Kleren maken de vrouw door Hella S. Haasse

“Zij was een klein, slank meisje, vlug als kwikzilver, met helblond stel haar en een wipneusje. Zij zat geen ogenblik stil, maar vloog voortdurend rond, zingend, pratend, en gesticuleerd. Er kwam geen einde aan haar hartelijke bereidwilligheid om voor iedereen alles te doen – zonder een spoor van moeheid te vertonen kon Abbie tot diep in de nacht voor Reina en zichzelf kousen en ondergoed zitten verstellen, nadat ze de hele dag onafgebroken  bezig was geweest met kantoorwerk, boodschappen doen, koken, vloeren beitsen, wassen en honderd dergelijke taken meer.”

Abbie is een flat character en verandert niet in de loop van het verhaal. Haar gedachten en gevoelens worden ook niet beschreven. Abbie is een helper. Ze is immers Reinas kamergenootje, beste vriendin en helpt Reina door alle huishoudelijke taken te doen.

Mevrouw Zantburg: deze vrouw hoort voor het eerst van Reina wanneer Machteld Osinck de japon van Reina draagt naar het feest. Zij schrijft Reina hierop een brief waarin ze vertelt hoe knap ze het van Reina vindt dat ze die japon gefabriceerd heeft en dat zij Reina graag financieel zou willen ondersteunen wanneer zij een opleiding in de modebranche gaat doen. Reina kan dit aanbod natuurlijk goed gebruiken en pakt het met beide handen aan. Wanneer ze mevrouw Zantburg bezoekt in Rotterdam, blijkt zij een heel lieve en genereuze vrouw te zijn. Ze laat Reina eigenlijk doen waar ze zin in heeft en Reina wordt ontzettend verwend. Later brengt Reina nog een bezoek en Reina en Abbie vieren hier de kerstvakantie. Mevrouw van Zantburg is een flat character en verandert dus niet in de loop van het verhaal. Mevrouw van Zantburg is een helper, omdat zij Reinas opleiding financieel ondersteunt.

Roel: Roel is de oudste kleinzoon van Mevrouw van Zantburg en aanwezig tijdens de kerstvakantie. Op een gegeven moment willen alle kleinkinderen zich verkleden, dus Reina en Abbie doen ook maar mee. Wanneer ze verkleed is, ontmoet ze Roel, die verkleed is als een Klu Klux Klan. Hij laat gelijk weten dat hij interesse heeft in Reina, wat overigens een erg mooie meisje is, zoals eerder beschreven. Roel zelf is ook een aangename verschijning, zo beschrijft het boek. Roel heeft nogal ouderwetse opvattingen wat vrouwenemancipatie betreft. Daarom brengt hij Reinas hoofd op hol: het is een leuke en charmante jongen, maar zijn denkbeelden over vrouwenrechten sluiten niet aan bij de hare. Reina kiest dus uiteindelijk ook niet voor een liefdesrelatie met Roel, maar een gewone vriendschapsrelatie. Roel is een flat character en verandert dus niet in de loop van het verhaal. Roel is uiteindelijk een helper denk ik, omdat hij Reina leert voor zichzelf te kiezen.

Harriët: Harriët is de beste leerlinge van Studio Alexander. Althans, totdat Reina op een dag binnenkomt en zeer getalenteerd blijkt te zijn. Harriët doet er natuurlijk alles aan om haar positie te behouden, maar wanneer ze merkt dat dit erg lastig wordt, neemt ze maatregelen. Als eerste tekent ze, om een wedstrijd te winnen, een advertentie over. Reina komt erachter maar wil niks tegen mijnheer Alexander zeggen. Uiteindelijk wint Harriët de wedstrijd toch niet en Reina wel, waarop Harriët naar de kamer gaat waar de inzendingen liggen opgeslagen en Reinas tekening verscheurd. Reina hoort hiervan en besluit Harriët hiermee te confronteren, maar die reageert hier niet goed op. Uiteindelijk blijkt dat Harriët geen goede thuissituatie heeft en vrij onzeker is. Ze besluit ergens ander werk te gaan zoeken, maar komt uiteindelijk in een netwerk van gezelschapdames terecht, waar het eigenlijk de bedoeling is dat de meisjes op een andere manier dan afgesproken is extra verdiensten kunnen maken. Uiteindelijk komt het weer goed tussen haar en Reina, wanneer Reina haar van dit gezelschap redt. Harriët is een round character. Je komt naarmate het verhaal vordert steeds meer over haar gevoelens en gedachten te weten, en ze verandert ook in de loop van het verhaal. Harriët is een tegenstander, omdat ze haar eigen populaire positie wil behouden ten koste van Reina (aan het einde van het verhaal draait dit dus weer bij).

Mary: Mary is een zeer onzeker meisje die in Reinas klas zit bij Studio Alexander. Ze is eigenlijk de hele tijd alleen maar aan het vertellen hoe bang ze is dat ze niet goed genoeg is  en wat er allemaal verkeerd is met haar werk. Ondanks dat, wordt ze dikke vriendinnen met Reina. Ze helpt Reina ook door te vertellen dat ze Harriët Reinas tekening zag verscheuren.  In de loop van het verhaal ontwikkelt ze wel een beetje, en wordt ze iets minder onzeker. Mary is een flat character. Haar gedachten of gevoelens worden niet beschreven en de verandering is haar gedrag is erg klein. Mary is een helper, omdat ze Reina verteld heeft dat Harriët haar tekening verscheurd had. Verder hebben zij gewoon een goede vriendschapsrelatie.

Tine: Tine is een zelfverzekerd meisje die geen blad voor de mond neemt. Ze heeft een hekel aan Harriët, wat ze overigens goed laat merken, en daarmee is Reina haar nieuwe vriendin (aangezien dat elkaars uitersten zijn). In de loop van het verhaal verteld Tine aan Reina dat ze wilt stoppen met Studio Alexander en zich voor een beeldhouwopleiding wil inschrijven, omdat dat altijd al haar droom is geweest. Uiteindelijk doet ze dit ook, en wordt ze toegelaten.

Tine is een flat character en verandert dus niet in de loop van het verhaal.

Tine is een helper, aangezien ze een goede vriendschapsrelatie met Reina heeft.

Overigens vormen Reina, Tine en Mary in het verhaal een vriendinnengroepje.

Reina heeft twee doelen: een confectietekenopleiding doen en succes hebben als modetekenares. De opleiding doet ze in het boek. Je weet als lezer niet of ze succes zal hebben als modetekenares, omdat het boek na het eerste jaar van haar opleiding stopt. Maar Reina is wel op de goede weg: ze heeft de tekenwedstrijd van Studio Alexander gewonnen en haar jaar succesvol afgesloten. De belangrijke beslissingen die Reina neemt zijn de japon voor Machteld maken, het zich inschrijven voor Studio Alexander met het geld van mevrouw Rantburg en Harriët helpen. Reina maakt de japon voor Machteld in haar vrije uurtjes en het kost haar veel tijd en moeite, maar uiteindelijk levert het haar de brieven van mevrouw Zantburg op, die haar uiteindelijk ook financieel zal ondersteunen. Hierdoor kan ze zich inschrijven voor Studio Alexander, zodat ze haar droom waar kan maken. Harriët helpen is misschien wel de belangrijkste beslissing die ze maakt, omdat ze moet kiezen tussen wraak nemen of vergeven. Ze kiest voor vergeven wat de aard van haar karakter goed weergeeft. Ik zou in alle gevallen hetzelfde hebben gedaan, behalve misschien met het geld aannemen van mevrouw Zantburg. Ik neem niet graag geld aan van mensen.

De normen en waarden van Reina zijn eerlijk, aardig en behulpzaam zijn, dat als je iets wilt bereiken dat je er toch echt zelf mee zal moeten beginnen, en dat je als vrouw niet stil hoeft te zitten omdat mannen dat prettiger vinden. Ik ben het met al deze standpunten eens. 

Ik kan me het beste in Tine, Reina en Harriët verplaatsen. Ik kan me minder goed in Roel, Mary en Mevrouw Zantburg verplaatsen. Ik vind namelijk niet dat vrouwen een soort object zijn. Mary is veel te onzeker voor mij en ik vind het wel een beetje gek dat Mevrouw Zantburg een vreemd persoon zomaar financieel wilt ondersteunen.

Ik vind Reina erg sympathiek, omdat ze altijd klaar staat voor iedereen en nooit uit is op wraak, zelfs niet wanneer Harriët bijvoorbeeld haar tekening verscheurd. Ze heeft het beste met iedereen voor, heeft doorzettingsvermogen  en streeft haar doelen na.

E. Vertelinstantie (perspectief)

In dit verhaal wordt gebruik gemaakt van het personaal perspectief.

“Abbie boog zich met een tedere blik over haar culinaire voortbrengsel. ‘Het is nasigoreng,’ zei ze plechtig, ‘er zitten stukjes vlees in, en tomaat en een hele hoop kruiden. Het is erg lekker, Reina. Als je er gekheid over maakt, eet ik het alleen op.’

         “Het lijkt me goddelijk,’ zei Reina. ‘Laten we maar gauw beginnen, want ik sterf van de honger.’”

Er is geen sprake van een wisselend perspectief.

Het perspectief is betrouwbaar, omdat de lezer niet op het verkeerde been wordt gezet en je later niet voor verassingen komt te staan.

Het effect voor de lezer is dat het lijkt alsof je er als lezer wel zelf bij bent, maar niet in de huid van de persoon kruipt.

Er is geen sprake van dubbelperspectief.

Reina en Harriët focaliseren (Harriët de eerste helft van hoofdstuk 7 en de eerste helft van hoofdstuk 9). Er is dus wisseling in focalisatie.

Citaat Reina:

“Reina lachte en zoemde binnensmonds een geïmproviseerde tweede stem mee.

                   Es gibt so viele auf dieser Welt,

                   Ich liebe jeden, der mir gefällt!

Op dat ogenblik wird er hard gebeld.

         ‘Hè jasses, bezoek,’ zei Reina teleurgesteld. ‘Ik had net zo’n zin in een rustige avond.’ Zij droogde haar handen af en ging in de voorkamer uit het raam hangen om te zien wie het was.”

Citaat Harriët:

“Mijnheer en mevrouw Henders, die zo af en toe al eens voorproefjes gekregen hadden van Harriëts temperament en karakter, hoopten in stilte op een spoedige verloving en een even spoedig huwelijk. Een paar maal scheen het ook werkelijk die kant op te zullen gaan – maar voor Harriët waren deze kortstondige engagementen al niet meer dan pelletjes waarmee ze zich probeerde te amuseren, en kwam er niets van een verloving of huwelijk. Thuis was ze prikkelbaar en moeilijk – brutaliseerde haar moeder, die volkomen machteloos tegenover haar stond, gaf naar willekeur feestjes waarbij ze alles overhoophaalde, of hing langdurig rond op haar kamer en rookte de enige sigaret na de andere. Ze correspondeerde met een Amerikaans vriendinnetje uit haar kostschooltijd dat in New York op de School of Fashion and Commerce zat. Zo hoorde ze voor het eerst iets over het begrip mode als vak, en het bracht een nieuw idee in haar hoofd.”

F. Thematiek en motto

De onderwerpen van dit boek zijn mode, vriendschap en emancipatie.

Het thema van dit boek is dat vrouwen, in plaats van op een man te gaan zitten wachten, hun hart moeten volgen en een carrière moeten beginnen in iets waar zij zelf een passie voor hebben. Dit slaat terug op Reina, het hoofdpersonage. Zij is een feministe, hoewel niet radicaal. In haar gesprekken met de charmante Roel, die er nogal wat conservatieve gedachten op nahoudt wat betreft vrouwen en werk, komt zij voor haar rechten op.

“ ‘Meisjes moeten niet werken’ zei hij, (…) meisjes moeten er aardig uitzien, een goeie smaak hebben en gezellig zijn.’ 
‘Bah!’ Reina was verontwaardigd.’Je wilt toch niet beweren dat je zo belachelijk ouderwets bent dat je vindt dat een meisje alleen maar ’n soort ornament is, een leuk speelgoed of zoiets?’ “

Een ander thema uit dit verhaal is dat je moet proberen om mensen te helpen, hoe lelijk ze ook tegen je doen.

Dit heeft betrekking tot de relatie tussen Harriët, het meisje waarvoor iedereen in Studio Alexander bang is, en Reina. Harriët gedraagt zich heel hooghartig tegen Reina, en probeert zo haar “populaire” positie te behouden. Reina reageert hier volwassen op, maar gaat Harriët er natuurlijk niet aardiger op vinden. Later in het boek worden de thuissituatie en de gevoelens van Harriët beschreven, waaruit blijkt dat zelfs iemand die zo koelbloedig lijkt als Harriët soms ook ongelukkig en onzeker is. Reina komt daar later achter, en wanneer Harriët zich eindelijk kwetsbaar opstelt, worden ze vriendinnen.

Op de voorkant van het boek staat een slanke jongedame in een knielange, grijs met roze jurk afgebeeld. Ze heeft make-up op en hakschoenen aan. In haar linkerhand houdt ze een bijpassend jasje en in haar rechter een paar witte handschoentjes. Ook heeft ze een flaphoed op met een bloem als corsage. Deze kleding typeert de modebewuste en chique vrouw uit de jaren veertig.

G. Meningen

21 februari 2013

Recensie: Kleren maken de vrouw - Hella S. Haasse

Het begin van een lange, succesvolle carrière

Wie kent ze nog: G. Werkman, Klaas Rol, Jules Kanmeijer, Gerda Siemer, J.I. Dorgelo en Theo Ramaker? Net als Hella Haasse schreven zij vlak na de oorlog in opdracht een boek in de serie Carrièreboeken van uitgever Allert de Lange. Het boek van Hella Haasse heet Kleren maken de vrouw, verscheen oorspronkelijk in 1947 en is nu voor het eerst herdrukt. Na Maanlicht is Kleren maken de vrouw het tweede boek dat – anders dan Klein reismozaiëk, ook recent herdrukt – niet gehuld is in de jas van het Verzameld werk. Niet, omdat de twee titels niet meer in samenspraak met Hella Haasse werden herzien, zoals dat bij het Verzameld werk wel het geval is.

Kleren maken de vrouw is het prozadebuut van Hella Haasse, het verscheen een jaar eerder dan Oeroeg. Hoewel de boodschap centraal staat – via de roman worden potentiële belangstellenden ingewijd in het modevak – weet Hella Haasse er motieven in te weven die kenmerkend blijken te worden voor heel haar oeuvre.

Een voorname plaats van handeling is Studio Alexander, waar meisjes opgeleid worden in diverse creatieve en ambachtelijke disciplines. Reina van Holten kan er studeren dankzij financiële steun van een rijke dame die in haar kunnen gelooft nadat ze een ontwerp van Reina’s hand heeft gezien. Een verhaallijn beschrijft de competitie tussen nieuwkomer Reina en tweedejaars Harriët Henders, die tot de komst van Reina de onbetwiste nummer 1 van de school was en er alles voor over heeft om die positie te behouden. Reina en Harriët weten zich beiden omringd door getrouwen, waardoor er tegenstellingen ontstaan die zorgen voor de vaart in het verhaal.

Meneer Alexander, de leider van de Studio, is het voertuig waarmee de feitelijke informatie die overgedragen moet worden, getransporteerd wordt, al dragen ook anderen bij aan het specificeren van wat geweten moet worden:

‘Nou, kijk eens, ‘Tine leunde tegen de tafel en liet speelt verftubes langs een tekenplank rollen, ‘confectietekenen is weer veel meer gespecialiseerd op het precies weergeven van alle details aan een mantel of japon. Je hoeft helemaal niet mooi of vlot figuren te kunnen tekenen, of in rake lijnen het algemene beeld van een jurk te schetsen, zoals dat bij modetekenen het geval is, maar je moet op één of twee stereotiepe figuurtjes de kleren maken: dus met alle naadjes, plooitjes, passen, enzovoort.’

Vanzelfsprekend levert dat niet de meest swingende passages van Kleren maken de vrouw op, maar dit was wel precies wat de reeks Carrièreboeken beoogde: een beeld schetsen van een vak en de context waarbinnen dat beroep uitgeoefend werd.

Dat is de ene laag van Kleren maken de vrouw. De andere gaat over persoonlijke groei en de mogelijkheid om ondanks afkomst succes te hebben dan wel te falen. Een zekere verwantschap met de in 1874 verschenen novelle Kleider machen Leute van Gottfried Keller is er zeker.

Reina, al jong wees geworden, is van eenvoudige komaf, maar weet zich omringd door mensen die om haar geven, terwijl Harriët, van goeden huize, empathie en affectie ontbeert. Ondanks het onrecht dat haar door Harriët is aangedaan, is het Reina die niet te hard wil oordelen en de eerste stap op weg naar verzoening zet:

‘Reina had oplettend naar haar geluisterd, en realiseerde zich voor de zoveelste maal dat ze Harriët ondanks alles toch eigenlijk niet onsympathiek kon vinden. Ze begreep half-en-half dat Harriët het thuis ook niet zo gemakkelijk moest hebben, en dat er waarschijnlijk een massa oorzaken was die ertoe bijgedragen had om Harriët zo te maken als ze was. Sterker dan ooit beving haar de behoefte om dieper te graven in dit op het eerste gezicht zo moeilijke karakter en om Harriët te helpen.’

 Kleren maken de vrouw bevat veel elementen die als motief in later werk van Hella Haasse terugkeren: standsverschillen, (tuin)huizen, koffers met inhoud, brieven en dagboeken als vertelvorm, het doorgronden van de drijfveren van de mens en het opschorten van oordelen. Ondanks dat is Kleren maken de vrouw clichématiger dan de rest van het oeuvre. Het is geen literatuur, maar een boek gemodelleerd naar de verwachtingen van de meisjes die er iets van op moesten steken. In die opzet is Hella Haasse geslaagd en dat is een bewijs van het vakvrouwschap van Hella Haasse, gepaard aan haar creatieve en analytische geest.

Kleren maken de vrouw (1947) markeert de start van een productieve periode. Binnen vijf jaar verschenen: Oeroeg (1948), Het woud der verwachting (1949), De verborgen bron (1950), Sterrenjacht (1950), De scharlaken stad (1952) en Klein reismozaïek (1952).

In die werken ligt het hele oeuvre al besloten. Terwijl de meeste schrijvers een geleidelijke ontwikkeling doormaken, lijkt bij Hella Haasse alles al van begin af aan aanwezig. Reflecteren op haar schrijverschap doet ze ook al in een vroege fase. In Zelfportret als legkaart (1954) doet ze dat voor het eerst, en met een grote trefzekerheid.

Dan al is volstrekt duidelijk dat Hella Haasse meer wil dan een verhaal vertellen. Lezen en schrijven zijn geen doelen op zich:

‘Wanneer ik spreek over lezen en schrijven als bewustwording, dan is het niet mijn bedoeling een theorie voor lezers en schrijvers te ontwerpen, maar meer om kanttekeningen te maken bij een van de ontelbare mogelijke manieren waarop een mens lezen en schrijven kan, nl. in dit geval de mijne. Ik kan alleen spreken over het lezen en schrijven dat voor mij levende werkelijkheid is. (…) Wanneer u me vraagt wat ik bedoel met bewustwording, dan zou ik daarop moeten antwoorden: bewust-worden betekent voor mij het door ervaring en waarneming af infinitum uitbreiden van de werkelijkheid. Dit schijnt mij het essentiële proces in het menselijke leven. (…) Bewustwording dus: het uitbreiden van de werkelijkheid; dat impliceert een zich innerlijk durven blootstellen, openstellen, het in zichzelf neerhalen en afbreken van schotten en barrières die het uitzicht belemmeren en het inzicht beperken. (…) Dat wat men literatuur pleegt te noemen in tegenstelling tot lectuur, heeft altijd getracht een aantal segmenten van de menselijke realiteit en de menselijke illusie te bundelen tot een nieuwe figuur, die ons inzicht in het denken en doen van de mens vergroot, of waardoor een ander aspect daarvan onder onze aandacht gebracht wordt. Literatuur is bewuste keuze, is rangschikken. Literatuur is werkelijkheid (zowel de tastbare als die van de illusie en de schijn die in het menselijk leven een niet minder reële rol speelt) plus nog iets méér, samen resulterend in waarachtigheid, dat wil zeggen in het wat als wáár, als voor de mens geldend wordt ervaren.’

http://www.ncrvgids.nl/miekesleesclub/recensie-mieke/7094/kleren-maken-de-vrouw/

Mijn mening

Ik vond Kleren maken de vrouw een erg prettig boek om te lezen. Voor een groot deel zal dit te maken hebben met mijn interesse voor mode en geschiedenis. Daarnaast is het boek in een vlotte stijl geschreven. Een tikje ouderwets qua taalgebruik, maar dat maakte het verhaal veel geloofwaardiger. Ik ben er niet zeker van of de inhoud van dit boek echt literatuur is, net zoals de schrijfster van deze recensie. Er zitten wel wat diepere boodschappen in, maar ik betwijfel of het echt van universele waarde is. Het is inderdaad op sommige stukken nogal een cliché, en de personages zijn nogal plat: Reina wordt beschreven als de goedheid zelve en Harriët als de slechterik (hoewel dit aan het eind van het verhaal een andere wending krijgt). Desalniettemin vond ik het een erg plezierig, en bij vlagen ook leerzaam (vanwege de technieken en dergelijke die worden beschreven) boek en ideaal als ik wil lezen ter ontspanning.

Ik vond Kleren maken de vrouw een erg prettig boek om te lezen. Voor een groot deel zal dit te maken hebben met mijn interesse voor mode en geschiedenis. Daarnaast is het boek in een vlotte stijl geschreven. Een tikje ouderwets qua taalgebruik, maar dat maakte het verhaal veel geloofwaardiger. Ik ben er niet zeker van of de inhoud van dit boek echt literatuur is, net zoals de schrijfster van deze recensie. Er zitten wel wat diepere boodschappen in, maar ik betwijfel of het echt van universele waarde is. Het is inderdaad op sommige stukken nogal een cliché, en de personages zijn nogal plat: Reina wordt beschreven als de goedheid zelve en Harriët als de slechterik (hoewel dit aan het eind van het verhaal een andere wending krijgt). Desalniettemin vond ik het een erg plezierig, en bij vlagen ook leerzaam (vanwege de technieken en dergelijke die worden beschreven) boek en ideaal als ik wil lezen ter ontspanning.