De pupil door Harry Mulisch

FORMELE KENMERKEN
1. De auteur Harry Kurt Victor Mulisch wordt op 29 juli 1927 in Haarlem geboren. In 1934 schrijft hij zijn eerste verhaal: De pottenbakker. Twee jaar later scheiden zijn ouders. Harry gaat bij zijn vader wonen en is dat jaar geen beste leerling; hij moet het schooljaar overdoen. Hij schrijft op tienjarige leeftijd een tweede verhaal dat eerst wordt afgewezen, maar in mei 1965 wordt gepubliceerd in het literaire tijdschrift Barbarber. In 1944 zakt Mulisch voor zijn overgangexamen en verlaat de middelbare school. Rond 1945 maakt Mulisch symbolistische tekeningen en moralistische gedichten. Een jaar later wordt hij afgekeurd voor militaire dienst. Het manuscript van Archilbald strohalm wordt in 1951 bekroond met de Reina Prinsen Geerligs-prijs. Zijn moeder verhuist daarna naar Amerika en neemt de Amerikaanse nationaliteit aan. Mulisch maakt veel reizen en wint verschillende prijzen voor zijn werken. Hij werkt als redacteur bij het tijdschrift Podium en later bij De Gids. In 1963 ontvangt hij de Vijverberg-prijs voor De zaak 40/61. Harry Mulisch wordt tweemaal vader van een dochter. In 1976 krijgt hij de onderscheiding van Ridder in de orde van Oranje Nassau. In hetzelfde jaar krijgt hij de Constantijn Huygens-prijs voor zijn gehele oeuvre. In 1995 krijgt hij de Prijs der Nederlandse Letteren voor zijn gehele oeuvre. In 1999 ontvangt Mulisch de Prix Jean Monet de Literature Européenne 1999 voor de in het Frans vertaalde roman De ontdekking van de Hemel en de Libris Literatuurprijs voor De Procedure. Bijzonderheid: is volgens eigen zeggen schrijver geworden omdat hij in juli jarig is. Dan is iedereen met vakantie en kun je nooit trakteren op school. Uit frustratie trakteert hij nu op boeken. 2. De titel De pupil
3. Jaar van eerste publicatie 1987 4. Omvang 133 pagina’s 5. Motto Italiaans citaat van Michelangelo (vertaald door Frans van Dooren): “De grootste kunstenaar kan niets verzinnen dat niet vooraf al in de steen bestaat, maar als zijn hand niet met zijn geest meegaat zal hij nooit van ’t ruwe marmer winnen.” 6. Opdracht Geen opdracht 7. Aard van het werk Novelle 8. Periode boek gelezen 30 augustus 2001 INHOUDELIJKE KENMERKEN
1. Samenvatting De ik-figuur stelt vast dat, naarmate men ouder wordt, het minder moeite kost om de geheimen van vroeger te onthullen: na de eindeloze jaren van kou, honger en dood heeft ik na de oorlog genoeg van Nederland. Hij wil enkel nog de zon en lift illegaal naar Italië, waar hij via omwegen pompbediende wordt bij een Texaco pompstation. In Italië brengt hij zijn vrije tijd door met schrijven, maar het wil niet echt lukken. Op een dag stopt er een Rolls-Royce voor de pomp. In de luxe auto zat Mme. Sasserath die Nederlands praatte met haar butler. Ik begon een praatje met haar en Mme. Sasserath loofde hem vanwege zijn literaire volzinnen. Ze vroeg hem met haar mee te gaan en zijn gezelschapsheer te worden. Hij kon dan daarnaast aan zijn literaire vaardigheden werken in haar villa, nabij de Vesuvius. Ik ging in de villa van Mme. Sasserath wonen. Hij komt veel over haar te weten. Zo was haar, inmiddels overleden, man de uitvinder van de veiligheidsspeld, een innovatie die een financieel onbezorgd leven verzekerde. Met iks schrijven wil het inmiddels niet echt lukken. Ik zocht alles te ver weg. Hij vergeet het dichter bij huis te zoeken. Ondertussen helpt hij Mme. Sasserath haar slaapproblemen te verhelpen met een alternatieve methode waar dokter Felice niet van terug heeft. Mme. Sasserath belooft hierop ik ooit nog eens te bedanken. Dan komt de dag dat Mme. Sasserath via Point verklaard iets terug te willen doen voor de Italiaanse gemeenschap. Ze heeft een stoeltjeslift naar de top van de Vesuvius laten bouwen in de vorm van een veiligheidsspeld. Bij de openingsceremonie moet de onvoorbereide ik het woord doen waarna Mme. Sasserath en haar pupil als eerste naar de top gebracht worden. Niemand mag de stoeltjeslift betreden voordat de twee aan de top zijn. Het duo is al een tijdje onderweg als ik plotseling mensen ziet zitten in de stoeltjes die zich van de top naar beneden begeven. Als de mensen dichterbij gekomen zijn, herkent hij ze, maar kan ze toch niet plaatsen. Mme. Sasserath heeft niets door; ze slaapt. Als ik op het punt staat haar wakker te maken, ziet hij plots dat ze verdwenen is (!). Boven aan de top gekomen staat een man met een witte baard. Struikelend over zijn woorden doet ik verhaal, maar de man knikt alleen maar, alsof het allemaal vanzelfsprekend was. Op de vraag van ik wie al die mensen waren die hier zojuist waren ingestapt antwoordde de man: “Mensen? Er waren hier verder geen mensen.” Ik probeert haar overal te vinden, maar geen spoor van het oude mensje te vinden. Weer beneden aangekomen is het één groot hysterie. Ik word ervan verdacht Mme. Sasserath van kant te hebben gemaakt, maar op de uitvoerige zoektocht wordt haar stoffelijk overschot niet gevonden. Voor de omstanders is het dan duidelijk. Mme. Sasserath is gewoon verdwenen. Ik weet nu wel het antwoord waarom Mme. Sasserath verdween: “Ik dacht weer aan al die vertrouwde en verdwenen personages, die ik naar beneden had zien komen – en van wie ik nu, meer dan veertig jaar later, weet wie zij waren omdat zij mijn werk bevolken: Mme. Sasseraths beloning, waarvoor zij niet testamentair, maar met zichzelf had betaald.” 2. Thema Het draait in De pupil om het schrijverschap. De titel van het boek bevat een dubbelzinnigheid, omdat het boek aan de oppervlakte wel handelt over een beschermeling, maar in wezen gaat om het schrijversoog.
3. Titelverklaring Titel: de titel van het boek bevat een dubbelzinnigheid: de hoofdpersoon en tevens ik-figuur is het oogappeltje, de pupil van Mme. Sasserath, maar in wezen draait het in het boek om het schrijversoog. Ik wil aanvankelijk schrijven over wat hoog en wonderbaarlijk blijft: “Als ik opkeek van het besmeurde papier, lag daar weer de baai met de stad en de vulkaan, – en omgeven door de zware, onbestemde geuren van bloemen en kruiden, in de diepte het schuimen van de zee tegen de rots, vroeg ik mij vertwijfeld af hoe ik ooit iets moest voortbrengen dat het kon uithouden, oog in oog met zo’n aanwezigheid – hoe ik ooit werkelijkheid kon verzinnen. Wilde ik niet het onmogelijke?” Wat ik in dat stadium over het hoofd ziet, is dat hij geen belangstelling heeft voor wat dichtbij is, alleen voor wat veraf is. Halverwege het boek komt de ontdekking, tijdens de tocht in de baai, op weg naar de vulkaan: “Terug, voorwaarts naar de eenvoud en de tastbaarheid! Ik moest mijn ogen goed de kost geven, en mijn oren, al mijn zintuigen; en als ik de waarheid van de wereld was, althans mijn waarheid van de wereld, dan kwam de rest weliswaar niet vanzelf, maar dan waren toch de voorwaarden geschapen waaronder de rest kon verschijnen”. Daarnaast slaat de pupil ook op de krater van de Vesuvius waarin ik hoopt Mme. Sasserath te zullen vinden: “Oog in oog met dat monsterachtige gat, die met stilte en duisternis volgestorte ruimte, waar de zon in scheen en toch niet in scheen, als in een pupil, dacht ik vertwijfeld aan mijn weldoenster. ‘Madame Sasserath!’ schreeuwde ik.” En tenslotte is een pupil ook een leerling. Ik is de leerling van Mme. Sasserath. Bij haar leert hij schrijven. Motto: na het tweede citaat wordt het ook verklaarbaar wie de figuren zijn die via de stoeltjeslift naar beneden komen en die ik kent. Het zijn romanfiguren die zich als het ware bij ik komen aandienen. In dat beeld past dan ook het motto van Michelangelo, die zei het beeld te bevrijden uit de steen waarin het al aanwezig was. 4. Opbouw van het boek Het boek bestaat uit 22 genummerde hoofdstukken. 5. Hoofdpersonages Ik-figuur: achttienjarige Nederlander die na de bevrijding in ’45 “als een champagnekurk uit de fles was geknald”. Thuis bond niets hem meer. Hij wilde slechts één ding: de zon. De zon werd al snel il sole, want ik reisde via België en Frankrijk naar Italië, waar hij als pompbediende ging werken. Toen kwam de dag dat Mme. Sasserath hem meenam naar haar villa. Hij kon daar alles doen wat hij maar wilde, maar de hoofddoelen waren: A) fungeren als Mme. Sassertaths gezelschapsheer. B) zich bezighouden met zijn literaire werk. Ik is zeker niet bescheiden te noemen. Zo weit hij het feit dat hij zijn school niet heeft afgemaakt aan het slechte onderwijssysteem, prijst zijn gespierde lichaam keer op keer. Het lijkt erop alsof ik Harry Mulisch zelf is al wordt dit ontkent op pagina 123 waarin ik zegt, nooit meer een stap op Capri te zetten, terwijl op de foto op de omslag Harry Mulisch zich op die plaats in 1985 aan de zon blootstelt. Mme./Mathilde Sasserath: bij de eerste ontmoeting beschrijft ik haar: “Het eerste wat mij aan haar opviel was de kleur van haar ogen, daaromheen was haar gezicht streng gedrapeerd, als een gewaad op een neo-classicistische tekening, en het was te zien hoe mooi zij was geweest. Zij droeg een breedgerande hoed, er overheen een doorzichtige shawl, alles in het wit. Haar enige sieraad was een broche: een met briljanten bezette, platina veiligheidsspeld.” Ze was 88 jaren oud en weduwe van Alphonse Sasserath, de uitvinder van de veiligheidsspeld. Zij is door de uitvinding van haar man ontzettend rijk geworden en bezit verschillende villa’s, waaronder Villa da Balia, het huis waar ze na haar ontmoeting met ik in blijft wonen. Ze komt oorspronkelijk ut België en heeft veel aanzien. Dit blijkt wel uit het feit dat ze markant alle beroemdheden persoonlijk kent. Ze geeft ik een bijnaam, Bietje, de naam die ze ook aan haar overleden echtgenoot gaf. Het hele verhaal door blijft Mme. Sasserath een vaag en mysterieus figuur. Zo laat zij belangrijke redes of uitleggingen altijd aan anderen (lees: Point en ik) over. Ook over het leven in Villa da Balia worden ik, en daarmee ook de lezer, niet veel duidelijk. Mme. Sasseraths voorkomen eindigt in een climax als zij plots verdwenen is uit de stoeltjeslift en haar lichaam nergens wordt gevonden. Andere personages zijn: Gaston (butler), Point (secretaris), prof. Felice (dokter en tevens archeoloog). 6. Tijd waarin het verhaal zich afspeelt Het verhaal speelt zich af in 1945, vlak na de Tweede Wereldoorlog. 7. Plaats waarin het verhaal zich afspeelt Ik werkt in Rome als pompbediende en woont met Mme. Sasserath in de Villa da Balia op het eiland Capri, vanwaar de Vesuvius goed te zien is. De berg waar de stoeltjeslift geopend wordt en waar Mme. Sasserath verdwijnt. 8. Genre Moderne roman 9. Perspectief Ik-perspectief. De zestigjarige Ik vertelt de lezer een geheim dat in zijn achttiende levensjaar plaatsvond. 10. Vertelde tijd Tussen de tijd dat ik in 1945 uit Nederland trekt en ik in het atelier van Felice in slaap valt, liggen slechts enkele maanden.
11. Plaats temidden van ander werk van de auteur Aan Harry Mulisch zijn werk ligt enerzijds een afwijking van het leven zoals dat vaak is en anderzijds de vlucht in de fantasie met de bedoeling boven zijn afkeer uit te komen ten grondslag. Mulisch stelt zich echter niet negatief op tegen het leven, maar heeft wel een scherp oog voor de aspecten die het leven aantasten zoals dood, geweld, bekrompen opvattingn en machtsuitoefening. In Het zwarte licht (1956) beschrijft Mulisch op vrij duidelijk wijze seksuele taferelen. In dit boek staat de ondergang van de wereld centraal. Een jaar later kwam een bundel verhalen onder de titel De versierde mens uit, waarin het thema van de vereenzaamde mens een hoofdrol speelt. De mens als verwoester en veroveraar is het onderwerp in Het stenen bruidsbed (1959). Ook bleek Mulisch geobsedeerd te worden door actuele gebeurtenissen, zoals blijkt uit De zaak 40/61 (1962), over het proces Eichmann en Het woord bij de daad (1968), wat in het teken staat van de prestaties van Fidel Castro. Veel aandacht kreeg De verteller (1970), gevolgd door De verteller verteld (1971) dat de opzet en de bedoeling van De verteller duidelijk moest maken. Met dit boek wilde Mulisch een afgesloten taalwereld creëren, een tekst waarin alles met elkaar samenhangt. Daarnaast wilde Mulisch door middel van De verteller ook een eigen kunstwerk scheppen als tegenhanger van Gods schepping. In tegenstelling tot De verteller is Twee vrouwen veel toegankelijker en blijft dit boek ook niet beperkt tot het realisme. In 1982 werd De aanslag uitgegeven. De pupil bereikte in 1987 de lezer. Tien jaar na publicatie was De aanslag, die toen al in twintig talen was vertaald, een absolute klassieker over de oorlog geworden. Toen De ontdekking van de hemel in juli 1992 in Amsterdam werd gepresenteerd, kreeg Mulisch tegelijk het 500.000e exemplaar van De aanslag uitgereikt. In De procedure (1998) zijn God en de Bijbel verdwenen en geeft de mens uit eigen beweging de taal en daarmee zijn ziel prijs. “De procedure zit onvoorstelbaar veel ingewikkelder in elkaar dan ik het hier nu voorstel”, schreef Tom van Deel ter besluit van zijn recensie in Trouw. Hij vervolgde dat het een wonder is dat Mulisch erin geslaagd is zoveel verschillende en gevarieerde gegevens bij elkaar te brengen “in een overtuigende samenhang, die desondanks geheimzinnig genoeg blijft”. Kort geleden schreef Mulisch zijn recentste werk: Siegfried, waarin onthult wordt dat Hitler een zoon gehad heeft. Hoe gevarieerd en veelzijdig het oeuvre van Mulisch ook is, het wezenlijke onderwerp is toch steeds Harry Mulisch zelf. In zijn werk is dan ook een centrale rol neergelegd aan het gebeuren dat hem als mens en als schrijver heeft gevormd: de Tweede Wereldoorlog en de nasleep ervan. Tijdens de oorlog was zijn vader, afkomstig uit Oostenrijk-Hongarije, directeur personeelszaken van een bankiershuis waar Nederlandse Joden hun kostbaarheden moesten inleveren. In die hoedanigheid kon hij zijn Joodse ex-vrouw en zijn zoon Harry tegen deportatie beschermen. Mulisch: “Mijzelf is dat eigenlijk pas duidelijk geworden na de oorlog.” Gedurende de oorlog was Mulisch meer in de weer met chemie en occultisme. Pas later begon hij te begrijpen wat de oorlog was geweest, wat de bevrijding was geweest, en wat fascisme is. Mulisch is altijd een behoorlijk controversieel schrijver geweest. Naast een schare bewonderaars die zijn werk uitpluizen op zoek naar alle mogelijke zinvolle verbanden, heeft hij altijd fervente tegenstanders gehad. Daarbij is vaak meer de persoon Mulisch in het geding dan zijn werk. 12. Plaats binnen de literaire stroming Harry Mulisch wordt gerekend tot de stroming van de ‘Zestigers’. Deze groep kunstenaars zetten de bestaande tendensen van – hoe kan het anders – de ‘Vijftigers’ voort. Een opvallend nieuw onderwerp in het proza van de schrijvers is de kritiek op de maatschappij. De invloed van het existentialisme heeft ook Mulisch te pakken gekregen. God bestaat niet. Daarom bestaan er ook geen absolute normen en waarden. De mens is dus volkomen vrij. De wereld is een chaos. Mulisch is in wezen niet in één literaire periode te vangen. De jaren zeventig en tachtig worden wel getypeerd als het ‘Ik-tijdperk’, waarin een nieuw verlangen naar mystiek opbloeit. Persoonlijke vrijheid scoort in deze periode hoger dan groepsbelang. Gevolgen hiervan zijn onder meer vele ego-documenten, verhuld of onverhuld autobiografisch schrijven en veel meer romans die in het ik-perspectief worden geschreven. Er is sprake van een stroming die men tot magisch-realisme benoemt. De alledaagse werkelijkheid wordt omringd door een geheimzinnige, bovennatuurlijke werkelijkheid, die de eerste langzaam binnendringt en zodanig beïnvloedt dat zij de mens gelukkig maakt. 13. Evaluatie A. Waar is Mme. Sasserath gebleven? Dat is de enige vraag die ik me na het lezen van dit boek stelde. Het is toch erg opmerkelijk dat er niets van haar gevonden werd. Toen herinnerde ik mij weer één van die literatuurlessen in F25. Werd er toen niet eens een soortgelijk probleem behandeld met een man die op de deur klopte, naar het toilet moest en niet meer tevoorschijn kwam. Waar was hij gebleven?! Hij was verdwenen. Hij was doorgespoeld. B. Het begin is niet spannend, maar tijdens het lezen word je plotseling overspoeld door een golf van spanning als Mme. Sasserath verdwenen is. C. Schrijvers in spe zullen in dit boek iets van hun eigen problemen terugvinden en het als een opsteker gebruiken. Mulisch zelf lijkt immers de ik-figuur te zijn en dus met deze problemen te maken hebben gehad. Het gewone volk kan echter weinig met dit boek en legt het weg zonder er verder nog veel over na te denken. D. Nee, Mulisch maakt in zijn boek de christenwereld een paar keer goed belachelijk op een erg flauwe manier. Van een levensbeschouwing of religieuze overtuiging is in De pupil geen spoor te vinden. E. Ik denk wel dat Mulisch gelijk heeft met al zijn opvattingen over het schrijversschap. Ik begrijp alleen niet waarom hij daar de lezer mee lastig valt. Alleen aankomende schrijvers zullen kunnen leren van dit boek. Voor de gewone burger zonder schrijfaspiraties schiet het boek zijn doel voorbij. F. Ik begin dit keer met een slecht punt. Het boek is namelijk niet erg geloofwaardig. Zo maakt Mulisch zijn boek een beetje belachelijk door meneer Sasserath tot de uitvinder van de veiligheidsspeld te bombarderen. Want een diepere betekenis hierachter heb ik niet kunnen vinden. Een goede kant aan de roman is het verhaal dat zich achter het verhaal afspeelt en de sfeer die de auteur om Mme. Sasserath creëert. Ik stond perplex toen ze ineens verdwenen was. Waar wil de schrijver nu toch naar toe? G. Het was een leuk boek om te lezen. Een typisch Mulisch boek. Het lijkt een beetje goedkoop. Net als in Siegfried creëert Mulisch een verhaal dat niet geloofwaardig is en daarom op veel kritiek stuit. Ga je verder nadenken dan zit er meer diepgang in het verhaal dan je denkt en kom je veel te weten over de denkbeelden die Mulisch aanhangt. Noot1: inmiddels ook De aanslag en Siegfried gelezen. Noot2: Mulisch is de laatste tijd veel in het nieuws geweest. Dit vanwege het feit dat de verfilming van zijn boek De ontdekking van de hemel in première ging. Ook was Mulisch met zijn boek Siegfried genomineerd voor de AKO-literatuurprijs. Deze prijs ging echter naar de schrijver Brouwers.