Tessa de Loo De zoon uit Spanje (2004) Editie De roman “De zoon uit Spanje” verscheen eind september 2004 bij de Arbeiderspers in Amsterdam. De roman telt 173 bladzijden. Op de voorkant van het boek staat een foto van een kwart van het gezicht van een jonge man met krullend haar . Dit moet de zoon uit Spanje (Bardo) voorstellen. Titelverklaring De titel is eenvoudig te verklaren. In de familie De Wildt dat de 80e (en laatste) verjaardag van vader Gerlof gaat vieren, wordt de 30 jaar geleden verdwenen zoon Bardo uitgenodigd. Na rondzwervingen door Europa is hij nu woonachtig in de buurt van Sevilla. Het bepaald lidwoord in de titel geeft aan dat er afstand is tussen Bardo en de overige familieleden. Er staat bijvoorbeeld niet “Mijn” zoon uit Spanje. Bardo is een echte buitenstander, doordat hij na een gebeurtenis ( toen hij 19 jaar was ) door zijn vader uit het huis is gezet. Door zijn levenswijze valt hij uit de toon in de familie van de gepensioneerde leraar klassieke talen. Hij keert echter terug op de verjaardag van zijn vader als de verloren zoon. Steffie, zijn nichtje, vindt dat hij een beetje op de popmuzikant Sting lijkt.
Bardo Is de naam “Bardo” door Tessa de Loo toevallig gekozen? Feit is wel dat Bardo een begrip uit het Boeddhisme. Het representeert een fase uit iemands leven waar hij of zij doorheen gaat. Geboren worden en sterven zijn de bekendste 'Bardo-momenten . Maar een mens kent tijdens het leven verscheidene Bardo -momenten. Wanneer iemand een professionele ontwikkeling doormaakt, zal er eerst iets afgeleerd worden (afsterven) alvorens er iets nieuws aangeleerd kan worden (geboren worden). Het leren van ervaringen die leiden tot inzicht, reflectie en actiegerichtheid heet een Bardo-moment. In de roman is zoon Bardo de enige die met zijn vader over de naderende dood durft te spreken; hij leert hem inzien dat hij de dood onder ogen moet durven zien om hem te kunnen overwinnen. Perspectief Het perspectief van de roman is meervoudig. Elk hoofdstuk van de roman wordt vanuit het standpunt van een aantal hoofdpersonen in de ik-vorm verteld. Zo wordt langzaam maar zeker duidelijk hoe de plot van de roman in elkaar steekt , hoe de verschillende personages tegen de gebeurtenissen aankijken, maar ook hoe ze elkaar beoordelen. Je krijgt als lezer een goed inzicht hoe de karakters van de diverse leden van het gezin van de Gerlof de Windt verschillen; de uit Spanje afkomstige levensgenieter Bardo die mediterrane (lees : zorgeloze) trekken heeft tegenover de zakelijke zoon Edwin, die alleen aan maar aan geld en aandelen denkt ; Frank de zoon die alle confrontaties het liefst vermijdt tegenover dochter Hilde met haar probleemoplossende instelling: zij is immers therapeute. Opbouw van de roman De roman telt zestien hoofdstukken, die allemaal in de ik-vorm worden verteld. De naam van de verteller staat steeds boven het hoofdstuk vermeld. Gerlof de Wildt (de ongeneeslijke zieke hoofdpersoon) neemt daarvan vijf hoofdstukken met “Pa”voor zijn rekening : hij opent en besluit de roman. Zijn homofiele zoon Frank is drie keer de ik-verteller, evenals zijn kleindochter Steffie. Haar vader Edwin (de oudste zoon) is twee keer aan het woord net als haar moeder Floor. De enige dochter Hilde beschrijft slecht een hoofdstuk. Opvallend is dat de zoon uit Spanje (Bardo) in geen enkel hoofdstuk de vertellerstaak heeft gekregen. We komen dus niet te weten wat hij innerlijk voelt of denkt, maar hij wordt alleen door de andere personages beschreven. Het vertelprocede van deze roman werd na de Tweede Wereldoorlog voor het eerst in de Nederlandse literatuur toegepast door Hugo Claus in zijn kleine roman “De Metsiers.” Ook in zijn latere roman “Omtrent Deedee “ hanteert Claus deze methode. In deze laatste roman is eveneens sprake van een familiebijeenkomst, die tenslotte uit de hand loopt. Vertelwijze Niet alleen door het wisselend perspectief , maar vooral door de plotselinge wisselingen in tijd en plaats, moet de lezer voortdurend zijn aandacht erbij houden. Een moment van verslapping en hij moet twee, drie pagina's terugbladeren om de draad weer op te pakken. De schrijfster geeft namelijk aan het begin van een hoofdstuk vaak niet duidelijk aan waar in tijd en plaats de daar geschetste situatie zich afspeelt. Soms begint een hoofdstuk op een tijdstip vlak voor de verjaardag, soms op een moment erna. En ook de plaats waar dat gebeurt is niet altijd meteen duidelijk. En als je dan denkt te weten hoe de vork in de steel zit, is de setting al weer veranderd, omdat er een nieuwe verteller wordt opgevoerd. Zonder waarschuwing springt het verhaal dan, van de ene op de andere zin, naar een ander tijdstip. Meestal gaat de geschiedenis weer terug naar de verjaardag van de gepensioneerde Gerlof de Wildt. Bijzonder is ook wel de plaats en de tijd waarin de vertellende personages het woord nemen. Vader Gerlof richt in zijn vertelling het woord tot zijn overleden vrouw terwijl hij na zijn verjaardag in een ziekenhuis is opgenomen. Hoe lang dat precies geleden is ,valt niet nauwkeurig vast te stellen. Schoondochter Floor en haar dochter Steffie vertellen, terwijl ze een pendelbusreis naar Spanje maken. Bij nauwkeurig lezen is vast te stellen dat deze passage twee maanden na de verjaardag ( in mei) is. Steffie heeft namelijk zomervakantie van school. Zoon Edwin vertelt tijdens de afwezigheid van zijn vrouw Floor en dochter Steffie als hij de hond Jones uitlaat en zijn bonsaiboompjes verzorgt. Dat is dus ongeveer hetzelfde tijdstip; hij zegt dat hij een dag zonder zijn vrouw Floor is, die op dat moment in de pendelbus naar Spanje zit.. De homofiele zoon Frank vertelt, terwijl hij een fotosessie in Schotland door het slechte weer onderbroken ziet. Hilde, de enige dochter, vertelt een keer tijdens een moment dat een patient van haar niet is komen opdagen en ze dus een uur vrij heeft om over de verjaardag na te denken. Decor De ruimte waarin de roman zich voltrekt, is voornamelijk de ruimte van de woonkamer van de gepensioneerde docent klassieke talen Gerlof de Wildt. Uit de tekst valt niet op te maken waar het huis van de vader staat. Aangezien hij in het verleden met zijn vrouw Ida een weekendje aan zee heeft doorgebracht, zal het huis niet in een kustprovincie staan. Topografisch kan de ruimte dus niet goed worden aangegeven, er is wel sprake van een sterke psychologische ruimte. In dit decor komen namelijk enkele zeer onthullende familiegebeurtenissen naar voren. De tijd waarin het verhaal speelt, moet aan het einde van de 20e eeuw zijn. Er wordt gebruik gemaakt van mobiele telefoons en ergens in de roman staat een toespeling op de affaire van een Amerikaanse president ( Clinton) met een stagiaire (Lewinsky) Die affaire kwam het meest in het nieuws in 1998. Voor de verhaallijn op zich is het niet echt van belang te weten waar en wanneer de romaninhoud speelt.
Samenvatting van de inhoud In de hier onderstaande samenvatting is ervoor gekozen de gebeurtenissen op en na de 80e verjaardag zo chronologisch mogelijk te vertellen. Enkele passages worden namelijk dubbel verteld. Gerlof de Wildt is een gepensioneerd docent klassieke talen. In het beginhoofdstuk richt hij zich tot zijn overleden vrouw Ida. Hij vertelt met een cynische ondertoon dat zijn kinderen besloten hebben van zijn 80e en laatste verjaardag een familiefeestje te maken. Het is een druilerige regendag in mei. Gerlof is ernstig ziek : (hoewel nergens expliciet vermeld ) hij lijdt aan kanker. Hij hoest al veel en ergens wordt terloops vermeld dat de ziekte ooit nog wel eens zijn longen zal bereiken. Op het moment dat Gerlof vertelt, is de verjaardag al achter de rug. Hij ligt nu in het ziekenhuis zijn dood af te wachten. Zijn dochter Hilde heeft de uitnodigingen voor de verjaardag geregeld. Met haar schoonzus Floor, die met de oudste zoon van de familie Edwin is getrouwd, heeft ze besloten ook de dertig jaar geleden verdwenen zoon Bardo uit te nodigen. Beiden wachten in spanning af of Bardo inderdaad verschijnt. Eerst komen de andere zoons het huis van Gerlof binnen. Het jongste kind Frank is een homofiele fotograaf voor reclamecampagnes. Zijn vader houdt er niet van door mannen gezoend te worden en zeker niet door Frank. Tegenover dit prototype staat de op geld beluste Edwin die er in zijn leven alleen op uit is om geld te verdienen. Zelfs tijdens de verjaardag zondert hij zich af om via de tv de beursberichten te volgen. Zijn vrouw Floor is nerveus: ze is vaak depressief en slikt pillen. Ze vindt het spannend dat Bardo kan komen, ze heeft een extra knoopje van haar blouse los gemaakt (vooruitwijzing) Dochter Steffie is een leuke 16-jarige meid die haar vader maar een sfeerverzieker vindt, ze is vrij in haar opvattingen en heeft voor haar opa een cd met vogelgeluiden gekocht. Wanneer ook de anderen hun cadeaus willen overhandigen , komt Bardo binnen. Hij heeft zich slordig gekleed, komt nogal opvallend en extravert binnen en wil zijn vader die hij dertig jaar lang niet heeft gezien, kussen. (De verloren zoon) Die wil dat niet. De broers vragen hoe Bardo in zijn levensonderhoud voorziet en Bardo antwoordt dat hij na zijn zwerverscarriere in de muziek in Spanje rust gevonden heeft door “bomen te verzorgen.” Zijn vader reageert daar heel cynisch op, evenals Edwin die zich immers alleen maar druk maakt om geld. In een soort flash back vertelt Frank over de situatie van dertig jaar geleden. Zijn moeder was heel overstuur geweest : hij zelf was blijven zitten in de derde klas van de lagere school, maar dat was niet de echte oorzaak van haar verdriet. Wel waren de fatale gebeurtenissen de reden waarom Bardo daarna het huis had verlaten. Bardo vertelt later dat hij een Spaanse vrouw (Dolores) heeft en twee zoons, wat voor Gerlof een enorme verrassing is : hij heeft dus toch nog twee kleinzoons. Op de vraag of hij getrouwd is, antwoordt Bardo negatief. Soms wordt de gevangenis van de relatie zo benauwd, dat hij moet opstappen. Zijn vrouw Dolores heeft daarmee ingestemd. Momenteel toert Bardo in een busje rond, wat zijn nichtje Steffie best “cool” vindt. Gerlof vindt dat hij zijn leven niet goed heeft ingericht: hij moppert dat zijn ene zoon bomen onderhoudt, zijn andere naakte modellen fotografeert, zijn oudste zoon dollartekens in zijn ogen heeft en zijn enige dochter met gekken praat (Hilde is namelijk therapeute). Bardo vat het allemaal niet zo zwaar op : hij begint na de maaltijd de flamenco te dansen en nichtje Steffie doet mee. Haar vadert verstoort de pret en Bardo nodigt Steffie daarom uit om maar eens naar Spanje te komen. Steffie wil dat wel, maar haar vader zegt dat ze geen toerstemming krijgt. Steffie hangt aan de lippen van Bardo als hij vertelt wat hij allemaal heeft moeten doormaken, toen hij op 19-jarige leeftijd door zijn vader uit huis werd gezet. De foto's uit de oude doos komen op tafel en die roepen herinneringen op. Moeder Ida blijkt een aantal jaren geleden op weg naar haar zoon in Spanje in haar Lelijke Eend bij Toulouse verongelukt te zijn. Ook pa Gerlof wordt gaandeweg steeds geinteresseerder in de handel en wandel van Bardo. Hilde besluit dan het ijzer maar te smeden. Ze stelt de vraag wie er de laatste dagen voor vader gaat zorgen. Dan blijkt dat de kinderen allen een reden om dat niet te doen : Frank heeft een aantal fotosessies, Edwin heeft een drukke tijd op de beurs, Hilde heeft een eigen praktijk en Floor is in therapie. Edwin komt met de oplossing dat vader in een verzorgingstehuis moet worden opgenomen. Dan zegt Bardo : “Ik verzorg pa , ik heb immers mucho tiempo” Nu de kogel door de kerk is, nemen Frank en Edwin als eerste afscheid. Floor wil Hilde nog even helpen met de afwas. Daarna vertrekt ook Hilde. Bardo en Floor blijven alleen achter: hij biedt haar nog een glas bier aan en maakt haar complimenten over haar figuur. Dan komt de aap uit de mouw. Dertig jaar geleden waren Floor en Bardo op elkaar verliefde : ze werd zwanger van hem, terwijl ze maar zestien was. Abortus was vanwege haar religieuze achtergrond niet aan de orde en Bardo moest van zijn vader hals over kop het huis verlaten. Bardo verleidt Floor op dat moment om opnieuw de liefde met hem te bedrijven. Het wordt een heel heftige seksuele ervaring. Op een bepaald moment valt Floor in slaap , waaruit ze wreed gestoord wordt door Edwin. Die miste haar en is teruggereden naar Gerlofs huis. Hij maakt een scene, terwijl Bardo zich niet eens geneert voor zijn daad. Edwin herinnert zich dat hij de twee heel vroeger al eens eerder had betrapt bij het vrijen: hij was namelijk verliefd op Floor, maar Bardo had haar weten te versieren.. De volgende morgen heeft Edwin Frank en Hilde opgetrommeld . Ze gaan naar hun vader die net geschoren wordt door de verloren zoon. In de nacht die volgde op de vrijpartij heeft Bardo met zijn vader gesproken over de naderende dood. Hij is de enige van het gezin die dit durft. Hij raadt zijn vader aan de dood onder ogen te zien, alleen dan kun je hem overwinnen. De gezinsleden zijn van mening dat Bardo nu niet meer de verzorging van zijn vader op zich mag nemen : de oude moet maar naar een verzorgingstehuis. “Ok” zegt Bardo en hij zal vertrekken. Frank voelt zich schuldig: op het moment dat Floor en Bardo lagen te vrijen, heeft hij een one night stand gehad met een man. Hij had dus op dezelfde manier behoefte aan troost zoals Floor had. Maar hij zegt niets. Steffie zit twee maanden later met haar moeder Floor in de bus naar Spanje . Ze gaan naar oom Bardo toe. Haar moeder heeft het vertrek geheim gehouden voor Edwin. Pas op het laatste moment heeft ze een briefje geschreven : ”Ik volg de stem van mijn hart.”. Het ziet ernaar uit dat ze haar leven met Bardo zal slijten. Ze heeft het kind dat ze van hem verwachtte, wel gekregen, maar na een dag was het in de couveuse overleden. In het laatste hoofdstuk mijmert de doodzieke Gerlof in het ziekenhuis over de verloren zoon. Hij vertelt zijn vrouw Ida, die niet Bijbels is, wat de gelijkenis van de verloren zoon inhoudt. In werkelijkheid gaat het er echter anders aan toe. Het christendom is gebaseerd op schuld, boete en vergeving. Mensen doen zondige dingen. Een katholiek kan dan zijn zonden biechten. Ook Gerlof heeft er behoefte aan schoon schip te maken. Hij verklaart waarom hij destijds Bardo uit huis heeft gezet . Hij was directeur op een school en wanneer bekend zou worden dat zijn zoon Bardo een andere leerling zwanger had gemaakt, zou hij niet opgewassen zijn tegen de roddels van zijn collega's. Hij zegt nog dat Ida niets te verwijten valt : zij had de situatie in het verleden opgelost: Floor was bij hun in huis gekomen en achter zijn rug om had Ida het contact met Bardo in stand gehouden. Gerlof moest de rol van boeman blijven spelen, zoals sommige acteurs altijd verbonden blijven aan de rol van Dracula. Hij vraagt Ida of de familiesoap leuk heeft gevonden. “Het was een tragedie, zoals jij het vertelde”, zegt Ida. “Ga je voorbereiden op de dood, Gerlof, ontspan je je een beetje, welkom in de eeuwigheid.” Je zou als lezer mogen concluderen dat hier een einde aan het leven van Gerlof de Wildt komt.
Thematiek De dramatische familiegebeurtenissen staan centraal in deze roman. Het is het thema dat Tessa de Loo vaker hanteert : de machtsrelaties tussen mensen en de last van het verleden die mensen met zich meezeulen. In deze roman komt Gerlof de Wildt er op zijn sterfbed achter dat hij misschien wel het goede voor zijn kinderen heeft gewild, maar dat het allemaal anders heeft uitgepakt. De zoon die het meest wordt verguisd, heeft het misschien nog wel het beste voor elkaar: hij laat zich niet opjutten door de samenleving en de regels die de samenleving aan de mensen stelt. Hij zwerft na zijn jeugd uit over Europa met de saxofoon als hulpmiddel om rond te komen, hij vindt rust in het zuiden van Spanje en heeft er twee kinderen verwekt, maar wanneer de banden te erg gaan knellen, vertrekt hij ook daar. De andere kinderen lijken het gemaakt te hebben (resp. beurshandelaar, fotograaf en therapeute) maar zijn in feite gevoelsarm: hoe moet het nu verder met vader? Hij gaat sterven maar wij hebben geen tijd. Ook met hem praten over de naderende dood durven ze niet. Het is juist Bardo die in de nacht nadat hij Floor heeft verleid, ook nog eens met Gerlof praat over de manier waarop hij grens met de dood kan overschrijden. Vanwege zijn vrijpartij met Floor moet hij echter opkrassen. Floor heeft echter ingezien dat haar huwelijk met Edwin dood is en kiest ervoor “haar gevoel te volgen”. Gelukkig lijkt haar dochter op haar. Hilde en Frank hebben niet geleerd voor hun mening uit te komen. In de roman wordt het Bijbelse Verloren Zoon-motief nadrukkelijk uitgewerkt (in het laatste hoofdstuk noemt Gerlof het Bijbelverhaal expliciet) Het wordt gekoppeld aan de jaloezie van de overige familieleden op Bardo. Hij leeft maar voor het vaderland weg. De druk van het verleden heeft Gerlofs leven bepaald : als strenge vader heeft hij zijn zoon de deur gewezen, terwijl zijn mildere vrouw altijd contact heeft weten te houden. Hij heeft het gedaan uit schaamte voor zijn directe omgeving en op zijn sterfbed heeft hij daar eigenlijk spijt van. Is dat de les die Tessa de Loo na een aantal aan de Portugese zuidkust te hebben doorgebracht jaren aan de lezer wil doorgeven? Maak je niet te druk, geniet wat meer van de mooie dingen in het leven (de muziek : Steffie en vooral Bardo) en volg de stem van je echte liefde (Floor) Als je alleen maar in termen van geld denkt, zoals Edwin, ben je in feite heel arm. De eenzame Frank (tijdens zijn leven in de steek gelaten door zijn vriend David en zich in de nacht van de verjaardag overgevend aan een seksuele ervaring met een onbekende man ) constateert aan het einde van zijn vertelling dat iedereen in de familie eigenlijk troost nodig heeft, maar dat niemand die kan geven. Bardo was de enige die het kon, maar diens troost werd niet op prijs gesteld. Waardering Een nieuwe roman van Tessa de Loo wordt via de media flink gepromoot. In de eerste weken na de verschijning (oktober 2004) werd het boek gesignaleerd in de Libris top-tien en de Bestseller-60 lijst. De stijging zette niet echt door. In “8weekly” , de jongste cultuurhaard van Nederland, verscheen op 9 oktober 2004 een recensie van Erik Meijers onder de titel “Mensen onder elkaar.” Meijers verwacht niet dat de roman het succes van De Tweeling zal evenaren , maar hij vindt de roman wel “een prima psychologisch schouwspel, dat het bekijken zeer zeker waard is.” Hij schrijft dat de roman thuishoort in de traditie van het klein menselijk leed binnen een familie. Maar in de Volkskrant van vrijdag 15 oktober 2004 oordeelt Judith Jansen heel wat minder positief. De gebeurtenissen worden verteld als in een soap met zeer clichematige typeringen van de generatie van veertigers en vijftigers die geen tijd hebben hun zieke ouders te verzorgen.. Het yuppiestel Floor en Edwin met hun mislukte, de homofiele modefotograaf Frank, de norse vader met zijn hart van goud, zijn herkenbaar voor de soapkijkers. Tenslotte komt alles weer op zijn pootjes terecht (Floor kiest toch voor Bardo) Voor liefhebbers van GTST of Onderweg naar Morgen is het boek een echte aanrader, vindt Jansen. “Nergens laat de auteur echter een verrassende stelling of ongewone visie zien. Er is geen enkele zin die je bijblijft en iets meer vertelt over het personage dan in zijn eerste, oppervlakkige betekenis.” Jansen vindt De Loo's schrijfstijl wel makkelijk te verteren en dat zal de reden zijn dat ze op zo'n groot publiek kan rekenen. De roman leest door de prettige bladspiegel en de grote letters lekker weg, al zullen sommige lezers enkele keren moeten terugslaan naar pagina's, omdat (zoals hierboven vermeld) de sprong van de ene tijdlaag naar de andere soms heel subtiel door Tessa de Loo wordt toegepast. De roman is wel geschikt voor leerlingen van de bovenbouw van een havo of vwo-school.
Over de schrijfster Tessa de Loo (1946) studeerde Nederlandse taal- en letterkunde in Utrecht en werkte enkele jaren als docent Nederlands voordat ze debuteerde met een bundel korte verhalen getiteld De meisjes van de suikerwerkfabriek. Het werk kreeg de Anton Wachterprijs en het Gouden Ezelsoor in 1984 en werd een groot succes. Macht, machtsrelaties en de last van de geschiedenis zijn belangrijke thema's in het werk van Tessa de Loo. Liefde en macht zijn tevens de hoofdthema's in de roman Meander, waarin de opkomst en ondergang van een alternatieve samenleving in Zeeland, begin jaren zeventig, accuraat zijn beschreven. En ook in de boekenweeknovelle Het rookoffer en in het kleine boekje Isabelle neemt deze thematiek een prominente plaats in. Haar bekendste roman De tweeling laat zien hoe het verleden kan doorwerken in de levens van mensen. Het is het verhaal van de tweeling Anne en Lotte die in hun kindertijd - tussen de twee wereldoorlogen - van elkaar gescheiden worden. Een kind groeit op in Nederland, het andere in Duitsland. Na zeventig jaar ontmoeten ze elkaar, als bejaarde vrouwen, bij toeval in het Thermaal Instituut van het Belgische kuuroord Spa.. De tweeling werd bekroond met de Otto von der Gablentzprijs en de Trouw Publieksprijs en is een van de grootste naoorlogse successen in de Nederlandse literatuur. Meer dan 600.000 exemplaren zijn er intussen verkocht van dit boek. Ook in Duitsland (meer dan 250.000 exemplaren) en Engeland (40.000 exemplaren) werd de roman een bestseller. Ook de speelfilm van het boek werd beroemd en zelfs genomineerd voor een Oscar. Na
De tweeling publiceerde De Loo het reisboek Een varken in het paleis, waarin de schrijfster, in het voetspoor van de haar geliefde lord Byron, dwars door Epiros en Zuid-Albanie reist over de oorspronkelijke paden door de bergen, te voet en te paard. Een bed in de hemel gaat opnieuw over de doorwerking van het verleden (ook hier het oorlogsverleden) in de tegenwoordige tijd. De van origine Hongaarse Kata Rozsavolgyi gaat in de herfst van 1995 naar Boedapest om haar vader te begraven en laat in de nacht die daarop volgt, liggend in bed aan de zijde van haar broer, haar woelige verleden in de herinnering terugkomen.