Harry Mulisch
De Aanslag

Naam: Jeroen W
Klas: 6VB
Leraar: Kraaikamp


A. Beschrijving

1. Complete titelbeschrijving
De titel van het boek is gekozen naar aanleiding van de aanslag op de politie-officier Fake Ploeg, waar een groot gedeelte van het verhaal zich om afspeelt.


2. Korte motivatie van boekkeuze
Ik had dit boek jaren geleden al gelezen en ik vond het een hele mooie keuze om daar een boekverslag over te maken. Mulisch was een groot man en heeft vele briljante boeken uitgebracht. De Aanslag is misschien wel zijn bekendste en kan daarom niet ontbreken tussen de boekverslagen.


3. Korte samenvatting van de inhoud
De Aanslag verteld het verhaal van de 12-jarige Anton Steenwijk. Hij woonde tijdens de Tweede Wereldoorlog in Haarlem.


In januari 1945 klonken er schoten voor het huis van de familie Steenwijk. De NSB'er en politie-officier Ploeg lag dood voor het huis van buurman Korteweg. Buurman Korteweg legden het lijk voor Antons huis neer. De Duitsers ontdekken dan het lijk van Ploeg. Ze onderzochten het huis van de familie Steenwijk en staken het daarna in brand. Anton werd in Heemstede in een cel gestopt bij een gewond meisje dat hem troost en met hem praat. Na enkele uren werd Anton weer teruggebracht naar Haarlem, en vandaar ging hij met een konvooi naar Amsterdam, op weg naar zijn oom.

Na de bevrijding wordt duidelijk dat de ouders van Anton en zijn broer Peter op de avond van de aanslag op Ploeg zijn neergeschoten. Anton blijft bij zijn oom en tante wonen. In 1952 ging Anton naar een feestje in Haarlem, de eerste keer na de aanslag dat hij terugkwam in zijn geboortedorp. HIj ontdekt dat er een gedenk-monument is opgericht, waarop ook de namen van Antons ouders stonden.

Na zijn examen medicijnen ging Anton op kamers wonen. In 1956 kwam Anton zijn vroegere vriendje Fake Ploeg, de zoon van de vermoorde NSB-er tegen in een demonstatie. Anton nodigde Fake uit om binnen te komen. Fake verdedigde zijn vader en zei dat de communisten verantwoordelijk waren voor de dood van zijn ouders. Anton probeerde hem ervan te overtuigen dat zijn vader wel fout zat.

Na Antons artsexamen trouwt hij in 1961 met Saskia de Graaff. Op een begrafenis in 1966 ontmoet hij oud-verzetstrijder Takes. Hij verklaart degene te zijn die Ploeg had doodgeschoten. Hij had het samen gedaan met zijn vriendin Truus Coster. Zij was de vrouw die Anton jaren geleden in de cel had ontmoet. Later kwam hij oud buurvrouw Karin Korteweg tegen. Ze verklaart dat ze het lijk van Ploeg verplaatst hadden om de hagedissen van meneer Korteweg te sparen. En dat viel toch wel zuur bij Anton.



4. Eerste persoonlijke reactie
Een boeiend verhaal wat lekker wegleest. Beter dan ingewikkelde literatuur uit de 16e eeuw of een gedichtenbundel.


B. Verdiepingsopdracht

Eerste recensie van www.kunst-en-cultuur.infonu.nl.
Tachtig jaar wordt hij zondag, waarvan zestig jaar schrijver, en een rots in de branding van de literaire Noordzee. Kastelen worden opgeworpen, duinen ontstaan en worden weggeslagen, flessenpost spoelt aan, maar Harry Mulisch blijft. Na het overlijden van Hermans en Reve bleef hij als enige van de grote naoorlogse drie over, een status die onlangs nog onderstreept werd met de uitverkiezing door NRC-lezers van De ontdekking van de hemel als beste Nederlandse boek ooit. Ter ere van zijn tachtigste verjaardag, op 29 juli, wordt De aanslag goedkoop heruitgegeven.

De aanslag (1982), Mulisch’ doorbraak bij het grote en internationaal publiek (er werden ruim een miljoen exemplaren van verkocht), gaat over schuld en onschuld in het licht van de complexiteit van oorlog. Het is een eigenaardig thema omdat de hoofdpersoon, het slachtoffer, de enige onschuldige, heel rationeel de daad voor zichzelf heeft afgesloten: ‘Iedereen heeft gedaan, wat hij heeft gedaan, en niet iets anders.’ Anton Steenwijk is niet op zoek naar de schuldigen; zij vinden hem.


Het is januari 1945, hongerwinter in Haarlem. De familie Steenwijk zit gezamenlijk rond de keukentafel te kleumen, een laatste potje Mens-erger-je-niet alvorens vroeg naar bed te gaan. Dan klinken er buiten schoten. Eerst één, dan nog eens twee, dan nog twee en ten slotte, na een doodskreet, een zesde. De gehate hoofdinspecteur van politie Fake Ploeg blijkt vermoord te zijn. Als de buren, voor wier huis de moord gepleegd is, het lijk verslepen naar dat van de Steenwijks, rent oudste zoon Peter naar buiten om in te grijpen. Dan arriveert de politie. Peter vlucht weg, de andere Steenwijks worden gearresteerd en zoon Anton van zijn ouders gescheiden. Hun huis gaat in vlammen op, Antons ouders en broer – blijkt later – worden vermoord bij de represaille.

De gebeurtenissen daarop zijn voor de twaalfjarige Anton als een droom: zijn eerste rit in een auto, het kortstondig verblijf in een donkere politiecel met een verzetsstrijdster, de sympathieke behandeling door de Duitsers, een rit met een motor, de dood van de Duitse soldaat die hem naar zijn familie in Amsterdam moet begeleiden.

En een droom blijft het, ook als hij in de jaren daarop, de plek des onheils nog eens bezoekt. In elk van de episodes – 1952, 1956, 1966, 1981, respectievelijk de jaren waarin telkens weer de oorlogsschuldvraag gesteld wordt: Korea, de Praagse lente (en de reactie in Nederland: aanvallen op communisten), de vrijlating van SD-er Willy Lages en de anti-kernbomdemonstratie – ontmoet hij spoken uit het verleden. De buren, de zoon van Fake Ploeg en de moordenaar, en ten slotte het buurmeisje dat het lijk had verplaatst. Antons herinneringen zijn vager geworden met de jaren, en hoewel hij de moord op Ploeg en daarmee het sterven van zijn familie gerechtvaardigd acht, wil hij er niet meer woorden dan dat aan vuil maken. Maar het ligt complexer, benadrukt elke betrokkene steeds weer automatisch als ze in de verdediging schieten. Even automatisch komt Anton met een rationele repliek. Tijdens de belegering van communistisch hoofdkwartier Felix Meritis in 1956 ontmoet hij de zoon van Fake Ploeg, Fake junior.

‘“Mijn familie,” zei [Anton], terwijl hij zijn vrije hand in zijn nek legde, “is niet door de communisten uitgeroeid, maar door de vrienden van jouw vader.”

“En die communisten wisten, dat dat zou gebeuren.”

“Dus is het hun schuld…”

“Allicht. Van wie anders?”

[…]

“Waarom,” vroeg Anton, “kun je niet van je vader houden zonder de zaak goed te praten? Van een heilige houden is toch geen kunst. Dat is net zoiets als van dieren houden. Waarom zeg je niet gewoon: mijn vader was faliekant fout, maar hij was mijn vader en ik houd van hem.”

“Maar hij was verdomme niet fout! Ten minste niet op de manier die jij nu bedoelt.”’

Het NSB-lidmaatschap van Fake Ploeg was namelijk een statement tegenover al die laffe NSB-ers die op dolle dinsdag het land ontvlucht hadden. Hij was geen jodenhater, wel een communistenhater, maar hij gehoorzaamde zijn chefs en stond waarvoor hij stond. Het is weer een ander gezichtspunt, een nieuw perspectief in het systeem dat Mulisch met deze vluchtige ontmoetingen bouwt. Mulisch toont zich in De aanslag weer een ijzersterke plottenbouwer. Niet dat karaktertekening en stijl onverzorgd zijn, maar ze dienen wel duidelijk het hogere doel: de door de hoofdpersoon ongewilde why-done-it-plot. We krijgen net genoeg van Anton en de anderen te weten om de volgende stap in de reconstructie van de aanslag te begrijpen, en de stijl is aantrekkelijk, maar vooral functioneel. Het werkt zo goed, dat de Mulisch’ zo eigen metafysische uitstapjes en symbolische elementen nergens storen.

Maar De aanslag is niet alleen een harmonieus geheel van karaktertekening, stijl en een sterk plot. Het verhaal vertelt meer dan een verhaal. Elke ontmoeting brengt nuance, een enkele ontmoeting brengt herinnering terug. Een reconstructie van de moord en de daaropvolgende gebeurtenissen brengt een veel complexer beeld dan de formule dat één moordenaar vele moorden voorkomt. Schuld en vergeving strepen elkaar weg en versterken elkaar, jaren na de daad. De aanslag biedt daarmee een verdieping en een relativering van de schuldvraag in elke oorlog, een studie in fictie die voor 1945, 1952, 1956, 1966 en 1981 geldig blijft, maar ook voor 2007.



Tweede recensie, van www.nrcboeken.nl.
AANRADER: De aanslag (1982)

Vlot geschreven, perfect geconstrueerd en razend spannend – De aanslag is de ideale Tweede-Wereldoorlogroman voor iedereen die opziet tegen de peilloze tragiek van Reve’s Familie Boslowits of de nihilistische onzekerheid van Hermans Donkere kamer. ‘De geschiedenis van een voorval’, zoals de ondertitel van de roman luidt, begint in de hongerwinter, met een aanslag op een NSB’er die vervolgens vóór het huis van het Haarlemse gezin Steenwijk wordt neergelegd. Vader, moeder en oudste zoon worden door de Duitsers opgepakt en gefusilleerd, de 11-jarige Anton ontspringt de dans en wordt de rest van zijn leven geobsedeerd door de schuldvraag. Tijdens vier keerpunten van de naoorlogse geschiedenis ontmoet Anton de overlevenden van toen en de nazaten van de vermeende schuldigen, om tot de slotsom te komen dat ‘iedereen schuldig en onschuldig’ is. Een alwetende verteller, die er gemoedelijk op los filosofeert, en subtiele verwijzingen naar de Griekse mythologie zorgen ervoor dat deze whydunnit ook bij herlezing de moeite waard blijft.

De eerste recensie haalt het feit aan dat De Aanslag meer is dan alleen een ijzersterke roman. Het verklaart ook bepaalde acties in het boek en laat zien dat sommige gebeurtenissen een dubbele bodem hebben. Zoals Ploeg, die geillustreerd staat voor alle NSB’ers in de oorlog die op Dolle Dinsdag het land ontvluchten. Mede door die optiek geeft de eerste recensie deze roman van Mulisch de volle vijf sterren.

De tweede, kort maar duidelijk, geeft aan dat De Aanslag een roman is met een sterk verhaal, een sterk plot, een sterke spanning en daarnaast vlot te lezen. Verwijzingen naar de Griekse mythologie geven het verhaal de eerder aangehaalde dubbele bodem en daardoor zou het boek zelfs bij herlezing de moeite waard moeten blijven.


- Mijn persoonlijke reactie.
Naar mijn mening verdient Harry Mulisch alsnog postuum voor deze geweldige in elkaar zittende roman. Het verhaal leest erg vlot weg en zorgt ervoor dat je met plezier het boek leest. Het spannende verhaal met daaromheen de sfeer van de Tweede Wereldoorlog zorgt ervoor dat je het boek niet snel weglegt en je hem zonder moeite in een ruk uitleest.

De ene gebeurtenis volgt de ander op en zorgt ervoor dat het verhaal geen moment verveelt. Het is jammer dat de gebeurtenissen na de helft van het boek wat minder opwindend zijn dan het begin van het boek, dat zich dan in de oorlog afspeelt. Desondanks leest het verhaal vlot weg en stoor je je vrijwel niet aan dit feit.

Het verhaal wordt verteld vanuit de visie van Anton Steenwijk. Je leert Anton na verloop van tijd beter kennen en beleefd de wereld uit zijn ogen. Andere personages wisselen elkaar geleidelijk af, van een tweede hoofdpersoon is geen sprake. Dat betekent dat het boek zich volledig focust op Anton en zijn gedachten. Dit is ook niet nodig, omdat je al gauw meeleeft met Anton. Veel mensen zullen zich herkennen in Anton en ook dat is een gave die te prijzen is als schrijver.

Het verhaal is opgebouwd in een chronologische volgorde. Ook dat houdt het verhaal overzichtelijk omdat je niet veel hoeft na te denken bij de gebeurtenissen die zich afspelen. Mulisch heeft gebruik gemaakt van korte zinnen, wat ook weer het vlot weglezen bevordert.


Tenslotte moet gezegd worden dat het taalgebruik in De Aanslag van een relatief simpel niveau is. Kinderen van 12 zullen het boek goed kunnen volgen. Als het vergeleken wordt met boeken van de andere twee grote na-oorlogse schrijvers, is het taalgebruik erg simpel gehouden. En dat maakt het boek juist zo toegankelijk. Simpel taalgebruik, een chronologische bouw van het verhaal en spanning die continu overheerst maken van De Aanslag een boek dat een eervolle vermelding verdient in de literatuurgeschiedenis van Nederland.

Als ik mijn recensie vergelijk met die van de andere twee bronnen, kan ik zeggen dat we daarmee redelijk op een lijn zitten. De Aanslag is een boek van grote klasse, daar kan weinig discussie over gevoerd worden. Wel vind ik het argument dat het boek goed gevonden moet worden omdat er verwijzingen instaan naar de oude Griekse mythologie niet relevant. In mijn ogen is een boek goed of niet goed, of die nou een dubbele bodem heeft of niet. Voor de rest kan ik mij goed vinden in de argumenten die gegeven zijn.

Al met al vind ik de eerste recensie de beste. Die geeft het verhaal het beste weer en gaat wat uitgebreider in op de argumenten die gegeven worden.