Verloren zoon door J. Bernlef

MOTIVATIE VAN BOEKKEUZE Een poosje geleden was er op de televisie de serie Expeditie Robinson. Het ging over een groep mensen die gedropt waren op een onbewoond eiland. Zij moesten daar zien te overleven. Dit vond ik een zeer leuk programma, wat ik elke week trouw volgde. Toen ik in de bibliotheek stond, zag ik dit boek staan. Op de achterkant las ik dat het over een man ging, die aanspoelt op een onbewoond eiland. Omdat het mij ongeveer hetzelfde leek als de televisieserie, heb ik voor dit boek gekozen. De andere reden voor mijn keuze was, dat ik al meerdere malen gehoord had, dat Bernlef een goede schrijver moest zijn en dat wilde ik wel eens uitproberen. SAMENVATTING VAN DE TEKST De 47-jarige Rob Noordhoek, regisseur bij het Nationaal Theater, zit op het cruiseschip de Bournemouth. Na een paar uurtjes aan de bar te hebben gezeten, wil hij naar zijn kamer gaan, maar neemt de verkeerde deur. Door de storm slaat hij overboord en wordt in het water, hangend aan een boomstam, meegesleurd naar een eilandje. Het is 12 mei als Rob aanspoelt op het eilandje. Hij gaat er op onderzoek uit en vindt er een verlaten, ingestort dorpje. Hij vindt een huis, met een ommuurde tuin en daar vestigt hij zich. In een kast vindt hij blikken soep en groenten. Wanneer hij in het donker door het dorp loopt hoort hij ‘Merde’ roepen. Als hij de volgende dag naar het witte huis op de heuvel gaat, waar hij papier en pennen vindt, hoort hij weer ‘Merde.’ Hij vindt er een papegaai die hij Vrijdag noemt. Rob besluit ook voortaan elke dag op te schrijven wat hij heeft gedaan. Ook heeft Rob een Maria beeld gevonden dat een arm kwijt is. Hij noemt het: Madonna zonder arm. In een huis is hij ook een verse drol tegengekomen. Later ontdekt hij dat die van een hond is. Hij noemt de hond Tim terwijl hij eigenlijk Wolfgang heet. Wolfgang heeft in lange tijd geen mensen gezien en is daardoor bang voor Rob. Als Rob een kaartje van het eiland aan het tekenen is vindt hij per toeval een grote kartonnen vrouw. Het is sprekend Suzan Schuurman, een meisje dat in een van zijn toneelstukken heeft gespeeld. Ze staat er met een wit badpak en een blauwe Nivea bal boven haar hoofd. Suzan had de rol gespeeld van Jimmy, een autistische jongen. Suzan had zich zo sterk met Jimmy geïdentificeerd dat die rol haar noodlottig werd. Rob besluit zijn verhalen voortaan aan haar op te dragen. Hij vergelijkt haar vlucht met die van zichzelf. Zij was uit zichzelf gevlucht, hij op een schip. In de brieven naar Suzan schrijft Rob over het toneelstuk voor de gouden bruiloft van zijn ouders. Hij moest hun levensloop in de vorm van een toneelstuk schrijven. Aangezien hij zelf niet meer veel kon herinneren ging hij bij de familie langs. Rob probeert allerlei dingen om van het eiland af te komen. Hij hangt een vlag op en probeert een vuur te maken. Zijn vlag waait na enkele dagen weg en het hout voor het vuur wordt nat door de regen. Rob kleedt zich al een tijdje niet meer aan. Hij krijgt last van zware duizelingen. Op een dag gaat hij zelfs bij madonna zonder arm bidden. Dit alles werkt allemaal niet. Als het begin van de regenperiode aanbreekt gaat Rob naar zijn voedsel voorraad om die bij hem in huis neer te leggen. Op de terugweg struikelt hij en krijgt hij erge last van zijn knie. Hij bereikt strompelend het huis en kruipt met een blocnote in bed. Hij wil zo lang mogelijk blijven schrijven. Op een morgen is zijn rechterbeen gevoelloos en lopen en twee vurige strepen naar zijn lies. Een paar dagen later merkt Rob dat het zover is. Hij kruipt naar het strand, naar de boomstam waarmee hij ook is gekomen. Hij gaat het water in en sterft.
EERSTE PERSOONLIJKE REACTIE Ik vond het boek erg interessant. Het leek erg veel op de televisieserie die ik een tijdje terug intensief gevolgd heb. Het was interessant om te zien hoe iemand op zijn manier probeerde te overleven. Het maakte mij wel erg nieuwsgierig. Zou het eilandje echt bestaan en zouden andere mensen daar ook vanaf weten? Het boek bleef toch wel lekker spannend. Telkens dacht je dat hij gered zou worden of bijvoorbeeld veel voedsel zou vinden. Deze spanning werd ook gewekt door de spannende manier van vertellen. Sommige stukken waren ook wel saai. Als Rob op een gegeven moment een blocnote en een pen vind, gaat hij brieven schrijven naar Suzan. Deze momenten waren supersaai, omdat het me gewoon niet boeide wat hij aan haar wilde schrijven. Het week nogal van de verhaallijn af, in de brieven vertelde hij namelijk hoe hij een toneelstuk voor zijn ouders aan het maken was. Het was toch ook wel zielig. De man had alles geprobeerd om in leven te blijven en altijd de hoop gehad dat hij nog gered zou worden, maar hij sterft in de laatste paar regels toch aan zijn verwondingen en gebrek aan voedsel. ERVARINGSVERSLAG a) Titelverklaring: De titel van dit boek is op twee manieren te verklaren: 1. Rob Noordhoek is (natuurlijk) de zoon van zijn ouders. Als hij overboord slaat tijdens een storm zijn ze hem verloren. (verloren in de trant van kwijt) 2. Rob is natuurlijk nog steeds die zoon, maar ditmaal kun je verloren ook anders uitleggen. Als hij namelijk op dat eiland aankomt, kun je zien aan wat hij doet, maar vooral hoe hij het doet (twee linkerhanden) dat je hem als verloren kunt beschouwen. (gedoemd om ten onder te gaan) b) Omschrijving van het onderwerp: Het onderwerp van dit verhaal is: eenzaamheid. Het onderwerp eenzaamheid is natuurlijk logisch, want alle onderdelen van eenzaam zijn komen duidelijk naar voren omdat het verhaal speelt rond één (eenzame) man op een verlaten eiland die daar nadenkt over zijn respect voor zijn ouders, over zijn vroegere leven op de bewoonde wereld en over zijn ware identiteit. c) Eigen reactie op het onderwerp: Ik vond het wel interessant om eens een boek te lezen met dit onderwerp. Ik heb nog nooit een boek met een dergelijk onderwerp gelezen, dus het was in het begin wel even wennen. Ik moet niet teveel van dit soort boeken lezen, want mijn stemming werd er namelijk niet beter op. Bepaalde delen waren door de eenzaamheid van de hoofdpersoon, redelijk saai. Mooier is het als er toch wel wat dialogen en dus meerdere personen in het boek verwerkt zijn. Dat is veel levendiger. Deze eenzaamheid geeft wel een speciaal tintje aan het boek. De hoofdpersoon gedraagt zich heel anders. Hij gaat in zich zelf praten, voelt zich verloren en heeft dus veel behoefte aan gezelschap. d) Eigen reactie op de manier van uitwerken van het onderwerp in het boek: De eenzaamheid wordt voor een groot deel uitgewerkt in de tijd dat Rob aan het schrijven is. Om zich niet zo eenzaam te voelen, gaat hij brieven schrijven aan een meisje dat vroeger in een van zijn toneelstukken speelde. Hierin merk je erg goed hoe eenzaam hij is. Je ziet nog meer dingen in het boek, die de eenzaamheid kenmerken. Omdat Rob toch alleen is, loopt hij dagen poedelnaakt over het eiland, praat tegen de papegaai en de hond die al op het eiland waren en raakt steeds meer in paniek dat hij nooit uit deze eenzame toestand zal ontsnappen. Hij hangt een vlag op en wil een groot vuur bouwen, in de hoop dat iemand hem zal zien. Het is dus wel erg duidelijk dat hij zich alleen voelt. De schrijver laat dat op een goede manier merken. Het is daarom soms wel eens wat saai, maar anders krijg je nooit een goed beeld van hoe groot de eenzaamheid van de man wel niet was. Toen ik in het boek begon te lezen, verwachtte ik een echt avonturenverhaal dat goed af zou lopen. Maar hoe meer ik vorderde, merkte ik steeds meer dat het de andere kant opging: het was totaal geen avonturenboek, maar een boek met een man in de hoofdrol die zich erg eenzaam voelt en op een eerloze manier uiteindelijk sterft. Totaal anders, maar ook mooi.
2) Gebeurtenissen: e) Eigen reactie op de gebeurtenissen in het boek. De belangrijkste dingen in het boek zijn: het overboord slaan van de hoofdpersoon van het schip, de vondst van bepaalde handige dingen en uiteindelijk zijn laatste dagen tot zijn dood. Het moment dat Rob van boord slaat en op een boomstam naar een eiland drijft, is in mijn ogen veel te simpel verteld. Na een avondje aan de bar, neemt hij een verkeerde deur, valt zomaar door een rukwind overboord en vind dan nog per toeval ook nog een boomstam die hem naar het eiland voert. Zoiets zal in het echt maar nauwelijks voorkomen, het gaat allemaal zo eenvoudig. Toen Rob eindelijk ontwaakte, ging hij het eiland verkennen. Het was dan heel mooi om te zien hoe blij hij was als hij iets van waarde vond. Het liet zien hoe wanhopig een mens kan zijn als het bepaalde technische apparaten uit zijn normale dagelijkse leven mist en het doen moet met veel minder luxe en normale gewoontes. Dit werd op een reële en mooie manier verteld. Ik kan me best indenken hoe je je in een dergelijke situatie kunt voelen. Alles is je ontnomen en je bent helemaal alleen. Dit kwam in het boek goed naar voren. Het einde van het verhaal is precies een einde wat bij dit boek past. Nadat de hoofdpersoon, in zijn wanhoop, zijn laatste brief geschreven heeft, strompelt hij naar de zee en sterft daar aan zijn verwondingen of aan gebrek aan voedsel. Hij was de hele tijd op het eiland eenzaam en sterft nu dus ook een eenzame dood. Wat wel fijn bij het lezen was, was dat de gebeurtenissen snel op elkaar volgden en het dus niet langdradig verteld werd. f) Vergelijking gebeurtenissen met eigen situatie, andere boeken of films: Als ik mijzelf vergelijk met het leven in eenzaamheid en zonder de luxe en dergelijke van deze tijd, dan constateer ik dat het totaal het tegenovergestelde is. Ik leef hier in een ultramoderne geautomatiseerde omgeving met de grootst mogelijke luxe en op het eiland ben je aangewezen op jezelf en je eigen creativiteit. Je moet je met de primitiefste hulpmiddelen kunnen redden en je bent ook nog helemaal alleen. De vergelijking kan ook heel goed gemaakt worden met een laatst op televisie verschenen serie. Het ging (zoals ik al vertelde in het begin) over een stel mensen, die gedropt waren op een eiland, met alleen wat kleren en beddengoed, en die zich dan samen moesten redden. Dat was een soortgelijke situatie, alleen zaten deze mensen niet voorgoed op het eiland vast. Als bekend was wie de winnaar was, dan kon iedereen weer naar huis. Verder was je verzekerd van toezicht door een groep begeleiders en cameramannen, zodat als er iets misging zij altijd nog in konden grijpen. Maar het grootste verschil is wel dat ze niet alleen waren, maar met een groep. Ze hadden dus niet zo last van eenzaamheid en konden elkaar steunen en helpen als dat nodig was. 3) Personages: g) Karakters en eigenschappen van de (hoofd)personen: Rob Noordhoek: Rob is in het dagelijkse leven regisseur van verschillende films. Rob Noordhoek is een rustige man die eerst goed nadenkt voor hij wat doet. Hij heeft innerlijke trekjes van een psychiater. Dat merk je aan zijn uitspraak: “Ik ben eraan gewend geraakt dat mensen mij al na korte tijd de intiemste details uit hun leven vertellen zonder dat ik daarom gevraagd heb. Ik had dus misschien wel beter psychiater kunnen worden” (bladzijde 5). Het is een man die veel nadenkt over zijn verleden en zijn toekomst. Dat merk je aan de inhoud van zijn brieven die hij schreef tijdens zijn verblijf op het eiland, want die gingen vooral over zijn jeugd, zijn ouders, maar ook over zijn leven op het eiland. Hij is niet snel overstuur of in paniek, want zelfs na zo’n verschrikkelijke en ingrijpende gebeurtenis had hij alles nog op een rijtje en bleef hij gewoon kalm. Hij heeft ook enorm veel respect voor zijn ouders, want in zijn brieven schrijft hij heel respect- en liefdevol over zijn ouders. Hij is niet gelovig. Suzan: Suzan was ooit een actrice die voor Rob werkte. Ze ging destijds zo in haar rol op dat ze uiteindelijk de autistische persoon, die ze moest spelen, werd en in een inrichting belandde. Ze is jong, blond en knap. Ze heeft ook een tijd een baan gehad als fotomodel. Vrijdag: Vrijdag is de ‘coolste’ papegaai ooit. Hij spreekt alleen Frans. Maar hoe hij dat doet weet hijzelf niet eens. ‘Merde’ is zijn favoriete woord. Het is een grijze papegaai. Tim: Tim, of ook wel Wolfgang, is het keeshondje wat op het eiland rondloopt. In eerste instantie wantrouwt het Rob, maar later is hij blij dat er weer wat leven op het eiland is. Al is en blijft Rob toch een natuurlijke vijand voor hem door het voedsel wat Rob eigenlijk ‘steelt’ van Tim. Het is een grijswitte hond. h) Eigen reactie op de (hoofd)personen: 4) Bouw: i) Bouw van het verhaal: In het begin van het verhaal zit Rob op een boot. Daar ontmoet hij Sandra, een vrouw die hem een verhaal vertelt over een steenkind. Als hij dan naar zijn kamer wil gaan opent hij de verkeerde deur en waait overboord. Op een boomstam komt hij vervolgens op het eiland. Het eind is zeer treurig: door zijn val is Rob aan het bed gekluisterd. Als laatste wanhooppoging schrijft hij dan een laatste brief aan Suzan. Als er dan twee vurige strepen vanaf zijn knie naar zijn lies zichtbaar worden, klimt hij uit bed en strompelt naar de zee, waar hij neerstort aan de rand van het water. Het verhaal is lekker spannend. Het wordt spannend omdat je zo weinig informatie krijgt. Je hoort niets over de familie van Rob op het moment dat hij op het eiland zit. Ik had steeds het vermoeden dat hij niet gered zou worden omdat daar geen enkele aanleiding toe was. Hij schreef brieven die waarschijnlijk nooit gevonden zouden worden. En hij heeft in al die tijd niet één boot aan de horizon gezien. Toch hoopte ik dat het boek goed af zou lopen.
j) Reactie op de bouw: Toen ik de eerste paar bladzijden las, dacht ik dat het een saai boek zou worden. Alleen dit veranderde al heel snel toen de persoon overboord waaide en op het eiland terechtkwam. Het begin was dus wel wat saai. Het einde paste naar mijn mening precies bij het boek. Rob had een hele tijd alleen op het eiland geleefd. Je zag zijn situatie steeds verder verslechteren en het zou dan ook niet in de verhaallijn gepast hebben, als hij op het laatste nippertje nog gered zou worden. Hij stierf een bij hem passende, eenzame dood. Zoals ik al vertelde, bleef het boek de gehele tijd spannend. Dat bevalt mij altijd wel, het is zo spannend dat je het boek in een keer uitleest. 5) Taalgebruik: k) Taalgebruik: Het taalgebruik is eenvoudig. Er staan maar enkele moeilijke woorden in en de zinnen zijn niet moeilijk opgebouwd. Je kunt gemakkelijk door het boek heen lezen. Bernlef maakt gebruik van beeldspraak zoals: “Even later liep een eenzame wolk leeg boven het eiland, blij zich van zijn last te kunnen bevrijden.” (citaat bladzijde 31) en ook “Het schrijven is als het uitwerpen van een anker. Het zorgt ervoor dat ik niet weggespoeld wordt.” (citaat bladzijde165) Er komen maar weinig dialogen in het boek voor. Dit komt vooral omdat Rob in zijn eentje op een eiland zit, en omdat er vanuit de hij-persoon geschreven wordt. Er komen zinnen in vreemde talen voor. Het stoort niet tijdens het lezen, maar ik kan het ook niet helemaal vertalen. Het Engels en Duits gaan nog wel, maar het Frans is een stuk moeilijker. Er zit geen humor of ironie in het verhaal. Het is een droevig verhaal en dat spreekt ook uit de tekst. Je krijgt vaak de mening van Rob te horen. Hij laat dan zelf al merken dat hij geen hoop meer heeft. Dat geeft een treurige tint aan het boek. Alles bij elkaar was het een leuk en gemakkelijk te lezen boek. VERDIEPINGSOPDRACHT 1) De belangrijkste gebeurtenissen in volgorde: - de val van de boot - de vondst van eten en verschillende gebruiksvoorwerpen, de papegaai Vrijdag en de hond Tim - het schrijven van de brieven aan zijn ‘gevonden Suzan’ - zijn val op zijn knie - het sterven bij de zee
De volgorde hierboven is chronologisch
Dit is de meest logische volgorde, omdat het chronologisch is. Alles volgt zich na elkaar in de tijd op. 2) - Flashback: In zijn brieven aan Suzan schrijft Rob over hoe hij een toneelstuk voor de gouden bruiloft van zijn ouders voorbereidde (toen hij nog thuis was). Omdat hij zelf weinig over zijn ouders wist, ging hij bij familieleden langs om van allerlei dingen te weten te komen. In zijn brieven schreef hij dus over deze bezoeken en hoe de bruiloft en het toneelstuk verlopen waren. Dit waren allemaal flashbacks. - Vooruitwijzing: Toen Rob net op het eiland aangekomen was en een eerste verkenning had gemaakt, had hij zoveel te doen dat hij een lijstje aanlegde met daarop de dingen die hem nog stonden te wachten. Deze dingen heeft hij later ook gedaan en daarom was het een vooruitwijzing.
3) Verhouding tussen verteltijd en vertelde tijd: De verteltijd van het verhaal is 189 bladzijden. De vertelde tijd is ongeveer 40 dagen. Hij had namelijk 34 (2 blikken bedorven) blikken eten en nog voor een paar dagen eieren gevonden. Als je er van uitgaand dat hij een blik per dag eet, kom ik op 40 dagen uit. De verteltijd is dus stukken korter dan de vertelde tijd. Er worden namelijk 40 dagen beschreven in nog geen tweehonderd bladzijden. 4) In welke historische tijd het verhaal afspeelt: De hoofdpersoon spoelt aan op het eilandje op 12 mei van een bepaald jaar dat niet genoemd wordt. Ik denk dat het ongeveer ergens aan het einde van deze eeuw gebeurd moet zijn. Dit kan ik opmaken uit de volgende dingen: het verhaal begint met Rob die zich op een cruiseschip bevindt. Een cruiseschip is behoorlijke luxe en iets dat nog niet zolang bestaat. Het zal dus wel van de laatste twintig of dertig jaar zijn. Op het eiland staat een groot kanon, dat in de Tweede Wereldoorlog hier neergezet is. Na de oorlog is het als monument blijven staan. Dit geeft ook aan dat het verhaal zich afspeelt in het eind van de 20e eeuw. Ook vindt Rob een gebruiksaanwijzing van een broodrooster in een van de huizen. Dit is een uitvinding die ook nog niet zo lang bestaat. 5) Belangrijkste personages met hun functie en hun uiterlijke en innerlijke eigenschappen: De hoofdpersoon is: Rob Noordhoek: Rob is in het dagelijkse leven regisseur van verschillende films. Uiterlijk: (als hij nog niet op het eiland is) Hij heeft bruin, licht grijzend en vrij lang haar, grote bruine ogen, een gladgeschoren gezicht, een normaal postuur en hij was gekleed in een wit overhemd en een zwarte broek. Uiterlijk: (eenmaal op het eiland) Gekleed in een aan flarden gescheurd wit overhemd en een kapotte zwarte broek. Op het eiland kon hij zich natuurlijk niet scheren een had dus een behaard gezicht. Later toen hij gewend was aan het eiland en het klimaat is hij ook naakt rond gaan lopen. Innerlijk: Rob Noordhoek is een rustige man die eerst goed nadenkt voor hij wat doet. Hij heeft innerlijke trekjes van een psychiater. Dat merk je aan zijn uitspraak: “Ik ben eraan gewend geraakt dat mensen mij al na korte tijd de intiemste details uit hun leven vertellen zonder dat ik daarom gevraagd heb. Ik had dus misschien wel beter psychiater kunnen worden” (bladzijde 5). Het is een man die veel nadenkt over zijn verleden en zijn toekomst. Dat merk je aan de inhoud van zijn brieven die hij schreef tijdens zijn verblijf op het eiland, want die gingen vooral over zijn jeugd, zijn ouders, maar ook over zijn leven op het eiland. Hij is niet snel overstuur of in paniek, want zelfs na zo’n verschrikkelijke en ingrijpende gebeurtenis had hij alles nog op een rijtje en bleef hij gewoon kalm. Hij heeft ook enorm veel respect voor zijn ouders, want in zijn brieven schrijft hij heel respect- en liefdevol over zijn ouders. Hij is niet gelovig. Ander minder belangrijke figuren zijn: Suzan: Suzan was ooit een actrice die voor Rob werkte. Ze ging destijds zo in haar rol op dat ze uiteindelijk de autistische persoon die ze moest spelen, werd en in een inrichting belandde. Ze is jong, blond en knap. Ze heeft ook een tijd een baan gehad als fotomodel. Vrijdag: Vrijdag is de meest ‘coolste’ papegaai ooit. Hij spreekt alleen Frans. Maar hoe hij dat doet weet hijzelf niet eens. ‘Merde’ is zijn favoriete woord. Het is een grijze papegaai. Tim: Tim, of ook wel Wolfgang, is het keeshondje wat op het eiland rondloopt. In eerste instantie wantrouwt het Rob, maar later is hij blij dat er weer wat leven op het eiland is. Al is en blijft Rob toch een natuurlijke vijand voor hem. (het voedsel) Het is een grijswitte hond.
6) Onderlinge relaties: Rob is regisseur van beroep. In een van zijn toneelstukken speelde Suzan vroeger. Het was dus een soort werknemer en leerling van hem. Vrijdag is de papegaai op het eiland, waar Rob de hele dag een beetje mee optrekt en tegen probeert te praten. Tim, de hond, is een beetje een concurrent voor Rob, ook hij moet voedsel hebben om te overleven. Tim en Vrijdag zijn beide al jaren op het eiland en denken allebei hetzelfde over elkaar: Vrijdag vindt Tim maar een raar beest en andersom ook. 7) Typen of karakters: Rob Noordhoek is overduidelijk een karakter, want het karakter van hem wordt in de loop van het verhaal steeds meer ingevuld. Zijn gedrag is niet voorspelbaar. Suzan is een type, je weet maar een paar eigenschappen van haar en ze maakt weinig ontwikkeling door. Vrijdag en Tim zijn ook een type, ook voor hen geldt dat je maar een paar eigenschappen te weten komt. 8) Waarmee ik mij het best kon identificeren: Ik kan mijzelf het beste identificeren met Rob. Ik ben ook iemand die eerst goed nadenkt voor hij iets doet. Ik ben een rustig iemand, die zich vaak op de achtergrond houdt. Over het verleden en de toekomst denk ik redelijk vaak na. Net zoals Rob zou ik niet zonder familie kunnen en ben ik ook niet zo handig. 9) Het wereldbeeld van de hoofdpersoon: Rob is echt iemand die past in de hedendaagse maatschappij. Hij is handig met verschillende machines, waar hij eigenlijk niet meer zonder kan. Als je hem vraagt om iets in elkaar te knutselen lukt hem dat niet, want hij is daar gewoon te onhandig voor. Rob is niet gelovig en dus geen kerkganger. Toch als hij in nood zit, bidt hij wel voor steun. Het is een echte Europeaan, die houdt van het leven en de goede financiële toestand met alle luxe. Hij vindt het wel best zo. EVALUATIE Het boek vond ik erg mooi, het was eens een keer een totaal ander onderwerp. Ook boeide mij het meer, omdat het nogal op de televisieserie leek die ik ook erg leuk vond. Het boek bevat prachtige, gedetailleerde omschrijvingen van omgevingen en voorwerpen. Ook gevoelens, gedachten, dromen en herinneringen worden heel goed en duidelijk omschreven. Het verhaal heel af en toe langdradig en saai, maar vooral afwisselend. De gebeurtenissen op het eiland en de gebeurtenissen uit het verleden van de hoofdpersoon lopen heel mooi in elkaar over. Het verhaal was gemakkelijk geschreven, zodat het niet zo moeilijk was om het boek uit te krijgen. De opdrachten waren deze keer nog beter te doen, omdat je wist wat het inhield doordat je het voor de tweede keer deed.