Titelverklaring: De herinneringen van de hoofdpersoon zijn verleden zijn als gevolg van het dementieproces, erg vaag. Hierdoor zijn z'n herinneringen niet meer dan hersenschimmen Verwachtingen en eerste reactie: In het lokaal waar Nederlands wordt gegeven hangt een lijst waar vele boeken op staan gesorteerd op thema. Ook zijn de boeken in een paar regels beschreven. Hier uit heb ik samen met Koen dit boek uitgekozen, het was namelijk de bedoeling dat je met tweetallen een thema koos en daar twee verschillende boeken over las. Wij hebben gekozen voor Hersenschimmen van J. Bernlef en voor Het Gouden Ei waarvan ik de schrijver niet meer weet. Iets met Krabbé, geloof ik. Van de titel verwachtte ik dat het een spannend detective verhaal was, wat niet zo bleek te zijn. Het was een psychologische roman. Dit had ik niet verwacht omdat hersenen mij aan iets bloederigs doen denken. Toen ik van de schrik bekomen was en het boek begon te lezen begreep ik nader hand de ‘hersenen’, deze duiden simpel weg iemands gedachten aan. Het boek heeft mij zeker niet teleurgesteld, het was zeer interessant om te lezen hoe een persoon dementeert (zonder leedvermaak). Hoofdpersonen: Maarten, Vera, Kitty en Fred Klein, Robert, de verzorgster. Maarten is een 71 jarige man en is de hoofdpersoon. Hij is meer dan vijftig jaar met Vera getrouwd en zij wonen al vijftien jaar in Amerika. Maarten heeft rechten gestudeerd en werkte vóór zijn pensionering bij Intergovernmental Maritime Consultative Organisation (IMCO) in Boston. Maarten is een gesloten en verlegen persoon. Vera is de vrouw van Maarten. Ze is een zorgzaam en rustig persoon die veel van haar dementerende man houdt. Kitty en Fred zijn de kinderen die uit het huwelijk zijn voortgekomen. Robert is de hond.
Beknopte samenvatting en analyse: Samenvatting Maarten Klein staat voor het raam en verbaast zich er over dat de schoolkinderen er nog niet zijn. Dan realiseert hij zich dat het zondag is. Vervolgens bestudeert hij de thermometer die vroeger van zijn vader was. Hij mijmert over de weersnoteringen die zijn vader vroeger deed en dit tot zijn dood volhield zonder de illusie te hebben dat hij er een systeem in zou ontdekken. Maarten realiseert zich dat hij de laatste tijd steeds vaker vergeetachtiger wordt. Lezen gaat ook niet zo gemakkelijk meer als vroeger, hij mist de concentratie. Zijn gedachten dwalen terug naar vroeger en hij handelt ook alsof h ij in het verleden leeft. Vera brengt hem weer naar de alledaagse werkelijkheid. Midden in de nacht staat hij op en kleedt zich aan, totdat hij zich realiseert wat hij doet. Als hij de volgende dag Robert uitlaat en in een bar wat drinkt, ziet hij in het meisje aan de tap degene waarmee hij voor het eerst heeft gevreeën. Plotseling meent hij naar een belangrijke IMCO- vergadering te moeten. Thuis moet hij nog de benodigde papieren halen, maar Vera is niet thuis en hij forceert de deur met een schroevendraaier. Hij denkt dat Vera naar de bibliotheek is waar ze altijd gewerkt heeft, maar is vergeten dat ze daar niet meer werkt. De plaats waar hij denkt dat de vergadering wordt gehouden, is een leegstaand vakantiehuis en dan realiseert hij zich dat hij in de war is. Vera is naar de dokter geweest en deze raadt haar aan, samen met haar man aan de hand van hun fotoalbum herinneringen te ordenen. Maar Maarten dementeert steeds meer. Dingen die hij aan het begin aan het verhaal nog weet, herinnert hij zich halverwege het boek niet meer. In het begin wist hij nog dat Graham Greens “Our Man In Havanna” verfilmd is met Alec Guiness. Wat hij later niet meer weet. Hij mag met Robert niet meer gaan wandelen omdat Vera en de dokter bang zijn dat hij zal verdwalen. Steeds meer gaat hij op in zijn jeugdjaren, in Vera ziet hij soms zijn moeder. Als Vera weg moet, sluit ze alle ramen en deuren. Robert is echter nog buiten en Maarten slaat een raam in om de hond binnen te laten. Als Maarten naast de wc plast en soms met injecties gekalmeerd moet worden, komt er een verzorgster in huis. Soms denkt Maarten dat zijn z’n dochter Kitty is. Daags daarop bevuild hij zijn hele bed en zichzelf. Vera en de verzorgster stoppen hem in bad en Maarten gaat schuine verhalen vertellen. Terwijl hij zijn omgeving niet meer herkent, zwerft hij zonder jas door de duinen. De vuurtorenwachter pikt hem op in zijn jeep. Maarten denkt dat hij door de Amerikanen wordt meegenomen die Nederland komen bevrijden. Ook de dokter en de ambulancechauffeur ziet hij aan voor bevrijders. Dan neemt de ambulance hem mee naar de kliniek. Hier takelt hij nog verder af, maar er is nog een klein lichtpuntje: Vera vertelt dat de lente, waar hij naar verlangde, bijna komt. Maarten lijkt dit te begrijpen. Analyse Motief: Het verhaal heeft een leidmotief. Het terugkerende element in het verhaal is de ontwikkelende dementie van Maarten. Deze ontwikkelt zich steeds verder en tast zijn leven steeds meer aan. Perspectief: Het verhaal heeft een ‘ik-perspectief’, je ervaart hoe je dementeert: Maarten gaat uit wandelen met Robert. Uiteindelijk beland hij in een café en pas als Maarten zelf door krijgt dat hij Robert is vergeten kom je er zelf ook pas achter! Net of je het hele verhaal zelf beleeft. Ruimte: Het verhaal speelt zich af in en rond het huis van Maarten en Vera aan de kust in Gloucester boven Boston in de Verenigde Staten. Het verhaal speelt zich ook deels af in Alkmaar, als Maarten flashbacks ervaart. De schrijver heeft express voor Amerika gekozen omdat als Maarten terug valt op zijn jeugd en de taal van zijn jeugd lijkt hij extra vervreemd in het grote Amerika. Stijl: Het boek bevat geen moeilijk taalgebruik. Door de flashbacks is er gebruik gemaakt van tegenwoordige en verleden tijd, wat soms een beetje verwarrend is. Je beleeft het verhaal vanuit Maarten’s standpunt door de, af en toe, brokkelige tekstfragmenten. Met name aan het einde van het verhaal gebruikt Maarten korte onsamenhangende zinnen en woorden. De schrijver hanteert dan ook bij dit gevoelige onderwerp een bijna onderkoelde stijl.
Thema: Het zoeken naar hoop in het dementieproces. Tijd: Het chronologische verhaal begint op een winterse zondagmorgen. Een week later eindigt het verhaal op zaterdag. De vertelde tijd is enkele dagen, maar beslaat door de vele flashbacks ongeveer 60 jaar. Eindoordeel en evaluatie: Het boek Hersenschimmen is een aanrader voor iedereen die wil weten hoe een mens kan dementeren, hoewel dit natuurlijk wel fictie is. Het is zeer realistisch geschreven, zoals ik al eerder de scène beschreef waarbij Maarten zijn hond vergat, en waar je het pas door hebt als Maarten het zich weer herinnert. Zo’n situatie beschrijven vereist wel de nodige vaardigheden. De schrijver heeft zich goed ingeleefd en dat kun je dus opmaken uit het boek. De personen waren niet allemaal goed beschreven, maar dat komt door het perspectief. Doordat je geen ‘goddelijk’ perspectief hebt, kun je niet de gedachtes en acties van anderen weten. De woordkeuze van de schrijver was goed en zonder lastige woorden. Het enige wat moeilijk te begrijpen was waren de laatste tien pagina’s, daar is Maarten al in een gevorderd stadium wat niet goed op de lezer overkomt. Maar dat lijkt mij wel typerend voor de fase waarin Maarten zich bevond. Als ik van tevoren wist wat het boek precies in zou houden had ik ook gekozen, het is heel interessant, mede omdat mijn oma ook dementeert en je dat probeert te begrijpen.