A. Samenvatting I Bevel en gehoorzaamheid Op een avond verblijft keizer-koning Karel de Grote in zijn kasteel te Ingelheim aan de Rijn. Tijdens zijn slaap verschijnt een engel. Deze beveelt hem, namens God, drie keer uit stelen te gaan. Anders zal hij zijn leven verliezen. Karel is eerst bang voor boze geesten die hem kwellen (waarom zou hij, die oppermachtig is, immers moeten gaan stelen?), maar gehoorzaamt toch aan Gods bevel. Hij trekt zijn wapenrusting aan en weet ongemerkt -God heeft ervoor gezorgd dat alle deuren open zijn en dat iedereen blijft slapen- het kasteel te verlaten op zijn paard. Karel bidt om Gods bescherming en legt zijn lot in diens handen. Hij rijdt een bos in en krijgt, nu hij zelf moet gaan stelen, begrip voor dieven, die immers de doodstraf riskeren. In dit verband denkt hij ook aan zijn leenman, Elegast, die hij verbannen heeft wegens een klein vergrijp. Deze bezit niets meer en moet leven van wat hij steelt, net als al zijn ridders en schildknapen. Armen laat hij met rust, alleen de rijken besteelt hij. Karel betreurt nu dat hij Elegast al zijn bezittingen heeft afgenomen. Was Elegast vannacht maar zijn metgezel! II De ontmoeting Karel ontmoet nu een zwarte ridder op een zwart paard, in wie hij de duivel ziet. Hij roept daarom Gods hulp in. De zwarte ridder vraagt Karel wie hij is en waar hij naar toe gaat. Karel weigert te antwoorden. Er ontstaat een hevig gevecht dat Karel wint, als het zwaard van zijn tegenstander breekt. Hij zal zijn leven sparen mits hij zich bekend maakt. Het blijkt Elegast te zijn, die nu uitlegt hoe hij leeft als dief. De koning zegt dat hij Adelbrecht heet en iedereen -arm of rijk- besteelt. Hij stelt voor samen een schat te stelen bij keizer Karel. Verontwaardigd wijst Elegast dit af: ondanks zijn verbanning en het verlies van al zijn bezittingen blijft hij trouw aan zijn wettige vorst. Karel is blij hierover en neemt zich voor Elegast in ere te herstellen. Elegast doet nu de suggestie Eggeric van Eggermonde, getrouwd met Karels zuster, te beroven: dat is toch maar een verrader, volgens hem. Karel stemt hiermee in.
III De diefstal Met een ploegijzer probeert Karel een gat te maken in de muur van Eggerics kasteel. Hieruit concludeert Elegast dat Karel een onhandige dief is: voor zoiets is immers een breekijzer nodig. Via een toverkruid kan Elegast de taal van hanen en honden verstaan. Zo hoort hij dat ze zeggen dat de koning bij het kasteel staat. Ook Karel neemt toverkruid en verneemt hetzelfde. Ondanks deze onverklaarbare situatie, gaat Elegast het kasteel binnen. Hij beheerst ook de toverkunsten om iedereen in slaap te brengen en sloten te openen. Hij steelt de schat. IV Het verraad Elegast gaat nog een keer terug om een zeer fraai zadel met honderd gouden belletjes te stelen uit Eggerics slaapkamer. Eggeric schrikt wakker door het gerinkel. Zijn vrouw weerhoudt hem van actie: niemand kan hier binnenkomen. Na lang aandringen wat er toch aan de hand is -Eggeric eet en slaapt al drie nachten niet- bekent Eggeric dat hij een samenzwering heeft beraamd om Karel te doden. Elegast hoort dit, en ook wie Eggerics medeplichtigen zijn. De vrouw protesteert heftig. Eggeric slaat haar in het gezicht. Elegast weet het bloed uit haar mond en neus in zijn handschoen op te vangen. Door een toverspreuk van Elegast vallen de echtgenoten in slaap. Elegast neemt Eggerics zadel en zwaard mee en vertelt aan Karel wat Eggeric van plan is. Karel begrijpt nu waarom God hem uit stelen zond. Hij dankt hem en weet Elegast ervan te weerhouden Eggeric dood te steken. Hij heeft een beter plan: laat Elegast maar aan Karel gaan vertellen over het geplande verraad. Maar deze weigert omdat hij bang is voor Karels woede: hij heeft immers vroeger heel veel van hem gestolen. Karel zegt nu zelf de koning te zullen inlichten. Elegast moet met de buit naar zijn kameraden gaan. Karel beseft intussen dat Elegast zijn vriend is en neemt zich voor alles goed te maken. V De beschuldiging Karel bereikt ongemerkt zijn kasteel. De dag breekt aan en de Geheime Raad wordt opgeroepen. Deze adviseert de verraders gewapenderhand te bestrijden. Als Eggerics volgelingen in losse groepjes het kasteel binnenkomen, blijkt dat ze wapens onder hun kleding verborgen hebben. Ze worden direct gevangen genomen. Eggeric ontkent de beschuldiging. Boodschappers van Karel gaan naar Elegast, met het bericht dat hij snel moet komen en dat al zijn misdaden vergeven worden. Een tweekamp met Eggeric zou hem tot een machtig man maken. Elegast gaat naar Karels kasteel. Hij vertelt de aanwezigen over Eggerics verraad en toont de waarheid van zijn woorden aan via de bebloede handschoen. Elegast daagt Eggeric uit voor een tweekamp. Deze weigert eerst met een dief te vechten, maar stemt toe als Elegast zegt ook hertog te zijn en Karel suggereert dat Eggeric eigenlijk de strop verdient. Iets na drieën zal de strijd beginnen. VI De tweekamp als godsgericht Elegast bidt God om vergiffenis. Eggeric bidt niet. Eggeric valt al bij het eerste treffen van zijn paard. Hij mag van Elegast weer opstijgen. Het hevige gevecht duurt tot in de avond. Karel bidt God om op rechtvaardige wijze een eind te maken aan de strijd. Met Gods hulp doodt Elegast Eggeric. Karel dankt God. De ik-verteller zegt nu dat hij het verhaal gaat beëindigen. Eggeric en zijn medeplichtigen worden opgehangen. Elegast wordt in ere hersteld en krijgt Eggerics vrouw. Moge God steeds onze aardse problemen zo oplossen. Amen. B Vragen A. Karel ende Elegast is een Frankische of Karolingische voorhoofse ridderroman. Wat verstaat men daaronder? Leg vooral de termen uit en geef voorbeelden van het voorhoofse gedrag. Een frankische ridderroman is een roman waarin Karel de Grote de hoofdrol speelt. Voorhoofs gedrag is niet gemanierd gedrag, de vrouw wordt geslagen, ze gedroegen zich als dorpers en waren boers. Het is het tegenovergestelde van hoofs. Hoofs is als de figuren goede manieren hebben aan het hof.
B. Daarnaast is het ook een heldensage. Maak dat duidelijk met voorbeelden. Een kenmerk van een sage is dat het mondeling wordt overgeleverd, dat zie je eraan, het rijmt bijvoorbeeld. Het bevat ook een historische kern met een historisch figuur, Karel de Grote, die zich voordoet als een held, hij gaat bijvoorbeeld uit ’s nachts uit stelen. Het is ook met fantasie aangedikt, Karel was namelijk vast niet zo’n held als de schrijver zegt. Het is een sterk verhaal met helden, namelijk Elegast en Karel. Deze gaan samen in tegen het kwade, Eggheric. C. 1 Waarom is het verhaal op rijm geschreven? Omdat de mensen vroeger de verhalen die ze kenden niet opschreven, maar aan elkaar doorvertelden. Als het op rijm was, konden de mensen het veel beter onthouden. 2 Wat kun je zeggen over het rijmschema (zie hfdst. 2, L.z.g., rijmschema’s) Het is een gedicht met het rijmschema is aabb. D Hoe noemt men de taal waarin het boek geschreven is? Middelnederlands Citeer voluit een voorbeeld van dubbele ontkenning uit het verhaal. (Dubbele ontkenning is een ontkenning met 2 woorden: en (of ne) + niet, nooit, gheen, niemand, nimmer) ‘’Wapent u, sit op u paert
 Haestelic ende niet en spaert.’’ F. Er komt een auctoriale verteller voor in het verhaal. Waar komt die voor en wat bedoelt men daarmee? Een auctoriale verteller is een alwetende verteller. Die presenteert het verhaal, maar komt zelf niet als personage voor. Hij kent alle gedachten en gevoelens en overziet alle gebeurtenissen. Hij komt vooral aan het begin voor: ‘Fraeye historie ende al waer
Mach ic u tellen, hoort naer.’ En hij komt ook aan het einde voor: ‘’Nu wil ic corten dese dinc. Men sleepte eggeric ende hinc, Ende alle die verraders mede. Daer en halp saec noch bede.’’
G. Waaruit blijkt dat men in de middeleeuwen, en ook nu nog in sommige godsdiensten, dacht dat God zich werkelijk met de samenleving hier op aarde bemoeit? Geef 2 voorbeelden ter illustratie. “Uiteindelijk zei de koning van Frankrijk: 'God, ik bid U op rechtvaardige wijze een eind te maken aan deze langdurige strijd.' Elegast had van de koning een zwaard gekregen dat voor iedereen die in nood verkeerde zijn gewicht in gemalen rood goud waard was. Elegast hief het op en sloeg, met hulp van God en het gebed van de koning zo hard dat Eggeric het grootste deel van zijn hoofd verloor en dood uit het zadel viel.Toen de koning dit zag, zei hij: 'Waarachtige God, Uw hulp bewijst dat ik terecht mijn vertrouwen in U stel. Het is wijs U te dienen. Moge U allen die U om hulp verzoeken tot steun zijn.'” Ook uit dat God de engel zou hebben gestuurd naar Karel blijkt dat men dacht dat God zich werkelijk met de samenleving hier op aarde bezighield. H. Hoeveel tijd verstrijkt in het verhaal? Beargumenteer! Een nacht en een dag. I. Op welke plaatsen speelt het verhaal zich af? Kan dat in de genoemde (H) tijd? In en om het kasteel van koning Karel, in Ingelheim aan de Rijn. In de bossen, in en om het kasteel van Eggheric en zijn vrouw en op de binnenplaats en de plek waar het gevecht werd gehouden. Dat kan eigenlijk niet in die tijd, maar het is ook geen zwaargebeurd verhaal, dus dat hoeft ook niet. J. Waarom vechten Karel en Elegast wanneer ze elkaar tegenkomen in het woud? Omdat ze elkaar eerst gewoon voorbijrijden zonder te groeten. Elegast denkt niet dat iemand zonder reden door het bos rijdt en als hij iemand tegenkomt verder rijdt. Ook denkt hij dat diegene die voorbijrijdt (Karel) kwaad in de zin heeft en mogelijk naar hem , Elegast, op zoek is om hem daarna te verraden bij de koning. Want de koning had hem al alles afgenomen. Dus stopt Elegast en vraagt Karel wie hij is, wat hij komt doen, hoe hij heet, wat zijn afkomst is en waar hij naartoe gaat. Karel wil hier natuurlijk niet op antwoorden omdat Elegast niet mag weten dat hij de koning is. Dit draait uit op een gevecht. K. Wat is ‘epische concentratie’? Waarom zou Karel ende Elegast een voorbeeld van epische concentratie kunnen zijn? Epische concentratie betekent dat bepaalde belangrijke gebeurtenissen van andere personen (van Karel’s voorgangers of opvolgers), hem worden geconcentreerd. Er worden in de loop van de tijd dat het verhaal doorverteld wordt, dingen aan toegevoegd. Dingen zoals levensgewoonten, kleding, omgangsvormen en bewapeningen. In de loop van de jaren is bijvoorbeeld ook het Christendom opgekomen, en dat werd er steeds meer in verwikkeld, daarom wordt er ook zoveel naar God verwezen in dit boek. Zo werd hij bijvoorbeeld ook verheven tot een bijna bovennatuurlijke modelvorst, aan die alle edelen een voorbeeld moesten nemen.
L. Om welke reden(en) zal Karel, juist met Elegast uit gaan stelen? Karel weet dat Elegast een ‘goede’ dief is. En hij heeft Elegast verbannen en land afgenomen, dit wil hij vast goedmaken als hij hoort dat Elegast niets wil stelen van zijn koning, Karel dus, omdat hij zijn vriend altijd trouw blijft. Ook is Elegast dapper en moedig en voelt Karel zich wel veilig bij hem. M. Waarom stelt Elegast voor om te gaan stelen bij Eggheric van Eggermonde? Karel wilde eigenlijk bij de koning, hijzelf dus, gaan stelen. Maar Elegast wilde dit niet omdat hij de koning altijd trouw blijft. Daarna vraagt Karel aan Elegast of hij geen goede plaats weet. Elegast vindt dat ze bij Eggheric van Eggermonde kunnen stelen, omdat deze zijn schatten niet eerlijk verkregen heeft. N. Elegast beschikt over bijzondere gaven. Noem er 3. 1. Hij kan met dieren praten als hij toverkruid heeft ingenomen. 2. Hij kent toverspreuken. 3. Hij kan deuren openen zonder sleutel en mensen in slaap brengen O. Hoe komt het dat Elegast niet weet dat zijn compagnon keizer Karel is? Omdat Karel zegt dat hij iemand anders is, namelijk Adelbrecht. Hij noemt zijn echte naam niet omdat hij Elegast heeft verbannen en land heeft afgenomen. P. Aan getallen kent men vaak symbolische waarde toe. Geef een voorbeeld waaruit dat blijkt in deze ridderroman. Het getal 3 is een symbolisch getal. Bijvoorbeeld de 3-eenheid. De engel komt drie keer. Voor Karel is dat het bewijs dat het echt een bevel van God is om uit stelen te gaan. De duivel heeft maar twee keer de kracht om te verschijnen. Q. Wie is de auteur? Wanneer zal hij het geschreven hebben? De auteur is niet bekend, maar het is in de 12e of 13e eeuw geschreven. In Vlaanderen/Brabant.
R. Wat kun je (b.v. via internet) aan de weet komen over het ontstaan van Karel ende Elegast? Het verhaal is misschien gebaseerd op een verloren gegaan Frans chanson uit de 12de eeuw, "Chanson de Basin", waarin Karel de Grote met de ridderlijke dief Basin uit stelen gaat. Dit verhaal komt voor in de Noorse "Karlamagnús saga" uit circa 1250, waar de dief ook Basin heet. S. De middeleeuwen staan bekend als een feodale maatschappij met leenheren en leenmannen. Leg uit dat Karel zowel leenheer (t.o.v. zijn onderdanen) als leenman (t.o.v. God) is. Karel leent grond aan zijn onderdanen: hij leent de burgers land waarop zij dingen mogen verbouwen. Maar Karel leent deze grond weer van God, want God heeft alles geschapen en is dus van God. Zo is Karel leenheer én leenman. T. Het centrale thema is: trouw zijn aan God en de koning. Geef daarvan 2 voorbeelden uit de tekst. 'Elegast zei: 'Beste vriend, vertel me waar de schat ligt. Misschien ga ik dan mee. Maar ik wil de plaats precies weten voor ik u ook maar een stap volg. 'Karel antwoordde: 'Dan zal ik het u vertellen. De koning is zo rijk dat het hem nauwelijks schaadt als wij iets van hem stelen.' Toen de koning vertelde dat hij zichzelf wilde bestelen, barstte Elegast los: 'Dat moge God verhinderen! Niemand krijgt me zo ver dat ik de koning schade berokken. Ook al heeft hij mij op grond van valse adviezen mijn land afgenomen en mij verbannen, ik zal altijd trachten een trouwe vriend voor te hem zijn. Hem benadeel ik deze nacht niet, want hij is mijn wettig vorst. Als ik hem niet eerbiedig, zou ik me schamen voor God. Zoiets kan men mij toch echt niet voorstellen.' Hier zie je dat Elegast God trouw wil zijn. Hij zou zich namelijk schamen als hij zijn Koning besteelt. Ook zijn koning wil hij trouw zijn ondanks dat hij hem niet goed behandelt heeft. En het hele stuk waar de engel die God heeft gestuurd naar Karel komt. Karel gehoorzaamt deze engel uiteindelijk. Daarmee gehoorzaamt hij God en is dus trouw aan Hem.