijn plaats. Soms is er een stukje verkeerd, maar tenslotte is de legpuzzel compleet en sluiten alle stukjes in elkaar. Mulisch heeft het verhaal zo geschreven dat Anton via de geschiedenis, elke keer in aanraking komt met zijn eigen verleden.

Motieven:

De dobbelsteen: dit is het symbool van het lot. Het komt een paar keer voorbij als Antons leven een beslissende wending neemt, bijvoorbeeld vlak voor de aanslag.

De kruidnagel: in de eerste episode probeert Antons moeder de kiespijn te verminderen door er kruidnagel tussen te stoppen. In de laatste episode krijgt Anton het van Liesbeth als hij zelf kiespijn heeft. Door zijn emotionele reactie legt hij dit verband blijkbaar zelf ook.

Scherven: deze zijn er in de eerste episode en als Fake in episode 3 zijn spiegel ingooit.

Steen: een steen is het bewijs dat de ontmoeting tussen twee mensen tot stand komt. Als Fake en Anton elkaar ontmoeten, heeft Fake een steen in zijn hand. Saskia ontmoet hij bij de Stone of Scone. De naam Peter betekent steen. Ook de steen komt dus vaker terug in het verhaal.

Steen: een steen is het bewijs dat de ontmoeting tussen twee mensen tot stand komt. Als Fake en Anton elkaar ontmoeten, heeft Fake een steen in zijn hand. Saskia ontmoet hij bij de Stone of Scone. De naam Peter betekent steen. Ook de steen komt dus vaker terug in het verhaal.

Cryptogram: Anton heeft een bepaalde liefde voor het oplossen van cryptogrammen. Als hij een ander woord zoekt voor puinhoop zoekt, vindt hij het woord ravage. Dit woord heeft weer te maken met zijn eigen leven. Hij heeft dan net de oplossing van het raadsel gehoord, maar de oorzaken en gevolgen kun je een ravage noemen.

Tegenstellingen: dit komt vaak voor. Denk aan: goed-slecht, stilte-lawaai, liefde-haat, licht-donker enz.

3c. Tijd en ruimte

Ruimte:

Er zijn in het boek vijf ruimtes die erg belangrijk zijn voor Anton:

• Zijn eigen huis in Haarlem, hier vindt de aanslag plaats;
• Het huis van zijn oom en tante in Amsterdam;
• Zijn appartement in Amsterdam als hij aan het studeren is;
• Het huis met zijn eerste vrouw Sandra, waarschijnlijk in de buurt van Amsterdam;
• Zijn huis in Zuid-Italië, waar hij de tijd met zijn tweede vrouw Liesbeth doorbrengt.

Dit zijn, grof genomen, de ruimtes waar Anton de meeste tijd in vertoeft. Het eerste huis is het meest belangrijk voor het verhaal. Dit is dan ook de belangrijkste ruimte.

Tijd:

Het boek is opgebouwd uit 5 chronologische episodes. Het begint met een proloog, gevolgd door 5 episodes die in totaal 37 jaar duren. Elke episode duurt maar 1 of 2 dagen. De tweede tot en met de vijfde episode worden door Mulisch het naspel genoemd. In elke episode is er wel een ontmoeting met iemand, wat leidt tot bijstelling van het beeld van 1945. In de proloog wordt ook verteld over een man op een bootje die met de rug naar de toekomst staat en met het gezicht naar het verleden. Dat is ook kenmerkend voor Anton. Omdat er tussen de episodes veel tijd zit, vertelt de schrijver een klein beetje over wat er in de tussentijd is gebeurd. Dat noemt men tijdsverdichting.

3d. Vertelperspectief

Het verhaal wordt verteld uit de alwetende verteller. Dat blijkt uit de eerste zin: ‘Ver, ver weg in de Tweede Wereldoorlog woonde een zekere Anton Steenwijk met zijn ouders en broer aan de rand van Haarlem.’ De meeste gebeurtenissen zien we door Antons ogen, al stuurt de verteller het verhaal wel. De verteller laat de lezer door Antons ogen kijken zolang het goed uitkomt. Maar als er op die manier informatie drijgt achter te blijven, vertelt hij het zelf. De lezer krijgt nauwelijks iets te weten over de gedachten van de personages.

3e. Titelverklaring

De Aanslag gaat over de moord op de NSB’er Fake Ploeg in 1945. Het hele verhaal draait om deze gebeurtenis, en is dan ook niet meer dan een verwijzing hiernaar.

5. Beargumenteerde beoordeling

Ik vind het persoonlijk een erg mooi en spannend boek. Het verhaal begint redelijk rustig met een situatie van een normale familie. Opeens komt er dan actie wat leidt tot veel spanning. Tijdens deze scènes kun je ook bijna niet stoppen met lezen. Als deze scène is afgelopen, blijf je met een heleboel vragen over. Pas aan het eind van het boek krijg je pas een antwoord. Naarmate je verder leest vallen de puzzelstukjes in elkaar. Ik vind het tot nu toe het mooiste literatuurboek dat ik heb gelezen. Dat komt omdat het een soort van misdaadboek is, waarbij de misdaad langzaam wordt opgelost. Dat is ook het soort boek wat ik graag lees. Verder vind ik dat Mulisch een mooie manier van schrijven heeft. Dat is ook de reden dat het boek niet gauw verveelt. Een andere reden daarvoor is, is dat je heel erg benieuwd bent naar wie de schuldige is. Net zoals Anton het ervaart, is het uiteindelijke antwoord op deze vraag heel verlossend. Ik vind dat sommige dingen wel wat minder uitgebreid beschreven hadden mogen worden. Maar dat was zeker geen reden voor mij om het boek aan de kant te leggen.