Dubbelspel door Frank Martinus Arion

Titelbeschrijving Frank Martinus Arion, Dubbelspel. Het verhaal van een verbazingwekkend wereldrecord. Amsterdam 1993 (twaalfde druk) Motivatie Ik heb dit boek gekozen voornamelijk omdat de titel in de les speciaal werd genoemd. Aangezien ik nog een boek moest hebben, ben ik meteen na de les naar de mediatheek gegaan en heb ik dit boek opgezocht en meegenomen naar huis om te lezen. Natuurlijk heb ik zelf ook wel even gekeken waar het verhaal over zou gaan en dat sprak mij wel aan. Verwachtingen Ik had verwacht dat in het boek meer verhaal zat. Het viel mij een beetje tegen qua verhaal. Ook had ik verwacht dat het boek heel ingewikkeld zou zijn, gezien de titel Dubbelspel is. Ik had verwacht dat heel veel dingen symbolisch zouden zijn en dat je heel erg moest door denken wat de schrijver er nou eigenlijk mee bedoeld zou hebben.
Samenvatting In Willemstad ligt tussen het kerkhof en het hoerenkamp, de wijk Wakota. Manchi Sanantoni, de deurwaarder, bezit daar het grootste huis. Op zondagmorgen keert hij terug van een wandeling. Manchi is erg gesteld op status. Zijn vrouw Solema is naar de katholieke kerk, waar ze het orgel bespeelt. Manchi is in naam protestant, maar hij is bezig om lid te worden van de Vrijmetselarij. Zo gemakkelijk hij van godsdienst wisselt, verandert hij ook van politieke partij. Hij sluit zich bij die partij aan, waarvan hij hoopt dat deze een asfaltweg voor zijn huis aanlegt. Vrouwen vindt Manchi onbelangrijk, zelfs zijn eigen vrouw die voor onderwijzeres geleerd heeft. Zijn minachting voor Solema is nog meer toegenomen nadat hij haar vier jaar geleden op overspel betrapte. Elke zondagmiddag speelt Manchi domino met drie vrienden: Boeboe Fiel, Chamon Nicolas en Janchi Pau. Wordt hij tot de Vrijmetselarij toegelaten, dan zal hij daarmee moeten stoppen. Manchi gaat zich voorbereiden op het spel van die middag door tien paar schoenen van Solema zwart te verven. Tijdens het vorige dominospel is namelijk besloten de score op vrouwenschoenen te noteren. Solema is inmiddels thuisgekomen en terwijl Manchi zijn handen staat te wassen, denkt hij terug aan het gesprek aan de dominotafel dat over overspelige vrouwen ging. Onder het voorwendsel dat het een rechter overkomen was, had hij verteld hoe hij gereageerd had op het overspel van Solema. Het viel hem op dat Janchi Pau, die als vrouwenjager bekend staat, nogal vreemd gereageerd had. Omdat Janchi ook een messentrekker is, besluit Manchi die middag zijn revolver mee te nemen. Solema is die ochtend helemaal niet naar de kerk geweest. Nadat ze de kinderen bij haar ouders heeft gebracht, is ze naar het huis van Janchi Pau gegaan. Janchi bewoont een goedkope villa, die niet afgebouwd is. Janchi was met varen gestopt om er met zijn moeder te gaan wonen. Na haar voortijdige dood, woont Janchi er alleen. Hij ligt nog te slapen als Solema binnenkomt. Janchi schrikt omdat ze alleen 's avonds stiekem bij hem komt. Nadat ze de liefde hebben bedreven, vraagt Janchi Solema bij hem in te trekken. Hij bekent van haar te houden en ze mag ook de kinderen meenemen. Solema raakt in de war van dit voorstel, maar stemt toe om bij hem te komen wonen als het huis af is. In tegenstelling tot Manchi, heeft Janchi wel respect voor Solema. Aan de dominotafel had hij wel doorgehad dat met de overspelige vrouw in het verhaal van Manchi Solema bedoeld was. Omdat Manchi haar sindsdien als een hoer behandelt, wil Janchi haar beschermen. Solema krijgt door hem haar eigenwaarde weer terug. Door haar studie antropologie in Europa voelt ze zich een echte Antilliaanse. Ze heeft zelfs haar haar laten kroezen en heeft meegedaan aan de oprichting van de progressieve partij URA. Na haar huwelijk met Manchi merkte ze echter dat hij zeer autoritair was. Omgekeerd heeft Solema ook een positieve invloed op Janchi. Hij werkt nu voor Shell, maar hij maakt ook tafels van wabihout. Solema stimuleert Janchi een eigen bedrijfje op te zetten met dit product van eigen bodem. Nadat Solema naar huis is gegaan, bezoekt Janchi meteen de doodgraver om hem te vragen het huis af te bouwen. Als Solema bij hem intrekt, zal hij met het dominospel moeten stoppen. Het zekere voor het onzekere nemend, heeft hij een mes meegenomen. Manchi is inmiddels aan tafel gegaan voor het eten. Het is ook het tijdstip waarop Solema haar straf ondergaat. Al vier jaar moet ze elke keer voor het eten een briefje van vijf gulden op tafel leggen. Het is de prijs van een goedkope hoer. Als het aan Manchi ligt, is het een straf voor het leven. Solema vergeet het deze keer omdat haar gedachten bij Janchi zijn. Manchi laat haar het geld halen en ze merkt dat ze toch niet zo moedig is als Janchi denkt. Manchi denkt weer terug aan de middag waarop hij het verhaal van Solema's overspel niet alleen had verteld, maar ook nagespeeld. Behalve Janchi, had men hartelijk gelachen om de straf die de rechter bedacht had. Janchi is alvast op het erf bij Boeboe Fiel aan de dominotafel gaan zitten, waar hij de stenen 'wast', oftewel door elkaar husselt. Het dominospel wordt met een partner gespeeld, waarbij geprobeerd moet worden aan beide zijden van de stenen aansluiting te vinden. Zo vormt Janchi altijd een partij met Chamon en speelt Manchi met Boeboe. Wie als eerste geen stenen meer heeft, wint. Past een laatste steen bij beide uiteinden, dan wint men dubbelspel. Het geven van seintjes is ten strengste verboden. Heeft de ene partij tien punten behaald en de andere nog geen vijf, dan geeft de winnende partij de verliezers een paar schoenen. Dit gebruik is nog een overblijfsel uit de slaventijd, waar de rijken kleding uitdeelden aan de armen. Het is dus in feite een overheersingsteken. Het kopen van schoenen is voor Nora, de vrouw van Boeboe Fiel, nog steeds een probleem. Boeboe, die een eigen taxi heeft, brengt zijn verdiensten naar de hoeren. Om geld binnen te krijgen, verkoopt Nora haar lichaam. Ze heeft al drie jaar een verhouding met Chamon en ook de doodgraver maakt van haar diensten gebruik: voor tien gulden vrijt ze met hem, ze heeft er nu nog vijf nodig om voor haar zoon nieuwe schoenen te kunnen kopen. Ze besluit Chamon die middag voor het spel begint, om het vijfje te vragen. Chamon is vijfentwintig jaar geleden van Saba naar Curaçao verhuisd. Bij het bedrijf waar hij werkte, had hij zoveel materiaal gestolen dat hij er een klein huisje van kon bouwen. Nadat hij hetzelfde nog eens had gedaan, werd hij ontslagen. Dankzij de twee krotten die hij verhuurt, is Chamon nu een kleine kapitalist. Omdat zijn vrienden dat niet mogen weten, doet hij zich voor als een armoedzaaier. Mensen die wel op de hoogte zijn, noemen hem soms een vervloekte vreemdeling die zich alleen op het eiland vestigt om zich te verrijken en daarna weer te vertrekken. Dat leidde eens tot een vechtpartij, waarbij Chamon iemand met een mes zwaar verwondde. Het had hem een jaar gevangenisstraf opgeleverd. Als zijn verhouding met Nora uit zou komen, zou dat wel eens het einde van het dominospel kunnen betekenen. Die zondagmorgen gaat Chamon de huur innen en duikt daarna met een kennis een bar in. Hij is daarom niet op de gewone tijd bij Boeboe voor het spel en Nora wacht tevergeefs op hem. Boeboe wordt met een enorme kater wakker. Niet zozeer van de drank, als wel van de vrijpartij met een vrouw uit het hoerenkamp. Na een scheldpartij van Nora, waarbij ze het huizenbezit van Chamon verraadt, denkt Boeboe aan wat hem die avond te wachten staat. Omdat hij nogal een grote mond gehad heeft over de concurrentie, wil de bond van taxichauffeurs hem voorzitter maken. Hij heeft spijt over zijn beroep, omdat hij te veel vrijheid heeft. Hij is er zelfs met een vrouw een jaar vandoor gegaan, waardoor hij van Nora een overspelige vrouw maakte. Hij besluit niemand meer naar het hoerenkamp te brengen om zelf niet weer in de verleiding te komen. Terwijl Janchi al op het erf van Boeboe zit te wachten, kondigt Manchi aan een strandhuis te willen bouwen. Solema brengt hem met de auto, maar halverwege laat Manchi de auto keren om zijn pistool weer thuis te brengen. Boeboe komt als derde bij de tafel aanschuiven. Chamon arriveert en het spel kan beginnen. De eerste twee spelen worden door Janchi en Chamon gewonnen. Het gesprek gaat ondertussen over vreemdelingen die de schuld zouden zijn van de hoge prijzen. Als Manchi nu rechter was, zou hij de moeilijkheden op kunnen lossen. Janchi grijpt zijn kans en bepleit het produceren van eigen waren en onderwijs voor de eilandbewoners. Men moet leren meer van het land en de vrouwen te houden. Er ontstaat een discussie over de levensstijl op het eiland. Nora gaat met drankjes rond en probeert de aandacht van Chamon te trekken. Ze stoot hem daarbij per ongeluk hardhandig aan. Chamon besluit toch maar een eind aan de verhouding te maken. Boeboe wordt argwanend en er bekruipt hem een bedreigend gevoel. Terwijl de mannen praten over vrouwen, winnen Janchi en Chamon alleen maar dubbelspelen. Zij zijn vast van plan hun tegenstanders onderuit te halen. Boeboe is met zijn gedachten meer bij de hoer dan bij het spel. Manchi is ook niet scherp meer na zijn idee om rechter te worden. Een groepje mannen komt het erf op en ziet het enorme verlies dat Manchi en Boeboe lijden. Tevergeefs probeert Nora nogmaals de aandacht van Chamon te trekken. Onder het mom naar een sterfgeval te gaan, besluit ze Solema om de ontbrekende vijf gulden te vragen. Solema heeft op dat moment besloten bij Janchi in te trekken en pakt haar koffers. De mannen zijn verbaasd dat Nora naar het erf van Solema loopt. Boeboe denkt dat Chamon er mee te maken heeft en hij vraagt hem plompverloren of hij huizen heeft. Chamon ontkent dat, maar hij vermoedt dat Boeboe van zijn verhouding met Nora afweet. Hij neemt zich voor na deze middag maar te stoppen met het dominospel. Bij Janchi komt een geweldig plan naar boven: hij wil een meubelfabriek beginnen. De bezoekers zijn inmiddels verdwenen en bellen naar de radio en televisie om naar het dominospel te gaan kijken. Manchi ziet zijn reputatie al verloren gaan en ontvlucht de werkelijkheid door zich in te beelden dat hij rechter is. In zijn gedachten veroordeelt hij zijn vrienden en noemt ze op een gegeven moment moordenaars. Nora wordt door Solema binnengeroepen en ze vraagt haar om vijf gulden. Solema kan er maar één vinden, maar denkt dan opeens aan het vijfje dat ze als straf dagelijks aan haar man moet geven. Met een triomfantelijk gevoel geeft ze het aan Nora. Wanneer ze naar buiten kijken, zien ze dat het erf van Boeboe vol auto's staat. Solema schrijft een briefje voor Manchi dat ze voorgoed weggegaan is. Ze brengt Nora naar huis en rijdt door naar Janchi's huis. Nora brengt drank rond en de spelers worden geïnterviewd door de televisie over hun toekomstplannen. Boeboe wil voor de belangen van de taxichauffeurs opkomen, Chamon vertelt terug te gaan naar Saba, Janchi zegt dat hij een meubelfabriek gaat beginnen en Manchi zegt dat hij rechter is. Wanneer Janchi en Chamon winnen, besluit Janchi meteen naar huis te gaan. Manchi volgt zijn voorbeeld. Janchi treft tot zijn verbazing Solema thuis aan. Enthousiast vertelt Janchi welke plannen hij die middag heeft gemaakt. Daardoor horen ze even later de kreten niet, die van het erf van Boeboe afkomstig zijn. Nora overweegt van het geld voor de schoenen voor haar zoon drank te kopen. Die reageert zo teleurgesteld, dat ze Chamon een boodschap geeft om achter het badhok te komen. Boeboe verstopt zich in het badhok als hij Nora en Chamon die richting uit ziet lopen en vangt hun gesprek op. Chamon weigert Nora geld te geven en maakt een eind aan de verhouding. Nora begint te huilen en Boeboe begrijpt nu waarom hij verloren heeft: hij heeft zijn aandacht niet bij het spel gehad, maar bij die twee. Als Chamon alsnog geld wil geven, weigert Nora het en ze gaan uit elkaar. Boeboe pakt een staaf en slaat hard op Chamon in. Wanneer Boeboe nog een keer de staaf omhoog brengt, steekt Chamon hem dood met zijn mes. Chamon gaat zichzelf aangeven bij de politie. Manchi heeft zijn huis bereikt en vindt het afscheidsbriefje van Solema. De mededeling dat ze haar vijfje heeft meegenomen, gelooft hij niet. Hij controleert het en voelt zich dubbel bedrogen. Hij kan maar beter onzichtbaar worden. Hij sluit de ramen en deuren van het huis, pakt zijn pistool en schiet zich door het hoofd. Een verslaggever vertelt hoe het verder gegaan is. De Hollandse psychiater die
Chamon moet onderzoeken, geeft zijn opdracht terug. Wat moet hij met zijn westerse wetenschap die niets weet van de psychologie van de armoede? De raadsman van Chamon gooit de moord op noodweer. Janchi heeft zijn eigen fabriek en helpt anderen coöperaties op te zetten. Solema is de politiek ingegaan en zou wel eens de eerste vrouwelijke premier kunnen worden. Maar er moet nog een heleboel veranderen in Midden- en Zuid-Amerika. (bron: uittrekselbank) Uitgewerkte persoonlijke reactie Personages
In het boek Dubbelspel staan zes personen centraal. Deze zes personen kunnen ook de hoofdpersonen genoemd worden. Als ik naar al deze personen kijk vind ik geen van de zes personen een held(in). In het boek kom je namelijk alle kanten van ze te weten. Je leert ze kennen als echte mensen die ook fouten maken en verkeerde beslissingen nemen. Bij Manchi Sanantonio is alles wat hij onderneemt uitsluitend bedoeld om zijn persoonlijk aanzien te vergroten. Zijn verhouding met Solema kenmerkt zich door machtswellust. Bovendien lijdt hij aan grootheidswaanzin. Manchi is door dit alles niet in staat een bijdrage te leveren aan gunstige maatschappelijke ontwikkelingen en persoonlijk geluk. Aan het eind van de lange zondag weet hij geen uitweg meer met zichzelf en er rest hem niet anders dan zelfmoord te plegen. Persoonlijk vind ik dit geen held. Ik versta iets anders onder het begrip held. Ik vind dat Manchi een slappe persoonlijkheid heeft. Eigenlijk zit hij zichzelf steeds maar weer in de weg. Deze personage vind ik allesbehalve sympathiek. De manier hoe hij omgaat met andere mensen (bijvoorbeeld zijn vrouw: Solema). Maar ook met de gedachten van deze personage kan ik het helemaal niet vinden. Ik vind hem een arrogante man. En ik kan me voorstellen dat Solema het niet langer met hem uithoudt. Voor Janchi Pau is een zinvol bestaan afhankelijk van de betekenis die hij heeft voor een ander, geliefd persoon. De wederzijdse liefde en respect tussen hem en Solema, maken dat hij zijn huis afbouwt en een eigen bedrijf begint. Daarmee levert hij een constructieve bijdrage aan de samenleving. Ik vind Janchi nog wel een sympathieke man. Hij is niet zo egoïstisch als Manchi en Boeboe Fiel. Ik vind de ontwikkeling in deze personage ook mooi. Zijn huis, die al heel lang onafgebouwd is, maar waar hij toch in woont, wordt eindelijk afgemaakt. Dit komt door de liefde van en voor Solema. Hij heeft alles over voor haar. Dat vind ik heel mooi aan deze personage. Boeboe Fiel belichaamt de vooroordelen die er over de mannelijke Curaçaoënaars bestaat: ‘Ze zijn lui. En ze hebben geen verantwoordelijkheidsgevoel. Verliefd werd de Curaçaoënaar betrekkelijk snel. We zijn individualisten. Wij houden ervan te doen waar we zin in hebben. Het ontbreekt ons aan ondernemingszin. We zijn dromers, we genieten te veel van het leven’ (blz. 165, 139, 180, 181). Ook Boeboe legt zich veel te gemakkelijk neer bij de situatie zoals die is en hij is niet in staat om de goede voornemens die hij heeft, ook werkelijk uit te voeren. Daarom vind ik ook Boeboe Fiel geen sympathieke man. Hij laat zijn vrouw, Nora, en zijn kinderen zitten. Nora moet voor het hele gezin zorgen, terwijl Boeboe Fiel al het verdiende geld opmaakt aan de hoeren. Hij heeft totaal geen verantwoordelijkheidsgevoel en kan amper (of eigenlijk helemaal niet) voor zijn gezin zorgen. Daarom vind ik het ook niet gek dat Nora hem ‘belazerd’ met Chamon. Chamon Nicolas voldoet aan de rol van de vreemdeling zoals Janchi die beschrijft: een uitbuiter. Van gestolen materiaal bouwt hij krotten die hij verhuurt. Hij doet dus mee met het bestaande sociale systeem. Bovendien durft hij geen risico’s te nemen en is hij laf. Hij laat Nora vallen om zijn eigen hachje te redden. Hij is ook behoorlijk egoïstisch. Hij neemt alleen de leuke dingen, en als het hem te gevaarlijk wordt dan trekt hij zich weer terug. Dit is ook met het geval van Nora. Eerst was het nog leuk om met haar te rotzooien, maar zodra het gevaarlijk wordt en zodra hij denkt dat Boeboe erachter komt, stop hij er mee en laat Nora aan haar lot over. Niet erg sympathiek. Solema Sanantonio heeft Janchi nodig om tot een moedige daad te komen: bij Manchi weggaan. Bij hem vindt ze haar identiteit terug en hoeft ze niet meer uit wraak overspel te plegen. Haar oude idee van ‘black is beautiful’, dat alleen een uiterlijk protest is, ruilt ze in voor daadwerkelijke inzet voor haar land. Haar politieke ideeën zijn van groot belang voor de economische zelfstandigheid van het eiland. Ik vind Solema dan ook wel een sympathiek personage. Ook hier zie je een ontwikkeling. Een goede ontwikkeling, net als bij Chamon. Doordat zij elkaar zijn tegengekomen en elkaar echt liefhebben kunnen zij zelf steeds meer dingen aan en betekenen ook wat voor de buitenwereld. Hoe meer zij voor de buitenwereld gaan betekenen, hoe minder gaan Boeboe Fiel en Manchi betekenen. Hun ‘macht’ neemt af. In Solema kan ik mij het beste verplaatsen. Op de één of andere manier staat zij het dichtst bij mij. Zij bedriegt haar man wel, maar ze doet het niet, zoals Nora, voor geld. Ze houdt ook echt van Janchi. Nora Fiel moet door de houding van haar man zelf zien het hoofd boven water te houden. Het ontbreekt haar niet aan moed, maar alleen is ze kansarm. Ze heeft geen opleiding gevolgd en de tegenstelling tussen haar en Solema is verder te zien aan de schoenen: terwijl Solema tien paar weggeeft, moet Nora haar lichaam verkopen om aan geld te komen voor schoenen voor haar zoontje. Na Boeboe’s dood begint ze te denken dat er andere mogelijkheden voor haar moeten zijn om te overleven. Van alle zes hoofdpersonen vind ik Nora de knapste en dapperste van allemaal. Zij moet om haar gezin te onderhouden gaan prostitueren. Ze gaat vreemd met Chamon, die als het hem uitkomt haar weer dumpt. Als ze uiteindelijk het geld bij elkaar heeft gesprokkeld voor schoenen voor haar zoon, Boeboe heeft het geld dat er eigenlijk voor was bedoeld aan de hoeren uitgegeven, geeft ze het uit aan drank voor de mannen. Ze wil ondanks dat haar zoon geen schoenen meer heeft toch haar eer in de omgeving behouden. Ze is bang, omdat de tv-ploeg bij het potje domino aanwezig is, dat als de drank opraakt ze het helemaal kan vergeten. En omdat zij vanuit het niets telkens probeert geld te sprokkelen en uiteindelijk haar trots aan de kant schuift om naar Solema te gaan om geld te lenen, vind ik haar de sympathiekste persoon uit het boek. Ik vind haar heel dapper. Heel veel beslissingen die de hoofdpersonen nemen kan ik niet begrijpen en sommige vind ik zelfs heel erg. Zoals een moord plegen. Ik vind dat je dat in geen één situatie mag doen, daar bestaat geen excuus voor. Ook het jarenlang onderdrukken van je vrouw is afschuwelijk en onbegrijpelijk. Ik vind ook dat je zoiets nooit mag doen. Het vreemdgaan van Nora en Solema vind ik wel begrijpelijk. In zo’n situatie zou ik misschien wel hetzelfde doen. Maar dat betekend niet dat ik het goedkeur. Wat ik heel goed vond is dat alle personages in het boek uitvoerig aan bod kwamen. Je wist op een gegeven moment precies hoe die persoon dacht en hoe hij verder was. Ze zijn heel goed uitgewerkt. Je kwam heel veel over de personen te weten. Je had verschillende hoofdstukken die je echt door de ogen van een personage zag. Dat vond ik heel mooi. Het verhaal wordt niet helemaal verteld door één en dezelfde persoon. Er komt elke keer weer een andere persoon aan het woord. Dat maakt het boek weer interessanter. Vooral als uiteindelijk aan het eind (‘Napelen’) blijkt dat er toch een verteller aan het woord is geweest en dat hij in de huid van de personen is gekropen en hun verhaal heeft verteld. Opbouw
Het verhaal is opgebouwd uit drie delen (eigenlijk vier met de Naspelen erbij gerekend). Het boek beschrijft drie dagdelen. Bij elk deel wordt door middel van een titel duidelijk gemaakt welk deel van de dag erin dat deel afspeelt. Deel één staat voor de morgen en de ochtend. Dit deel geeft een beschrijving van Curaçao en je maakt kennis met alle hoofdpersonen. In deel twee wordt de middag en de schemering verteld. In deel drie wordt er de schemering in besproken. En het eigenlijke laatste deel: Naspelen, daarin wordt verteld hoe het met de verhaalfiguren is afgelopen (degenen die nog leven) . De eerste drie delen worden door een auctoriale verteller verteld. Na de scenische beschrijving van het decor en de personen in deel één, zoomt hij in op en rond het erf van Boeboe. Daar laat hij het perspectief van de ene naar de andere persoon verspringen. Af en toe duikt de verteller op om commentaar te leveren op bepaalde ideeën over het eiland. In ‘Naspelen’ is een ikverteller aan het woord. Hij is een buitenstaander die geen antwoord heeft op de tragische gebeurtenissen. Het verhaal bevat redelijk veel flashbacks. Gebeurtenissen in het verleden worden door middel van innerlijke monologen van de personages aan de lezer beschreven. Taalgebruik
De delen I en II bevatten afwisselend dialogen en innerlijke monologen, waardoor spanning opgeroepen wordt. De personages zeggen vaak niet wat ze denken, waardoor de anderen bijvoorbeeld niet doorhebben welk proces zich bij Manchi afspeelt. Er wordt gebruikt gemaakt van cursief gedrukte woorden om deze extra nadruk te geven. Sommige uitdrukkingen zijn letterlijk uit het Papiaments omgezet, zoals 'met me liggen' (vrijen), 'buitenkinderen' (buitenechtelijke kinderen) en 'blij stil' (praat me er niet van). Ik vond het taalgebruik niet moeilijk. Ik kon het allemaal goed begrijpen. Ik vond het heel grappig dat er ook echt Papiaments in werd gebruikt en dat het ook letterlijk (zoals hierboven staat beschreven) werd vertaald naar het Nederlands. Thematiek
Het verhaal draait vooral om de politieke thema’s macht en bewustwording. Ook liefde speelt een grote rol in dit boek. Dubbelspel is eigenlijk een soort beschouwing over de politieke en sociale misstanden op het Antilliaanse eiland Curaçao. De bevolking wordt al jaren onderdrukt door de blanken. Dit laat de schrijver zien aan de hand dat de blanken veel mooiere en grotere huizen hebben. Hij laat echter ook zien dat zwarten dit ook kunnen bereiken aan de hand van het zelfgemaakte huis van Manchi. Voor de rest wordt er tijdens het dominospel veel over macht en heerschappij over personen en goederen gesproken. Aan het einde van hun discussie kunnen ze concluderen dat de bevolking zich moet ontwikkelen en zich uit deze greep moet bevrijden door moed en liefde te tonen en door het verstand te gebruiken. Manchi zegt bijvoorbeeld dat men de democratie moet respecteren. Maar om dat te kunnen moet men eerst weten wat democratie is. Men moet zich ontwikkelen, men moet onderwezen worden. Net als Solema, hun grote voorbeeld. Janchi komt erachter dat hij door zijn liefde voor Solema bereidt is om te werken, en zo een bijdrage te leveren aan de samenleving. De schrijver gebruikt een fictieve discussie om de verschillende posities en standpunten in de politiek duidelijk te maken. Een tweede thema is liefde. Uit liefde voor haar kinderen moet Nora voor hoer spelen. Solema bedriegt haar man met Janchi, maar ze is wel verliefd op hem. Ook de liefde voor het land en voor elkaar speelt een grote rol in het leven van de verhaalfiguren. Zo krijg je ook het dubbelspel. Het dominospel wordt in het echt gespeeld, met de zes hoofdpersonen als dominostenen.
Belangrijkste gebeurtenissen Er zijn meerdere belangrijke gebeurtenissen in Dubbelspel. De eerste belangrijke gebeurtenis is het moment dat Manchi en Boeboe van Janchi en Chamon het eerste paar schoenen krijgen bij het spelen van het dominospel. Ze krijgen het van elf-nul en dat is iets dat zelden aan de dominotafel voorkomt. Na deze gebeurtenis gaan de dominospelers zich ook steeds vreemder gedragen en wordt het pas echt duidelijk dat geen doorsnee zondag is. De tweede belangrijke gebeurtenis is het moment dat er een paar toeschouwers langslopen en de ongebruikelijke score zien. Daarna willen ze er eigenlijk meteen vandoor om andere mensen ervan op de hoogte te brengen. Ze lichten de krant en de radio in en daarmee ben ik aangekomen bij de derde belangrijke gebeurtenis. Wanneer de mensen van de radio, krant en tv aankomen, wordt het pas echt een gekkenhuis. De spelers raken steeds zekerder (de winnaars) of zien juist hun hele toekomst instorten (de verliezers). De volgende belangrijke gebeurtenis is het moment waarop Nora en Chamon met elkaar praten en Chamon vertelt dat hij Nora niet langer zal steunen. Boeboe hoort dat en valt Chamon aan. Chamon steekt hierop Boeboe neer en vlucht weg. De laatste belangrijke gebeurtenis is het moment waarop Solema echt weggaat bij Manchi. Wanneer Manchi daar achter komt, kan hij het eerst niet geloven. Als gevolg van deze gebeurtenis en van het grote verlies aan de dominotafel pleegt hij zelfmoord. Recensies van Literom Schrijver
Arion, Frank Martinus
Titel
Dubbelspel
Jaar van uitgave
1973
Bron
Het Parool
Publicatiedatum
11-08-1973
Recensent
Hugo Pos
Recensietitel
Dubbelspel : vol vitaliteit : leven op Curaçao goed beschreven in de eerste roman van Frank Martinus Arion
Een zondagmiddag op Curaçao. Onder de schaduw van de tamarindeboom bij het huis van Boeboe Fiel spelen vier mannen hun wekelijks partijtje domino. Twee zijn er getrouwd, Boeboe Fiel, de vrijheidslievende, verkwistende, ongedisciplineerde taxichauffeur en Manchi, deurwaarder, ordelijk, hard werkend, bezitter van een zelf gebouwd groot huis. Solema, de jonge progressieve vrouw van Manchi, is net bezig een relatie op te bouwen met speler No 3, terwijl Nora, de vrouw van Boeboe Fiel, zo af en toe onder speler No 4 gaat liggen om er op die manier het ontbrekende huishoudgeld bij te verdienen. Met de vaardigheid van een geboren verteller bouwt Frank Martinus Arion in zijn "Dubbelspel" (uitgave De Bezige Bij. prijs â 19.50) het verhaal op. Hier is geen buitenstaander aan het woord, die in de huid van een vreemde kruipt en diens pasje en grimassen voor ons interpreteert. Nee, alles wordt hier vanuit het beperkte lokale gezichtsveld van de vier speller benaderd. Drama
Wat een vriendschappelijk spelletje had moeten zijn eindigt in een drama. Boeboe Fiel en Manchi krijgen op hun kop, zoals ze dat nog nooit eerder hebben beleefd. Het is ook een dubbele nederlaag, want op die middag komt Boeboe Fiel - die de nacht tevoren in het hoerenkamp Campo Alegre heeft doorgebracht - achter de vernederende verhouding van zijn vrouw. De nederlaag van Manchi is al even fataal. Als hij thuis komt vindt hij een briefje van Solema, dat ze voorgoed bij speler No 4 in zijn niet afgebouwde huis is ingetrokken. Boeboe Fiel kan het allemaal niet langer verkroppen en met de ijzeren krik van zijn auto valt hij zijn rivaal aan. Die trekt zijn mes en steekt. Ook voor Manchi is dit het einde. Hij die zijn vrouw altijd zo heeft vernederd - hij heeft haar eens "op heterdaad" in een weiland betrapt en nu moet ze van hem bij iedere maaltijd een bankbiljet van vijf gulden, haar loon als goedkope hoer, op tafel leggen - kan zelf dit totale gezichtsverlies niet verdragen en schiet zich een kogel door het hoofd. Toch is dit geen droefstemmend boek. Dat komt door vitaliteit die sommigen figuren van deze roman al het ware uitwasemen. Nergens komt dat beter tot uiting dan in de tekening van Nora de vrouw van Boeboe Fiel, die op haar manier een heel gezin weet groot te brengen en die eenvoudig niet klein te krijgen is. Bij haar vergleken is Solema maar een tamme exponente van onuitgewerkte nationalistische ideeën. De Antilliaanse schrijver, die we tot nog toe alleen als dichter en als redacteur van het strijdbare tijdschrift "Ruku" kenden, heeft in deze eerste roman duidelijk inzicht in de diepere beweegredenen van zijn personages en de beklemmende sociale werkelijkheid van zijn eilanden gegeven. Een goed, levendig boek. Schrijver

Arion, Frank Martinus
Titel
Dubbelspel
Jaar van uitgave
1973
Bron
Vrij Nederland
Publicatiedatum
25-08-1973
Recensent
Gerrit Komrij
Recensietitel
Domineren op Curaçao
Als je zou zeggen dat de roman Dubbelspel waarmee de in Nederland woonachtige en werkzame Curaçaoënaar Frank Martinus Arion debuteert, een als roman verpakte politieke getuigenis is, zou je bedrust een verkeerde indruk wekken van het boek. Weliswaar draait deze roman om de politiek, en bevat ze een heel scala van standpunten betreffende de situatie in de Antillen. Het overgrote deel van het boek wordt ingenomen door een dominomatch, zoals die steeds door de vier dominopartners in dit boek (Boeboe Fiel, de taxichauffeur, Manchi, de deurwaarder, met zijn schitterende huis, Janchi Pau, die vroeger gevaren heeft en nu wat scharrelt in Zijn onaf huis en Chamon Nicolas, die zelf ook wat huisjes bezit, al mag niemand dat weten) op zondagmiddagen gespeeld wordt. Domino schijnt een nationaal spel op de Antillen te zijn (voor een Nederlandse lezer krijgt het een extra, vervreemdende dimensie, en levert het definitief de sfeer van 'iets-Zuid-Amerikaans' op) en is, naar het lijkt, vooral geschikt om er diepgaand bij te filosoferen of te converseren. En er wordt door de vier partners op deze zondagmiddag, die heel anders verloopt dan de andere en uiteindelijk fataal zal blijken, honderduit gemijmerd, met die politiek als bindmiddel. Als bindmiddel van de conversatie, niet van de vier mannen, die allen een ander deel van Curaçao vertegenwoordigen, en nogal een keer iets anders verstaan onder dezelfde begrippen. Hoewel de conversie in Dubbelspel waarschijnlijk een uitputtend prisma biedt van wat ter plekke onder de mensen leeft', is, voor mij althans één ding overheersend in het politiek bewustzijn van de eilandbewoners: vaagheid. Ze Zijn vol van kleine adhoc-oplossingen maar in hun wezenlijke naïviteit lijken ze een hapklare prooi voor de strak georganiseerde en duidelijk doelbewuste organisaties en maatschappijen die op Curaçao 'domineren'. Ook gaan ze steeds weer mank aan strikt nutteloze en frustrerende vergelijkingen met Nederland. Een typerend citaat uit hun gesprekken (Boeboe Fiel is aan het woord, na een verwijt van Manchi dat de eilandbewoners ondernemingszin missen) 'We zijn dromers,' voegde hij er melancholisch aan toe. 'We genieten te veel van het leven...' Hij strekte Zijn linkerhand uit en klopte Janchi Pau vriendelijk op de schouder: 'te veel misschien. We houden van een goed gesprek, een borrel, een vrouw. En de zon en de schaduw maken ons allebei moe.' Hij dacht even na: 'de zon ontneemt ons de fut om iets te doen, en een heerlijke wind en een koele scha duw doen ons inslapen. Ach dit is ook een mooi roteiland! Als een mooie hoer, die ons maar van onze goede Voornemens afhoudt.' Hij vermande zich snel zijn loomheid niet te laten blijken en zeg samenvattend: 'dromers zijn we, dromers zijn we op dit roteiland' 'Ach,' zei Manchi met geringschatting, 'je hebt gelijk als je maar wel die flauwekul van dromers eruit laat. Het ontbreekt de mensen hier aan alles omdat ze geen ambitie hebbend ze leven er maar op los. ' 'Ze hebben ook geen kansen,' zei Janchi weer. 'Ze hebben niets om mee te beginnen en als ze op weg ergens heen zijn staat een vreemdeling altijd aan de top.' Chamon had ineens het idee, dat indirect zijn eigen levensstijl werd aangevallen. Heel indirect, maar toch. Daarom zei hè: 'het Is zoals Boeboe hier zegt. We Zijn dromers, maar er is meer... We zien (hij pauzeerde omdat het hem moeite kostte het juiste woord te vinden) de betrekkelijkheid van dit rotleven in. We zien in. dat het niet loont je in dit leven dood te werken om rijk te worden zoals de Hollanders en de blanken in het algemeen dat willen. We zien in, dat je op een dag toch dood moet. En wat dan...? Dan moet je toch alles achterlaten. Zij (hij bedoelde de Hollanders en de blanken in het algemeen) zijn eigenlijk lullen! Ik geloof dat de mensen dat door hebben* Ik bedoel de mensen op Curaçao. Meer nog dan de mensen op de eilanden in de buurt. De mensen op Curaçao en de franse eilanden hebben dat door. De mensen op de engelse eilanden niet. Daar zijn ze ook een beetje als de blanken. Even materialistisch. ' Hij dacht even diep na. Toen zij hij met een brede glimlach: we zijn als de hippies ! ' Zo gaat het nog een poos door. Maar nogmaals, wie mocht denken dat iemand hier een roman in elkaar gehutst heeft om ons zijn eigen politieke credo te slijten, hij komt bedrogen uit. Dubbelspel kent talloze nuances: de schrijver is geen apostel (al heeft hèt, o zeker, een moraal, meerdere moralen aan het slot van het boek) en laat zijn roman voor zichzelf spreken, op een zeer ingenieuze wijze. Behalve het dominospel, en daarmee verweven, is er namelijk een menselijk spel gaande aan de tafel bij Boeboe's huis waar de vier 'vrienden' zitten. Nors, de vrouw van Boeboe, geeft Chamon tekens dat ze weer eens met hem naar bed wil ('wil liggen'), om het resterende geld dat ze nodig heeft voor de schoenen van haar zoon, die Zich anders niet op school kan vertonen, te verdienen; Chamon neemt zich voor met Nora te breken: Boeboe Piel denkt aan Micha, de hoer met wie hij de avond tevoren in het hoeren kamp Campo Allegre de avond van Zijn leven heeft meegemaakt; Janchi denkt aan Zijn toekomstig leven met Solema, de vrouw van Manchi, die bij hem in wil trekken; en Manchi denkt voornamelijk aan zichzelf en aan hoe geniaal hij is. De mannen spelen om schoenen: wie een ronde verloren heeft, krijgt aan zijn kant van de tamarindeboom een paar vrouwenschoenen opgehangen, als teken van de schande die hem ten deel viel. Chamon en Janchi spelen deze middag verbazingwekkend en onweerstaanbaar tegen Manchi en Boeboe. Janchi's plan 'deze twee getrouwde kerels immers verdomd al die tien paar schoenen' te geven, gaat werkelijk in vervulling. De ijdele, zijn vrouw tergende Manchi en de ijlings, tegen zijn wil tot een soort vakbondsleider gebombardeerde Boeboe worden op die middag dubbel genaaid, krijgen dubbel de horens opgezet. Wanneer tenslotte de dominotafel omringd is door talloze mensen, radio en televisie inclusief, er tuk op getuige te zijn van een wereldrecord op dominogebied, nadert meteen de ontknoping van het menselijk spel, nadat de dominotafel voor Manchi's aspiraties al een rechtbank is geworden: hij droomt er van rechter te zijn en beeldt zich in dat de ogen van de stenen de ogen van het publiek in zijn rechtszaal vormen. Boeboe Fiel, die Chamon wil aanvallen, nadat hij hem met zijn vrouw heeft afgeluisterd, op het toilet, wordt door hem doodgestoken met een mes, Janchi treft Solema aan wanneer hij na het spel thuiskomt en Manchi schiet zicht, eveneens thuisgekomen en Solema's afscheidsbriefje vindend door het hoofd. Ik kan maar enkele summiere en vertekenende suggesties geven van de talloze interconnecties (draden) die in dit bijkans allegorische boek aanwezig zijn. Al helemaal ben ik niet in staat binnen een kort bestek recht te doen aan de rijkdom van de constructie. Voor zover ik begrijp wat 'functioneel betekent, heeft alles in dit boek zijn functie: zoals het thema van de dood steeds zinspeelt op het van dood doordrenkte einde en de bijzonder knappe manier bijvoorbeeld waarop de vijf gulden, die Solema iedere dag symbolisch aan haar man, Manchi, moet betalen, om te beseffen dat zij een hoer is die door hem betrapt werd met een zender, later in het boek in een logisch geconstrueerd romangat valt, waar weer precies vijf gulden nodig is (het bedrag dat Nora nog hebben moet voor de schoenen van haar zoon, minus de gulden die Solema kort tevoren in haar spaarpot vond) een van de voorbeelden dat in Dubbelspel niets gratuit is. en dat de roman is opgebouwd uit talloze, meer of minder moeilijk te ontdekken dubbelspelen. Alleen goeie boeken kunnen de mensen de dingen kennis te nemen van de politieke problematiek die de schrijver aan de orde wil stellen (als het niet zo vreselijk voor de hand lag en bovendien niet nog eens het kolonialisme opriep, zou je haast in de`minderwaardige verleiding komen toch even de Max Havelaar van stal te halen...). In elk geval moet je, of je wil of niet, slikken wat Arion over de Antillen te vertellen heeft, omdat Dubbelspel geen al of niet aangename verpakking is daar gaat het niet om , maar een volwaardige politieke roman, geschreven in een haast ongelooflijke stijl: het lijkt Of het door een goeie, maar niet eigenwijze vertaler (adequaat dus) is vertaald. Schrijver
Arion, Frank Martinus

Titel
Dubbelspel
Jaar van uitgave
1973
Bron
Rotterdams Nieuwsblad
Publicatiedatum
14-09-1973
Recensent
Rico Bulthuis
Recensietitel
Schitterende mislukking "Dubbelspel" is de toepasselijke titel voor het romandebuut van Frank Martinus Arion in 1936 geboren te Curaçao, sedert 1971 als wetenschappelijk medewerker verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Op de omslag van het boek staan dominostenen afgebeeld waarop aan de ene helft vier, en op de andere helft twee ogen te zien zijn. Een van de stenen hangt aan een koortje in de ruimte. De symboliek ligt voor het grijpen: in het verhaal dat 360 bladzijden telt spelen vier mannen gedurende een enkele middag domino onder een tamarindeboom in een klein dorp. Het spel is het spiegelbeeld van hun herinneringen, waarbij voor de vier mannen twee afwezige vrouwen de inzet vormen. Vier tegen twee. Een zeer lange inleiding gaat aan het domineren, waarvan de regels ingewikkeld zijn, aan de flashback, vooraf. In dit allegorische doolhof ontmaskert de schrijver een samenleving die beminnelijk lijkt, maar achter de schermen aan elkaar hangt van bedrog, vijandschap en huichelarij. Er is dan ook sprake van een strijd op leven en dood, met aan het eind van de roman een totaal verlies. Variaties op deze romanstructuur zijn overbekend en dikwijls onontkoombaar. Schaakstukken en speelkaarten vormden de inzet. De Japanse Nobelprijsdrager Kawabate wist in :Duizend kraanvogels" de volmaakte vorm te vinden door de gebruiksvoorwerpen tijdens een theeceremonie in verband te brengen met de personen waaraan die voorwerpen hadden toebehoord. Symboliek en werkelijkheid dekten elkaar en gingen logisch in elkaar over. In "Dubbelspel" vormt juist deze toch wel verouderde romanstructuur voor de lezer een belemmering om zich in het geschrevene te kunnen inleven. Dat is erg jammer, omdat het verhaal levend en ontroerend wordt, als wij even "buiten spel" worden gezet. Want Frank Arion is een begaafde schrijver, een knap verteller, een auteur die iets te zeggen heeft en ons deel genoot maakt van een huiveringwekkende realiteit. Zijn vermogen om mensen neer te zetten, hu achtergronden te belichte en hun gedragingen te verklaren bewijst dat hij als aankomend auteur nu al bewijst boven de middelmaat uit komt. Helaas: "Dubbelspel" is een schitterend boek. Maar een mislukking. Soorten argumenten “Hier is geen buitenstaander aan het woord, die in de huid van een vreemde kruipt en diens pasje en grimassen voor ons interpreteert. Nee, alles wordt hier vanuit het beperkte lokale gezichtsveld van de vier spelers benaderd.” (Hugo Pos) = Stilistisch argument “Dat komt door vitaliteit die sommigen figuren van deze roman als het ware uitwasemen. Nergens komt dat beter tot uiting dan in de tekening van Nora de vrouw van Boeboe Fiel, die op haar manier een heel gezin weet groot te brengen en die eenvoudig niet klein te krijgen is. Bij haar vergeleken is Solema maar een tamme exponente van onuitgewerkte nationalistische ideeën.” (Hugo Pos) = Emotivistisch argument “Weliswaar draait deze roman om de politiek, en bevat ze een heel scala van standpunten betreffende de situatie in de Antillen. Het overgrote deel van het boek wordt ingenomen door een dominomatch, zoals die steeds door de vier dominopartners in dit boek (Boeboe Fiel, de taxichauffeur, Manchi, de deurwaarder, met zijn schitterende huis, Janchi Pau, die vroeger gevaren heeft en nu wat scharrelt in zijn onaf huis en Chamon Nicolas, die zelf ook wat huisjes bezit, al mag niemand dat weten) op zondagmiddagen gespeeld wordt.” (Gerrit Komrij) = Intentioneel argument “Ze zijn vol van kleine adhoc-oplossingen maar in hun wezenlijke naïviteit lijken ze een hapklare prooi voor de strak georganiseerde en duidelijk doelbewuste organisaties en maatschappijen die op Curaçao 'domineren'. Ook gaan ze steeds weer mank aan strikt nutteloze en frustrerende vergelijkingen met Nederland.” (Gerrit Komrij) = Emotivistisch argument “Dubbelspel kent talloze nuances: de schrijver is geen apostel (al heeft hij, o zeker, een moraal, meerdere moralen aan het slot van het boek) en laat zijn roman voor zichzelf spreken, op een zeer ingenieuze wijze. Behalve het dominospel, en daarmee verweven, is er namelijk een menselijk spel gaande aan de tafel bij Boeboe's huis waar de vier 'vrienden' zitten.” (Gerrit Komrij) = Intentioneel argument “Zoals het thema van de dood steeds zinspeelt op het van dood doordrenkte einde en de bijzonder knappe manier bijvoorbeeld waarop de vijf gulden, die Solema iedere dag symbolisch aan haar man, Manchi, moet betalen, om te beseffen dat zij een hoer is die door hem betrapt werd met een zender, later in het boek in een logisch geconstrueerd romangat valt, waar weer precies vijf gulden nodig is (het bedrag dat Nora nog hebben moet voor de schoenen van haar zoon, minus de gulden die Solema kort tevoren in haar spaarpot vond) Een van de voorbeelden dat in Dubbelspel niets gratuit is en dat de roman is opgebouwd uit talloze, meer of minder moeilijk te ontdekken dubbelspelen.” (Gerrit Komrij) = Stilistisch argument “Dat is erg jammer, omdat het verhaal levend en ontroerend wordt, als wij even "buiten spel" worden gezet.” (Rico Bulthuis) = Emotivistisch argument “Zijn vermogen om mensen neer te zetten, hun achtergronden te belichten en hun gedragingen te verklaren bewijst dat hij als aankomend auteur nu al bewijst boven de middelmaat uit te komen.” (Rico Bulthuis) = Vernieuwingsargument
Vergelijken van de recensies Over het algemeen krijgt Dubbelspel positieve kritiek. Hugo Pos vindt Dubbelspel geen droef stemmend boek door de toch wel veel drama die er in het verhaal voorkomt. Dit komt door de vitaliteit die sommige figuren van deze roman als het ware uitwasemen. Hij noemt het een goed, levendig boek en noemt Frank Martinus Arion een geboren verteller doordat het verhaal niet wordt verteld door een buitenstaander, maar door de ogen van de vier spelers. Hugo Pos vindt het eerste boek van Arion een geslaagde eerste roman. Gerrit Komrij ziet in Dubbelspel geen ‘als roman verpakte politiek getuigenis’, maar ‘een volwaardige politieke roman’. Voor hem is Arion geen ‘apostel’ maar spreekt de roman op een ingenieuze manier voor zichzelf. Door het dominospel met het menselijk spel te verweven, is alles in de roman functioneel. Komrij vindt dat het boek in een haast ongelooflijke stijl geschreven is: het lijkt of het door een goeie, maar niet eigenwijze vertaler is vertaald. Rico Bulthuis noemt Frank Martinus Arion een begaafd schrijver en een knap verteller, omdat hij met zijn vermogen om mensen neer te zetten en hun achtergronden te belichten, bewijst boven de middelmaat uit te komen. Daarentegen vindt hij wel dat de verouderde romanstructuur van dubbelspel voor de lezer een belemmering vormt om zich in het geschrevene in te kunnen leven. En om deze reden vindt hij Dubbelspel een mislukking. De recensenten zijn het er over eens dat Frank Martinus Arion een begaafd schrijver is en een goed verteller, maar over de kwaliteit van zijn eerste roman zijn de meningen nog wel verdeeld. Gerrit Komrij en Rico Bulthuis lijken het redelijk eens te zijn, Hugo Pos is wat milder in zijn oordeel. Mijn oordeel vergeleken met de oordelen uit de recensies Mijn oordeel over Dubbelspel redelijk positief. Uit elke recensie kan ik wel wat halen waar ik mee eens ben. Hugo Pos vindt dat Arion de personages heel overtuigend heeft neergezet en dat vind ik ook. Ik vind de manier van vertellen heel bijzonder. Ik vind het heel mooi dat je door zes verschillende ogen kijkt. Als lezer krijg je met alle personen een soort band. Deze band is bij elk persoon weer anders. Bij de ene persoon voel je medeleven en begrijp je de handelingen van die persoon. Bij de andere persoon voel je afgunst en onbegrip. Ik ben het dan ook niet eens met het oordeel van Rico Bulthuis. Hij vindt dat de verouderde romanstructuur van Dubbelspel een belemmering vormt voor de lezer om zich in te kunnen leven in het geschrevene. Over het eindoordeel van het boek ben ik het niet met Pos eens, maar ook niet met Bulthuis. Pos vindt Dubbelspel een goed, levendig boek en Bulthuis vindt het boek een mislukking. Ik vind het boek nou niet een heel goed boek, dit komt omdat het verhaal soms wat langdradig is. Het boek zit ook vol met dubbele betekenissen, waar je zo op het eerste gezicht helemaal niet aan denkt. Het is één en al dubbel(spel). Het begin vind ik saai. Ik vind het boek pas interessant nadat je meer over de personen te weten komt. En eigenlijk vind ik het boek pas echt interessant en begin ik er waardering voor te krijgen nu ik er een verslag over heb gemaakt en er dieper over heb nagedacht. Ik ben het dan ook niet eens met Bulthuis dat het boek een mislukking is.