Max Havelaar door Multatuli

Titel: Max Havelaar Auteur: Multatuli Pseudoniem van: Eduard Douwes Dekker Jaar van gelezen uitgave: 1983 Druk: Vijfde druk Plaats van uitgave: Amsterdam Uitgeverij: Querido’s Uitgeverij Jaar van eerste druk: 1860 Aantal bladzijden: 252 bladzijden Thema: De thema’s van het verhaal zijn: kolonialisme, onderdrukking en Nederlands-Indië. Daarnaast wordt ‘de eeuwigdurende strijd van de eerlijke mens tegen het onrechtvaardige gezag’ vaak als thema genoemd (zie uittreksel Paardekooper, onder Thematiek). Korte samenvatting: Max Havelaar is bestuursambtenaar in Lebak, op Java. Hij ziet daar veel onrechtmatigheden tegen de inheemse bevolking. Hij komt al snel in conflict met de plaatselijke regent. Havelaar beschuldigt hem van onderdrukking en uitzuiging van zijn volk. Door gebrek aan bewijs moet hij uiteindelijk ontslag nemen. Het boek is geschreven als aanklacht tegen de heersende situatie in Nederlands-Indië.
Waarom heb ik dit boek gekozen? Ik heb voor Max Havelaar gekozen, omdat het een van de bekendste Nederlandstalige boeken is. Daarnaast wilde ik alvast een boek uit de periode voor 1880 gelezen hebben. Bovendien hadden we bij het vak geschiedenis Nederlands-Indië behandeld. De rol die ‘Max Havelaar’ speelde in de dekolonisatie wekte mijn nieuwsgierigheid op. Wat wist of kende ik al van Multatuli en het onderwerp? Van Multatuli wist ik voor het lezen nog niks. Ik wist wel dat het boek een aanklacht tegen de onderdrukking van de Indonesische bevolking is. De personen: Max Havelaar / ’Sjaalman’ Max Havelaar is de hoofdpersoon uit de roman. Na een ambtelijke carrière in Nederlands-Indië krijgt hij de aanstelling van assistent-resident in Lebak. Hier ontdekt hij al gauw dat de plaatselijke bestuurders zeer corrupt zijn en hun positie misbruiken om de bevolking uit te zuigen. Dit vindt Havelaar als een zeer rechtvaardig en eerlijk mens verschrikkelijk. Hij heeft een hekel aan mensen die anderen uitbuiten om hun eigen gewin. Het lukt hem echter niet om de plaatselijke vorst veroordeeld te krijgen en teleurgesteld in de Nederlandse overheid biedt hij zijn ontslag aan. Teruggekeerd in Nederland leidt hij een armoedig bestaan. Zijn oude schoolvriend Batavus Droogstoppel noemt hem minachtend ‘Sjaalman’. Het blijkt echter dat deze Sjaalman zeer intelligent en gedreven is. Havelaar is getrouwd met Tine. Hij en Tine houden veel van elkaar en voelen elkaar precies aan. Bovendien heeft hij kinderen van wie hij zielsveel houdt. Havelaar is een heldhaftig en intelligent figuur dat strijdt tegen onrechtmatigheden. Hij wordt niet gesteund door de Nederlandse kolonisatoren, maar toch blijft hij overtuigd van zijn gelijk (zie uittreksel Gerritsma, onder Personages). Tine Havelaar Tine Havelaar is de vrouw van Max Havelaar. Ze houdt veel van haar man en ze is een toegewijde moeder. Ze is de steun en toeverlaat van Havelaar in zijn strijd tegen corruptie. Verbrugge Verbrugge is de kontroleur te Lebak. Zijn werk is Havelaar te helpen bij zijn assistent-resident werkzaamheden. Hij probeert Havelaar te helpen in zijn strijd tegen corruptie Regent Adhipatti De Lebakse regent is een oude inheemse vorst. Zijn familie regeert al jaren en dat geeft hem enorm veel aanzien en gezag onder zijn volk. Hiervan maakt hij echter misbruik door de bevolking te onderdrukken voor eigen gewin. Als Havelaar hem hierop aanspreekt doet hij alsof hij Oost-Indisch doof is. Adhipatti doet zich altijd voor als een kwetsbare oude man die nergens iets van af weet, volgens Havelaar is hij echter een enorme crimineel. Deze acteerkunsten redden Adhipatti van veroordeling en dat dwingt Havelaar zijn biezen te pakken. Batavus Droogstoppel Batavus Droogstoppel is het stereotype van de geldminnende en pragmatische Nederlandse handelaar. Hij pepert de lezers flink zijn naam en adres in. Meestal houdt hij zich niet bezig met boeken, poëzie ‘of zulke dingen’. Maar nu maakt hij een uitzondering schrijft hij een boek over koffie. Droogstoppel doet zijn naam eer aan. Hij schrijft namelijk erg saai en zonder ook maar een enkele poging om het voor zijn lezers leuk te maken. Wel belooft hij regelmatig dat het beter wordt. Dekker gebruikt Droogstoppel als tegenhanger van de eerlijke Havelaar. Droogstoppel is de ‘domme aangever’ (zie uittreksel Paardekooper, onder Structuur).
Multatuli De schrijver zelf dient ook als personage. Aan het einde van het boek laat hij Droogstoppel en Stern zwijgen. Multatuli eist eerherstel voor Havelaar en maakt koning Willem III duidelijk dat de onrechtmatigheden moeten stoppen. Types: De personages hebben elk een ander karakter en geven ieder vorm aan een enigszins stereotype figuur dat een rol speelde in het onderdrukken van de inheemse bevolking. Droogstoppel staat figuur voor de blinde en geld najagende Nederlandse handelaar. De regent Adhipatti is een typische Indonesische vorst die zijn volk onderdrukt voor eigen gewin. De personages Havelaar en Multatuli zijn symbolen voor de opkomende ethici die de vinger op de zere plek leggen en niet bang zijn om Nederland wakker te schudden. Opvallend is dat de schrijver zich opdeelt in vier personages. De eerste is Sjaalman die Dekker voorstelt in zijn tijd na Indië. Toen was hij een arme schrijver met schulden. De tweede is Ernest Stern. Hij is de Duitse verteller van het verhaal van Havelaar. Het derde personage is Max Havelaar. Hij stelt de schrijver voor gedurende zijn jaren in Lebak, strijdend tegen corruptie. De laatste afsplitsing is Multatuli zelf, hij strijdt voor eerherstel en erkenning. In mijn ogen zijn de personages wat karakters zeer uitlopend en bovendien zeer goed opgesteld door Dekker. Hij is wat mij betreft een meester in het verbinden van een diepgaande psychologie aan personages. Ondanks de uitstekende uitwerking van Dekker kan ik geen karaktertrekken van mijzelf herkennen in een van de personages. Mijn mening over de personen: Ik kan Havelaars walging over de praktijken van de regent goed begrijpen. Ik vind zijn strijd zeer heldhaftig en bewonderswaardig. Daarnaast kan ik geen begrip opbrengen voor de regent. Ik vind zijn handelingen zeer afkeurenswaardig, vooral gezien zijn taak ten opzichte van zijn volk. Ik vind Droogstoppel vanwege de stereotypering een nogal hilarisch personage. Veel van wat hij zegt is erop gericht meer geld te verdienen en zijn concurrenten af te troeven. Ik weet dat Dekker hem probeert af te schilderen als een slecht persoon, maar ik kan toch sympathie, vanwege zijn liefde voor zijn vak en pragmatisme opbrengen. Het meest sympathieke personage vind ik Tine, gezien zij altijd klaar staat voor Havelaar en hun kinderen. Zij is een echte steun voor haar man gedurende moeilijke periodes. Het minst sympathiek vind ik de regent. Hij komt niet op voor zijn volk en streeft niet naar betere leefomstandigheden voor zijn onderdanen. In plaats daarvan onderdrukt hij hen voor eigen gewin. Historische tijd: Gezien de roman autobiografisch is, speelt het boek zich af toen Dekker zelf in Lebak verbleef, dat was in 1856. (zie uittreksel Paardekooper, onder Bio-en bibliografische schets 6e alinea). Belang van tijd voor het verhaal: De tijd is zeer belangrijk voor het verhaal, gezien in die tijd Nederland erg actief was in Nederlands-Indië. Niet langer alleen als handelaar, maar ook als overheerser. Het Nederlandse beleid was gericht op winstmaximalisatie en het verkrijgen van volledige heerschappij over de Indonesische archipel. Dit leidde tot uitbuiting van de inheemse bevolking door zowel de Nederlanders als hun eigen vorsten. En dit was uiteindelijk de aanleiding voor Dekker om het boek te schrijven (zie uittreksel Paardekoper, onder Bio-en bibliografische schets 7e alinea). Korte schets van historische gebeurtenissen: In 1830 besloot de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië het zogenaamde cultuurstelsel in te voeren. Dit hield o.a. in dat de bevolking een vijfde van hun grond moesten verbouwen voor de Nederlandse export. Daarnaast kregen de plaatselijke Indonesische en Nederlandse bestuurders bonussen naar gelang de hoeveelheid producten uit hun gebied. Hierdoor kneep de regent in het verhaal zijn volk uit. Door deze maatregelen werd de inheemse bevolking gebruikt om meer geld te verdienen voor Nederland.
Tijd in het verhaal: De auteur vertelt soms over dingen uit het verleden van Havelaar, hij gebruikt dus flash backs. Verder vertelt hij ‘gewoon’ chronologisch. Het perspectief in het verhaal wisselt zich af. In het begin is Droogstoppel aan het woord, later vooral de verteller Stern. Helemaal aan het einde is Multatuli zelf aan het woord. Plaats: Het gedeelte van Droogstoppel speelt zich af in Amsterdam en het gedeelte van Havelaar speelt zich af op Lebak in Nederlands-Indië. Belang van plaats voor het verhaal: Dat het verhaal van Droogstoppel zich afspeelt in Amsterdam is niet echt belangrijk. Behalve dan dat hij koffiehandelaar was en Amsterdam was toen de belangrijkste stad voor de koffiehandel. Dat het verhaal van Havelaar zich afspeelt op Lebak is wel belangrijk, omdat hij daar veel onrechtmatigheden zag en zich genoodzaakt voelde om in te grijpen. De omstandigheden in Lebak staan centraal voor de slechte behandeling van Indonesiërs (zie uittreksel Gerritsma, onder Structuur en Techniek). Omstandigheden waarin het verhaal zich afspeelt: De omgeving van Lebak is heuvelachtig en is bezaaid met bossen. Er zijn veel kleine akkertjes Het klimaat is warm en vochtig. De bevolking is vriendelijk, maar gefrustreerd door de manier waarop het behandeld wordt. Andere zaken over de maatschappelijke toestand worden beschreven in paragraaf 4.2. Vertellersstandpunt: Het verhaal wordt verteld door Droogstoppel en Stern. Droogstoppel vertelt over zichzelf, dit gedeelte van het boek is geschreven als een ik-verhaal. Stern vertelt over Havelaar. Hij is de alwetende verteller. Aan het eind komt de auteur zelf aan het woord. Hij schrijft dan als een ik-verteller. Wat wil het verhaal de lezer zeggen? De schrijver wilde de lezer vertellen dat de wandaden in Nederlands-Indië niet langer door mochten gaan. Hij geeft aan hoe de bevolking wordt onderdrukt en uitgeknepen. Hij vertelt de lezer hoe Nederland rijk werd ten kosten van de Indische bevolking. Hij wil dat de bevolking rechtmatig zou worden behandeld. Daarnaast wilde hij ook de schijnethiek van de Nederlandse ambtenaren aan de kaak stellen, hij werd namelijk zeer slecht behandeld door zowel de resident als de gouverneur-generaal. En niet op de laatste plaats wilde hij eerherstel voor zichzelf bereiken (zie uittreksel Gerritsma, onder Titels en motto’s).
Zou ik nog eens een verhaal of boek willen lezen van / over... Deze schrijver Ik vind het 19eeeuwse taalgebruik van de auteur niet fijn om te lezen. Daarnaast vind ik dat Dekker niet op een mooie manier vertelt, enkele prachtige fragmenten zoals de Japanse steenhouwer uitgezonderd. Ik zou dus niet nog een boek van Dekker willen lezen. De tijd Ik vind de situatie van het 19eeeuwse Nederlands-Indië erg interessant. Ik zou dus nog eens een boek willen lezen over deze tijd. De plaats De rol die Nederland heeft gespeeld in de geschiedenis van Indonesië vind ik erg interessant. Ik zou het leuk vinden om nog eens een boek over Indonesië te lezen, mits het gaat over de Nederlandse rol. Het onderwerp Het koloniale verleden van Nederland heeft mij altijd geboeid. Daarover zou ik nog wel meer willen lezen. Over onderdrukking van de Indonesische bevolking daarentegen wil ik niet meer iets lezen, gezien ik al Oeroeg gelezen heb en liever andere boeken voor mijn lijst gebruik. Titelverklaring: De titel bestaat uit twee delen: (1) Max Havelaar en (2) De koffiveilingen der Nederlandsche Handelsmaatschappy. Het eerste deel slaat op de hoofdpersoon van het verhaal. Het tweede deel komt ons onbekend voor, maar was in de 19e eeuw zeer bekend. De Nederlandsche Handelsmaatschappy had toen het monopolie op het veilen van produkten uit Nederlands-Indië. In feite gaat het eerste deel van de titel over het verhaal zoals het beschreven is door Stern: het verhaal van Havelaar. Het tweede deel gaat over het verhaal van Droogstoppel. Met andere woorden: in de titel is zowel de ethisch verantwoorde Nederlander als de geldbeluste opgenomen (zie uittreksel Paardekooper, onder De titel). Verklaring van de ondertitel Zie titelverklaring.
Motto: Het 'Onuitgegeven Toneelspel' voorin het boek kan gezien worden als een motto. In dit verhaal wordt Lothario ervan beschuldigd Barbertje vermoord te hebben. Barbertje leeft echter en zegt zelfs dat Lothario een zeer goed persoon is. Toch moet Lothario aan de strop, want volgens de rechter is hij schuldig aan eigenwaan. Dit motto verwijst naar de schijnethiek van de Nederlandse ambtenaren. Dekker vindt dat hij net zo door de gouverneur-generaal wordt behandeld als Lothario door de rechter (zie uittreksel Gerritsma, onder Titels en motto’s). Opdracht: Het boek is opgedragen aan ‘Everdine Huberte Baronesse van Wynbergen / der trouwe gade / der heldhaftige liefdevolle moeder / der edele vrouwe’. Zij was Dekkers eerste vrouw, in het boek heet zij Tine. Verder is opvallend dat aan het einde van het verhaal Dekker het opdraagt aan koning Willem III. Dit laatste is waarschijnlijk om de bedoeling van zijn boek meer kracht te geven: het is persoonlijk gericht aan de koning. Korte levensloop van Eduard Douwes Dekker Op 2 januari 1820 werd Eduard Douwes Dekker geboren in Amsterdam. Op zijn 18e vertrok hij op het zeilschip van zijn vader naar Indië. Zijn eerste baan was die van klerk bij de algemene rekenkamer. Later vroeg Dekker overplaatsing aan naar Natal op Sumatra. November 1842 kwam hij daar aan. Binnen een jaar werd hij geschorst vanwege een kastekort en na enige tijd werd hij benoemd als hulp van de assistent-resident in Krawang, ten zuidoosten van Batavia. Inmiddels had hij midden 1845 Everdine Huberte van Wynbergen leren kennen en binnen een halfjaar waren ze getrouwd. Blijkbaar deed Dekker zijn werk goed, want er volgden enkele promoties: naar Menado op Celebes en vervolgens naar Ambon. Tijdens een driejarig verlof in Nederland verliest hij veel geld aan ‘speelbanken’. Hij leeft en gokt van voorschotten op zijn salaris. In 1855 is hij teruggekeerd in Batavia en wordt hij benoemd tot assistent-resident te Lebak. Daar speelde de dingen af die leidden tot het schrijven van Max Havelaar: eind januari 1856 kwam Dekker aan in Lebak, eind februari klaagde hij de inheemse regering aan wegens corruptie en eind maart vroeg hij wegens gebruik aan steun van de Nederlandse overheid, ontslag aan. Nu gaat hij definitief wonen in Europa en publiceert hij zijn roman. In de volgende jaren leeft Dekker van het schrijven een vooral van leningen van vrienden. Hij probeert met gokken uit zijn schulden te komen, maar dit heeft een tegenovergesteld effect. Inmiddels trouwt hij met een andere vrouw: Mimi Hamminck Stapel. De laatste tien jaar van zijn leven publiceert hij niets meer, hij was moe van het vechten en er verschenen boeken tegen hem. Op 19 februari 1887 overlijdt hij in zijn huis in Nieder-Ingelheim, bij Mainz. (Bron: uittreksel Paardekooper, Bio- en bibliografische schets). Gebeurtenissen uit het leven van Dekker die verband houden met dit boek Max Havelaar is een autobiografie van Dekker en de eerste gebeurtenis uit zijn leven die concreet naar voren komt in zijn boek is zijn schorsing als medewerker in Natal. Dit beschrijft hij uitgebreid in hoofdstuk 12 tot en met 14. Verder komt het leven van Havelaar op Lebak, vertelt door Stern, erg overeen met Dekkers eigen tijd in Indië. Zijn leven daar, van zijn aankomst tot en met zijn ontslag, wordt uitgebreid vertelt, gecombineerd met een zeer positieve psychologisch analyse van Havelaar. De dingen die Dekker op Lebak meemaakte waren uiteindelijk de aanleiding voor zijn roman. Daar houden de overeenkomsten niet op. ‘Sjaalman’ is niemand minder dan Dekker tijdens zijn wat armoedige periode na zijn Indië-tijd. Sjaalman heeft zoals Dekker veel geschreven en is ook een fervent gokker. Dat het boek autobiografisch is, blijkt zeer duidelijk uit het einde van het boek. Dan schrijft Dekker: ‘Genoeg, myn goede Stern! Ik, Multatuli neem de pen op’. Vervolgens schrijft Dekker dat de personages slechts zijn verhaal vertelden. Andere werken van Dekker: Naast Max Havelaar bestaat Dekkers oeuvre vooral uit bundelingen van losse teksten. Deze bundels werden gepubliceerd onder de naam ‘Ideën’. Daarnaast schreef hij nog enkele brieven, essays, sprookjes en notities. Enkele hiervan zijn gepubliceerd in ‘Minnebrieven’ (1861), Millioenen-studiën (1871) en ‘Duizend en eenige hoofdstukken over specialiteiten’ (1873).
Plaatsing van het boek in de literatuurgeschiedenis: Het boek past in de ethische golf die over Europa spoelde vanaf midden 19e eeuw. Toen schreven auteurs steeds meer over de slechte arbeidsomstandigheden in de fabrieken en werden vraagtekens bij de slavernij gezet. Max Havelaar, dat kritiek gaf op de omstandigheden in Nederlands-Indië, past daar goed tussen Lange samenvatting van de inhoud: Zie samenvatting Gerritsma, bijgevoegd in Receptie.