J. Bernlef - Hersenschimmen

Titelverklaring
De titel ‘Hersenschimmen’ is waarschijnlijk door de schrijver gekozen, omdat de hoofdpersoon steeds minder helder kan nadenken. Door zijn dementie krijgt hij een heel ander beeld van de werkelijkheid en aan het eind van het boek kan hij niet eens meer in volledige zinnen nadenken. Zijn gedachten bestaan op het laatst eigenlijk alleen nog uit schimmen in zijn hoofd, dus hersenschimmen.

Motto
Het motto van de roman is ‘’A touching dream to which we all are lulled, but wake from separately.’’ Van Philip Larkin. Dit betekent 'Een mooie droom waar iedereen wordt in gewiegd, maar elk afzonderlijk uit wakker wordt'. Deze zin slaat op het leven, de achterliggende gedachte is denk ik: dat het leven een droom is, waar ieder mens afzonderlijk / apart uit wordt gewekt. Dus: het eind van het leven is niet voor ieder mens gelijk


Korte samenvatting
Het verhaal gaat over Maarten Klein. Hij woont samen met zijn vrouw Vera in Amerika (Glouchester). Toen ze jonger waren zijn ze hierheen verhuisd voor Maarten zijn werk. Ze zijn allebei rond de 70 jaar.
Het verhaal begint op een voor Maarten doodgewone winterdag. Je leest de dagelijkse dingen die Maarten op zo’n dag doet. Hij vergeet kleine dingen, zoals het hout uit de schuur halen voor de kachel en haalt de dagen door elkaar. In het begin lijkt het allemaal erg onschuldig, maar op na een tijdje merkt Maarten dat hij steeds meer dingen vergeet en hij raakt ook steeds meer het gevoel van tijd en ruimte kwijt. Maarten blijft soms halve dagen weg, zonder vantevoren gezegd te hebben tegen zijn vrouw waar hij heen ging. Ook lijdt hij vooral aan kortgeheugen verlies; hij vergeet dingen die hij een paar minuten geleden nog gehoord of gevraagd heeft. Maarten ontkent dat er iets mis met hem is, maar zijn vrouw is het niet ontgaan hoe slecht Maarten eraan toe is. Ze haalt er een dokter bij. Deze zegt dat de herinneringen van Maarten een beetje door de war zijn geraakt en dat hij het voorlopig rustig aan moet doen. Vanaf dat moment gaat het snel slechter en slechter met Maarten. Hij mag niet meer het huis uit, omdat hij ontoerekeningsvatbaar geworden is. Hij valt steeds meer terug in zijn jeugd. Voor Vera is het ook een moeilijke tijd, vooral omdat ze Maarten als (gelijkwaardige) partner verliest. Maarten Klein is op een gegeven moment zo ver heen dat hij in een verzorgingshuis geplaatst wordt, waar hij zijn verdere leven blijven zal.

Thema
Het hoofdthema in het boek is duidelijk dementie, omdat het hele verhaal gaat over een man die dementeert. Je volgt het aftakelingsproces van Maarten door zijn eigen ogen. Je leest hoe hij strijdt tegen zijn ziekte waardoor de mogelijkheden in zijn leven steeds kleiner worden.
Je zou als hoofdthema ook isolement kunnen nemen. Maarten raakt door zijn dementie steeds meer geïsoleerd van de wereld om hem heen. Isolement komt volgens de secundaire literatuur als thema in bijna alle boeken van Bernlef voor.
Andere belangrijke motieven zijn:
-De winter: Maarten heeft een hekel aan dit seizoen, omdat alles vervaagt en op elkaar lijkt, zoals in zijn gedachten gebeurt.
-De oorlog: Maarten denkt veel terug aan de oorlog. Hier kan hij zich nog veel van herinneren, maar hij haalt op een gegeven moment wel het verleden, de oorlog, en het heden door elkaar. Hij denkt dat hij nu nog steeds in de oorlogstijd leeft.
-Feiten: Hij wil alles kunnen verklaren. Hij wil dingen meten en opslaan, net zoals zijn vader vroeger deed.
-Taal: Taal is belangrijk als je wil communiceren en dingen wil uitleggen. Maar dit gaat steeds moeilijker, omdat hij de juiste woorden niet meer kan vinden, hierdoor gaat hij rare dingen vertellen, die voor de mensen om hem heen eigenlijk nergens op slaan.


Idee
Het idee van het verhaal is denk ik dat de schrijver wil laten zien hoe het voelt om dement te worden. Hoe erg verwarrend en eng het is om te beseffen dat je langzamerhand je gedachten en herinneringen niet meer onder controle kunt houden en steeds verder vervreemdt van de dingen die je dierbaar zijn, anders gezegd: in een isolement komt. Hij wil de lezer beter leren begrijpen hoe zo’n aftakelingsproces verloopt, zodat ziekten als dementie beter worden begrepen.
De schrijver laat ook zien dat dementie voor de mensen om de dementerende heel erg is. Vooral voor Vera, zijn vrouw. Eigenlijk wordt haar man een ander. Zij kan hem niet meer bereiken. Hij gaat eigenlijk dood voor haar, terwijl hij nog leeft. Dat is voor Vera heel erg pijnlijk. Misschien wel meer dan voor Maarten, want als die eenmaal dement is merkt hij daar niet veel meer van.

(Tijd)opbouw
Het verhaal speelt zich in een vrij korte periode af, ik denk zo’n 2 weken. De opbouw in het verhaal verloopt chronologisch. Er komen wel erg veel flashbacks en gedachtesprongen in het boek voor. Dit maakt het verhaal moeilijk te lezen, maar wel een stuk interessanter. Door de gedachten en herinneringen leer je de persoon goed kennen en weet je wat er in hem omgaat. Dementie houdt in dat je delen van het verleden vergeet en/of met het heden verwart. Dus flashbacks passen goed bij het onderwerp.
Het verhaal is niet echt spannend, Het verhaal gaat over een aftakelingsproces van een man waarvan je de afloop kunt raden. Er zit wel een bepaalde spanning in het verhaal, maar die is denk ik vooral interessant als je echt interesse hebt voor het onderwerp zelf.
Het is niet helemaal duidelijk in welke tijd het verhaal zich afspeelt, maar ik denk dat het ergens in een tijd, niet zo heel lang geleden, maar ruim na de oorlog moet zijn. Hier ga ik vanuit, omdat deze ziekte een tijdje terug nog niet zo bekend was. En ook vanwege bepaalde spullen, zoals televisie, die een tijd geleden nog niet bestonden.
Het boek heeft een gesloten einde. Omdat Maarten heel erg dement is geworden weet je dat Maarten zijn hele leven in een verzorgingstehuis zal blijven.

Perspectief
Het verhaal wordt verteld vanuit de gedachten van Maarten, vanuit een ik- perspectief. Het is een verhaal dat door de hoofdpersoon zelf verteld wordt in de ik-vorm. Het is een verhaal waarbij de hoofdpersoon nog niet weet wat er verder gaat gebeuren.
Het interessante aan de perspectiefkeuze is dat je als het ware in de huid kruipt van iemand die steeds meer gaat vergeten. Maarten weet na verloop van tijd bijna niets meer. Je kunt dit bij voorbeeld zien aan de wijze waarop hij aan het einde zijn vrouw beschrijft, waarbij hij zelf geen idee heeft wie het is. Omdat hij de dingen niet meer uit elkaar kan houden, kun je er niet op vertrouwen wat nu echt is en wat hij denkt dat echt is.

Doordat je in de huid kruipt van iemand die dement wordt, wordt je als lezer als het ware ook een beetje dement, want alle informatie komt via Maarten, dus ben je afhankelijk van wat hij denkt. Aan de andere kant weet de lezer op een bepaald moment veel meer dan Maarten zelf, omdat de lezer het wel kan onthouden.

Ruimte
Het verhaal speelt zich af in, en in de omgeving rondom het huis van Maarten en Vera, in Gloucester. (Net boven Boston, in de Verenigde Staten.) Deze locatie zorgt ervoor dat Maarten om een gegeven moment vervreemd raakt van zijn omgeving, (omdat hij ‘in het verleden leeft' in zijn gedachten) wat zijn isolement versterkt. Wat hier ook aan bijdraagt is het seizoen. Het is winter, en vanwege de sneeuw lijkt alles op elkaar volgens Maarten.

Symboliek
De winter staat symboliek voor vervaging / onduidelijkheid, Maarten houdt niet van de winter en ziet erg uit naar de lente. Waarschijnlijk speelt de sneeuw die alles bedekt en vervaagt een belangrijke rol. Hij geeft de winter als uitvlucht de schuld van zijn geheugenverlies.
Voorbeeld: Blz. 52 ‘Soms sta je midden in de nacht op. Kleed je je aan. Dan weet je het verschil tussen dag en nacht niet meer.’ ‘Die verdomde rotwinter ook,’ mompel ik. Ik kijk haar doordringend aan, bijna streng aan, alsof ik haar wil overtuigen. Maar eigenlijk smeek ik haar om een begrip voor iets dat ik zelf ook niet begrijp.’
Zijn hond staat symbool voor vrijheid, hij is de enige dierbare van Maarten die niet onder zijn ziekte lijkt te lijden. De gebroken taal die Maarten gaat spreken staat voor het feit dat hij steeds meer aftakelt.

Originaliteit
Ik heb nog niet zo veel gelezen dat ik kan beoordelen of dit een origineel boek is in de literatuur. Voor mij was het wel origineel. Het was de eerste keer dat ik over dit onderwerp las. Het gaf een goed beeld van deze ziekte. Ook lijkt het me origineel om over dit onderwerp in de ikvorm te schrijven. Je maakt het dan als lezer heel direct mee.

Relevantie
Herkenbaar was dit verhaal voor mij niet, ik ken wel mensen die wat ouder zijn en vaak en snel bepaalde dingen vergeten, maar mensen die echt dement zijn ken ik niet. Wel vind ik het een logisch verhaal en zeker geloofwaardig. Alleen de tijd waarin Maarten dement werd (rond de 2 weken) vond ik wel erg kort. In het echt duurt het vaak veel langer.

Stijl
Hersenschimmen is geschreven in een redelijk sobere taal. De zinsbouw is niet erg ingewikkeld en de woorden zijn eenvoudig. Naarmate je verder leest in de roman , worden de zinnen korter. In het begin is er nog best veel dialoog, maar dit neemt af naarmate Maarten Klein meer in zichzelf keert. Zijn taal verbrokkelt en verzandt uiteindelijk en bestaat uit meestal korte deeltjes tekst (gescheiden door witregel), vaak niet meer dan enkele regels, die niet echt bij elkaar horen. Maarten zegt zelf ook (op blz. 143) dat hij steeds meer moeite moet doen om langere zinnen goed te formuleren. Kortom: de aftakeling van de geest is ook te zien aan de verbrokkeling van de taal.


Eigen mening
Een heel mooi, interessant maar vooral aangrijpend geschreven boek. Ik vind het heel erg knap hoe een schrijver als Bernlef een ziekte, waar wij vaker dan men beseft mee te maken krijgen, zo goed en duidelijk kan beschrijven en laat zien hoe het is om dement te zijn.
Door het ik-perspectief maak je het zelf mee, zoals ik hierboven al heb uitgelegd.
Ook maakt het boek voor mij duidelijk hoe pijnlijk en verdrietig het voor een echtgenote of ander familielid moet zijn iemand zo te zien aftakelen. Hij blijft (lichamelijk) als het ware bij je, maar wordt (geestelijk) steeds onbereikbaarder.
Een paar stukjes uit het boek die me erg aangrepen:
Een stukje uit het boek waar Maarten uitlegt hoe verwarrend hij zich soms voelt en hoe zo’n gevoel zomaar kan opkomen spelen en ineens weer verdwijnt. Ik vind dit stukje tekst erg interessant, omdat het erg duidelijk en met emotie wordt verteld.
Blz. 90/91 ‘Soms gaan de gedachten zo razendsnel dat ik ze bijna niet meer kan denken, ze spoelen door mij heen en dan moet ik huilen. En dan opeens staat alles weer stil, verstard als op een toverlantarenpaaltje en lijkt niets meer van zijn plaats te kunnen komen en moet je weer gaan lopen om je omgeving op gang te krijgen. Zomaar lopen omdat je anders niet meer kunt voelen dat je ergens thuishoort, dat er tijd verstrijkt.’
Blz. 12: ‘’Hier zit ik wel vaker – een oude krant doelloos in mijn handen- als ik over iets na wil denken. Maar het probleem is dat je moeilijk kunt nadenken over iets dat je je niet herinnert. Met geen mogelijkheid. De ochtend. Haar vraag of ik hout wilde halen. Misschien heb ik het niet gehoord. Alhoewel, twee keer heeft ze het mij gevraagd, zei ze.’’
Bernlef heeft een prettige stijl. Het boek is goed te volgen, ook omdat er geen heel erg moeilijke woorden worden gebruikt of omdat de zinnen erg ingewikkeld zijn. Daardoor kon ik me goed op de inhoud concentreren.