Boekverslag
De Donkere Kamer van Damokles
W.F. Hermans
Jaar van uitgave: 1963

De schrijver - Willem Frederik Hermans
Hermans wordt op 1 september 1921 in Amsterdam geboren. Als hij 18 is begint de oorlog en pleegt zijn zus zelfmoord. Dit is een omslagpunt in zijn leven, het versterkt zijn idee van chaos en heeft grote invloed op zijn latere schrijverschap (Herinneringen van een Engelbewaarder 1970). Eerst gaat hij geografie studeren, maar moet tijdens de oorlog zijn studie staken omdat hij de loyaliteitsverklaring niet wil tekenen. Hij promoveert pas vele jaren later in 1955 aan de Gemeente universiteit in Amsterdam. In 1973 neemt hij ontslag bij de universiteit in Groningen waar hij grondig is weggepest. Ook dit komt nog vaker terug in zijn latere boeken (Ruisend Gruis 1995, talloos veel miljoenen 1980).
Na de tweede wereld oorlog begint zijn schrijverschap, delen van zijn eerste romans worden gepubliceerd in literaire tijdschriften en doen veel stof opwaaien. Op 4 juli 1950 trouwt hij met Emmy Meurs.

In 1971 wordt hem de PC. Hoofd-prijs toegekend, maar hij weigert deze. In 1977 ontvangt hij de Prijs der Nederlands Letteren, wat volgens eigen zeggen zijn meest eervolle bekroning was. Meerdere moeilijkheden en een tegenstrijdige mening tekenen zijn carrière. Omgang met Hermans was niet gemakkelijk. Zowel voor zijn personages als voor hemzelf geldt dat hun persoonlijkheid getekend word door een misantroop karakter. (Ik heb altijd gelijk 1951)
In persoonlijke kringen is hij een hartelijke man. Naast schrijven zijn fotografie en het zelf ontwikkelen van zijn foto’s zijn grote hobby’s, en hij houdt er een prachtige collectie schrijfmachines op na.
Hij overlijdt in het voorjaar van 1995 in Amsterdam en wordt daar gecremeerd.

Schrijfstijl
Hermans verbindt surrealistische en realistische proza in zijn romans (herinneringen van een engelbewaarder 1970). Maar ook zijn wetenschappelijke achtergrond komt naar voren (Nooit meer slapen 1966). Een terugkerend thema in zijn boeken is dat de mens niet in staat is de wereld echt te kennen. De mensen die het beste met anderen voor hebben, moeten het ontgelden. Hij leeft mee met zijn personages maar de wereld is hard en realistisch. Hij uit grote kritiek op het geloof en schrijft ongegeneerd over seksualiteit. Dit leidde tot veel opschudding, en talloze rechtszaken.
Zijn stijl is bedrieglijk helder en krachtig, en hij was constant bezig met het perfectioneren van zijn boeken. De tweede wereldoorlog is een belangrijk thema in zijn werk, goed en kwaad, beschaafd en onbeschaafd lopen door elkaar heen. Kenmerkend is dat alles wat er gebeurd in zijn verhalen een functie heeft, elk gesprek, elk personage.
Vandaag de dag wordt hij gerekend tot een van de Grote Drie, met Gerard Reve en Harry Mulisch.

Samenvatting
We leren Henri Osewoudt kennen in een benarde situatie. Zijn moeder, een psychiatrisch patiënte, heeft zijn vader vermoord, en Henri wordt ondergebracht in het gezin van zijn oom. Hij raakt in sociaal isolement, heeft geen baardgroei en een hoge stem.
Hij trouwt zijn veel oudere nicht en trekt in de oude sigarenwinkel van zijn vader. Alles lijkt voor hem te verlopen zoals het nou eenmaal gaat, hij heeft er geen eigen zeggenschap over. Dit gevoel blijft hij het hele verhaal door houden, een sterke karaktertrek van zijn personage.
Henri wordt afgekeurd voor de militaire dienst omdat hij een halve centimeter te kort is.

Als de oorlog uitbreekt, ontmoet hij Dorbeck, die als twee druppels water op hem lijkt, maar dan met donker haar en een baard. “Hij was het mislukte kopie, Dorbeck was het origineel”, zoals hij het zelf later beschrijft.
Henri krijgt van Dorbeck de opdracht om een filmrolletje te ontwikkelen. Dorbeck vertelt indrukwekkende verhalen, en intimideert Henri volledig. Henri ziet de ontmoeting met Dorbeck als zijn kans om ook heldhaftig te kunnen zijn, en niet langer het voorbestemde pad te volgen. Het ontwikkelen van het eerste rolletje mislukt, maar later krijgt hij nog een rolletje.
Vier jaar later ziet hij Dorbeck weer, deze vraagt hem nu naar de Kleine Houtstraat te komen en samen met hem en Zewuster drie mannen dood te schieten. Daarna ontwikkelt Henri de foto’s die hij in 1940 van Dorbeck heeft gekregen. Vier ervan lukken, waarvan een met daarop Dorbeck met twee meisjes voor het adres aan de Kleine Houtstraat. Dorbeck vraagt hem om de foto’s op te sturen.
Henri wordt een jaar later opgebeld door ene Elly uit Engeland. Hij ontmoet haar en zij toont hem een van de foto’s die hij naar Dorbeck had gestuurd. Henri brengt haar daarna naar zijn oom voor onderdak.
Op weg naar huis waarschuwt Morlag, zijn huisgenoot, hem dat zijn moeder en vrouw zijn opgepakt en de Duitse politie hem opwacht. Henri vlucht en laat een vals identiteitsbewijs voor hemzelf en Elly maken.
Ook laat hij zijn haar verven bij een ondergedoken Joods meisje, Marianne, waar hij onmiddellijk verliefd op wordt. Nu met zijn zwarte haar lijkt hij meer op Dorbeck dan ooit.
Henri duikt onder bij Labare en ontwikkelt daar foto’s voor het verzet, totdat hij een nieuwe opdracht van Dorbeck krijgt. Hij moet een Jeugdleidster ontmoeten die zich weer zal identificeren met een foto. Samen gaan ze naar het huis van een Duitse leider om hem te vermoorden. De aanslag lukt maar op de terugweg word de Jeugdleidster aangehouden. Henri ontsnapt en ontmoet Marianne. Als ze samen naar de film gaan wordt daar een foto getoond van Dorbeck met Henri’s naam. Omdat zij zo op elkaar lijken wordt Henri opgepakt zodra hij de zaal uit loopt.
Hij wordt door de Duitsers ondervraagt over de aanslag in de Kleine Houtstraat, en daarbij zo gemarteld dat hij in het ziekenhuis belandt. Hier word hij uit bevrijd door een groep gemaskerde mannen, die hem naar Leiden brengen. Hij gaat onmiddellijk terug naar Labare waar hij Marianne terug vindt. Maar zodra de nacht valt, vallen de Duitsers in, Henri probeert te ontsnappen maar uiteindelijk wordt iedereen opgepakt.

Henri wordt maanden gevangen gehouden en ondervaagt over Dorbeck. Marianne, die een kind verwacht, wordt vrijgelaten en beschermd door de Duitsers. Ebernuss, een Duitse officier, is hem goed gezind, en wil zijn eigen huid redden. Volgens geruchten komen allerlei verzetsstrijders samen in een grachtenpand in Amsterdam, waaronder Dorbeck en Morlag. Ebernuss neemt Henri hier mee naar toe en probeert zo zichzelf en Henri te redden. Maar Henri vermoordt Ebernuss in opdracht van Dorbeck. Met hulp van Dorbeck kan hij vluchten, en deze bericht hem dan van Marianne’s bevalling. Henri gaat kijken maar treft het kind dood en Marianne zwaar verzwakt aan. Hij besluit naar het bevrijde gebied te vluchten. Via Illegale wegen komt hij aan in Breda, waar hij onmiddellijk wordt gearresteerd als landverrader. In eerste instantie denkt hij dat het een vergissing is maar hij wordt naar Engeland gebracht, ondervraagd en later gevangen gezet. Bij hoog en laag houdt hij vol dat Dorbeck kan bewijzen dat hij alles in opdracht deed, maar Dorbeck is onvindbaar. Uiteindelijk wordt hij in totale wanhoop doodgeschoten in de gevangenis waar hij al maanden verkeert.


Literatuur kenmerken

Thema
Geen grip hebben op de loop der dingen.
Dit is in het begin van het verhaal al een groot dilemma voor Henri, en in de loop van het verhaal wordt dit erger en erger. Hij neemt vrijwel nooit zelf iniätief en als hij dit doet mislukt het, hij kan dus zelf geen invloed uitoefenen op wat er gebeurd. Alle andere handelingen die hij begaat doet hij in opdracht van Dorbeck of anderen. Dit word hem uiteindelijk noodlottig, hij kan niet aantonen dat hij dit alles in opdracht deed. Weer heeft hij geen grip op wat er is gebeurd, het ontglipt hem. Dit gaat ook zo in al zijn relaties, zijn vrouw gaat er vandoor met een DDSer zijn vriendinnetje krijgt en miskraam en verdwijnt en vrijwel alle anderen die ooit dichtbij hem hebben gestaan sterven of verdwijnen, zonder dat hij er iets aan kan doen.

Motto
Het motto staat achterin het boek en is geschrerven door Ludwig Wittgenstein.
“Ik kan hem zoeken als hij er niet is, maar hem niet ophangen als hij er niet is.
Men zou kunnen willen zeggen: ‘Dan moet hij er toch ook zijn als ik hem zoek.’
-Dan moet hij er ook zijn als ik hem niet vind, en ook als hij helemaal niet bestaat”
Dit verwoord perfect het dillema over Dorbeck, die Henri aan het einde van het boek verwoed zoekt, maar Dorbeck lijkt niet te bestaan, of wil niet gevonden worden.
Ook weer komt het Thema terug, hij heeft geen grip op wat er gebeurd niet eens over het verleden. Hem wordt verteld dat het zijn eigen illusies waren en niets kan hij er aan doen.

Vertelperspectief
Het is een personaal vertelperspectief. Je komt alles van Henri te weten, maar ook enkel wat Henri denkt en voelt, niets van de anderen tenzij zij het tegen Henri zeggen, en dan nog kom je alleen maar achter zijn interpretatie daarvan. Dit is een heel belangrijk element in het verhaal; je gaat helemaal mee met zijn waanzin omdat je niet meer begrijpt wat er is gebeurd. Maar als je een stap naar achter kan zetten, zou je zien wat er werkelijk gebeurdt. Maar dit doe je niet snel omdat je zo sterk aan Henri gebonden bent.


Vertelde tijd
Het verhaal overspant bijna het gehele leven van Henri, van de basisschool tot zijn dood. Ik schat zo’n 30-40 jaar. Alleen de laatste jaren en het eerste worden uitgebreid verteld. Verder wordt er veel weg gelaten.

Chronologisch/niet chronologisch
Het verhaal is helemaal chronologsich verteld. Je leeft helemaal met Henri mee, en net zo min als dat hij vooruit in de toekomst kan kijken of een stap terug doen, kan jij dat ook niet.

Hoofdpersonen
Henri Osewoudt
Henri is de onzekere hoofdpersoon die langzaam in isolement raakt. Zijn meisjesachtige uiterlijk is een van zijn grootste onzekerheden wat ook steeds terug komt in het verhaal. Hij kijkt heel erg tegen Dorbeck op, die zoals hij het zelf noemt het gelukte exemplaar is en hij het mislukte. Hij heeft het gevoel zelf geen grip te hebben op de loop der dingen, Dorbeck biedt hem die kans, maar al snel ontdek je dat hij het niet aan kan. Hij ontsnapt aan zijn vrouw en ontmoet Marianne, waar je voor het eerst een flintertje geluk ontdekt. Maar meer en meer raakt hij de draad kwijt en kan hij de gebeurtenissen niet meer objectief bekijken. Langzaam maar zeker lijkt hij bezeten van Dorbeck te worden, wat niet raar is, zowel door de schokkende oorlog als door zijn eigen onzekerheid.

Dorbeck
Je komt niet veel over Dorbeck te weten. In het begin is hij erg vol van zich zelf, een beetje te vol misschien wel. En behandelt Henri heel vertrouwelijk. Alles wat er in het verhaal gebeurt heeft hij tot in de puntjes geregeld, wat duidt op een perfectionistische persoonlijkheid. Alles gaat zoals hij het wil en niet anders. Maar langzaam verdwijnt hij van het toneel en in het laatste deel heeft hij Henri compleet in de steek gelaten. De vraag komt zelfs op, bestaat Dorbeck wel?

Marianne

Het Joodse vriendinnetje van Henri. Ze lijkt vervuld van cynisme over de wereld en de oorlog. Maar ook zij beleeft geluk en liefde samen met Henri. Uit haar gedrag schemert zorgzaamheid en tederheid door maar dit komt helemaal niet tot zijn recht in de harde kille oorlogsperiode. Ondanks dat ze zich hoopvol presenteert lijkt ze erg onzeker en ongelukkig te zijn, bang voor de wereld maar zichzelf voorhoudend dat het goed komt.

Opening
Het is een opening in de handeling, je valt zo het verhaal binnen. En nog wel op een heel belangrijk punt in Henri’s leven. Langzaam aan leer je begrijpen wat er aan de hand is, maar veel komt pas heel laat aan bod. Het lijkt wel of Henri in het begin ook verlegen is tegen over de lezers en later pas meer van zichzelf laat merken.

Einde
Het verhaal is in principe afgerond, je volgt het leven van Henri in de oorlog. Henri is dood, de oorlog voorbij. Er zijn echter maar weinig boeken in de literatuur geschiedenis die zo veel vragen hebben achter gelaten als deze. Wie is Dorbeck? Wat is er eigenlijk gebeurd?

Motieven
• De oorlog
• Eenzaamheid
• Liefde
• Dubbelganger
• Zoeken naar eigen identiteit
• Wanhoop
• Onwetendheid

Leid motieven
• De tram
Het hele verhaal lang reist Henri met de tram. Alleen in de oorlog rijdt hij niet. Maar na de oorlog wel weer, net zoals altijd, alsof er niets is gebeurd. En daarin eindigt Henri, het lijkt alsof er niets is gebeurd, iedereen is dood, niemand kan meer navertellen wat er zich werkelijk heeft afgespeeld.
• De Leica

Deze komt steeds terug in het verhaal, het is de eerste stap die Henri uit zichzelf zet, en mislukt. (Henri handelt vrijwel niet uit zichzelf maar wat hij wel uit eigen initiatief doet mislukt eigenlijk altijd.)
Later probeert hij ook het bestaan van Dorbeck er mee aan te tonen maar ook dit mislukt.

Belangenruimte
Het sigarenwinkeltje
Hier woont Henri samen met zijn vrouw en moeder, weggestopt in de achterkamertjes van de winkel. Verstopt en afgezonderd van de wereld. Hij haalt de Leica in huis zoals hij de spanning in zijn leven haalt. Dit is Henri’s belangenruimte in het begin van het verhaal, grauw, afgezonderd en geïsoleerd.

Het huis van Labare
Van de voorkant lijkt het een gewoon huis, maar de deur is zwaar gebarricadeerd en het souterrain is opgedeeld in allemaal kleine geheime kamertjes waar niemand weet wat er in het kamertje naast hem gebeurd. Zo ziet Henri’s leven er ook uit op dat moment. Het lijkt niet veel, maar hij is verstrengeld in een doolhof van gebeurtenissen die hij niet kan overzien of begrijpen maar waar hij ook niet meer uit kan. Hij komt zelf te werken in het donkere kamertje waar hij foto’s ontwikkeld. Hij weet niet wat er op staat, maar mag ze enkel ontwikkelen. Verstopt in isolement.

De cel in de melkfabriek
Het word nogal bizar beschreven: een gevangenis in een oude fabriek. Hij heeft een redelijk grote en warme cel maar het ruikt er onfris en hij zit er gevangen. Hij zit ook gevangen in zijn hoofd, in zijn bizarre ervaringen, waar hij niet meer uit kan. Er is nog een beetje licht, maar niets is meer zoals het leek, zoals het ooit was voor de oorlog.

Mijn mening
Ik vond dit het mooiste boek van de leeslijst. Het biedt spanning, maar geen oppervlakkige spanning. Diepgaande spanning, omdat je verward raakt met de hoofdpersoon, je wordt meegezogen in het verhaal. Dit vind ik ontzettend knap. Ook de manier van schrijven vond ik mooi, alles was heel helder en in het begin verraderlijk simpel, maar langzamerhand ontdek je dat niets zonder reden gebeurd. Dit brengt een heus speurspel opgang.