Lijmen / Het been door Willem Elsschot

Motivatie Vorig jaar sleepte mijn broer mij mee naar de bioscoop om de verfilming van Lijmen/ Het Been te kijken. Mijn broer is nogal fan van Willem Elsschot en na het lezen van Lijmen/ Het been begrijp ik dat goed. BESCHRIJVING Samenvatting Het boek begint bij Laarmans. Hij zit in het café als hij Boorman ziet. Dit inspireert hem tot het vertellen van een verhaal dat vijftien jaar geleden is begonnen. Vijftien jaar geleden ontmoette hij Boorman voor het eerst. Meneer Boorman, directeur van ‘Het algemeen wereldtijdschrift voor financiën, handel, nijverheid, kunsten en wetenschappen’, bood hem een contract aan. Laarmans zou voor een idioot hoog salaris voor hem kunnen werken. Geen ingewikkeld werk, gewoon uitvoeren wat Boorman van hem vroeg en misschien over tien jaar de zaak overnemen. En lijmen. Lijmen, het eigenlijke vak van Boorman en nu ook van Laarmans, die dit later pas doorkrijgt. Boorman lijmt klanten om ze op die manier zo veel mogelijk wereldtijdschriften te verkopen. Hij schrijft een aardig stukje over het bedrijf van de klant (lees: hij vervangt in een al bestaand artikel de producten en de namen, zo kan een artikel over piano’s weer gerecycled worden bij een artikel over houten bedden) en zorgt ervoor dat de klant zoveel mogelijk exemplaren bestelt –wat hem ook vaak lukt doordat zijn artikelen puur geslijm zijn. Bakken met geld haalt hij al tijden op deze manier binnen. Laarmans en Boorman gaan samen op stap. Na een aantal mislukte lijmpogingen, laten ze hun oog vallen op de firma Lauereyssen, producent van keukenliften. De firma staat onder leiding van mevrouw Lauereyssen, die de heren ook ontvangt. Vervolgens doet zij haar relaas over haar been, waarvoor ze al met allerlei zalfjes in de weer is geweest maar niets helpt. Boorman toont zijn (zogenaamd grote) medeleven en lijmt mevrouw Lauereyssen. Laarmans treedt op als redacteur van deze aflevering van het wereldtijdschrift, hij verandert een oud nummer. Ze zetten opnieuw gang richting de firma Lauereyssen, waar zij het concept voorleggen aan mevrouw Lauereyssen. Ze is ontzettend enthousiast en bestelt, na tekening van het contract, maar liefst honderdduizend exemplaren –veel te veel natuurlijk. Tevreden met deze zeer geslaagde lijmpoging keren Boorman en Laarmans huiswaarts. Niet lang daarna verschijnt meneer Lauereyssen, de broer van mevrouw Lauereyssen, aan de deur. Ze willen het contract terugdraaien. Maar volgens Boorman is het te laat voor terugkrabbelen, alles is al besteld. Vervolgens mag Laarmans elke maand langs de firma Lauereyssen om het (hoge) termijnbedrag op te halen. Hij voelt zich vreselijk schuldig en wordt op de firma met de nek aangekeken. Gelukkig hoeft hij de laatste termijn niet op te halen, deze heeft Boorman de firma kwijtgescholden. Maar mevrouw Lauereyssen staat erop alles te betalen. Laarmans schuldgevoel groeit en groeit. In Het Been vertelt Laarmans ons opnieuw dat hij een verandering heeft doorgemaakt. Hij werkt nog steeds voor Boorman als zij op een dag mevrouw Lauereyssen tegenkomen. Haar been blijkt te zijn afgezet. Niet alleen rijst Laarmans’ schuldgevoel hierdoor de pan uit, ook Boorman begint last te krijgen van zijn geweten. Hij beschuldigt zichzelf ervan dat als hij de firma Lauereyssen niet gelijmd had, mevrouw Lauereyssen genoeg geld zou hebben gehad een goede dokter te bezoeken. Hij besluit hierop dat hij haar al het geld wil teruggeven. Maar voor zo’n gift is mevrouw Lauereyssen te eerlijk en bovendien wenst ze niets te ontvangen uit handen van de man die haar zo gelijmd heeft. Omdat Boorman zo gekweld wordt door zijn schuldgevoel, spant hij een rechtszaak aan tegen mevrouw Lauereyssen om haar via die weg te dwingen het geld aan te nemen. De eiser is de gever en de gedaagde de ontvanger. Hij kan echter niet genoeg bewijs aanleveren en wordt door de rechter in het ongelijk gesteld. Op een keer ziet Boorman dat het pand inclusief inventaris geveild wordt. Bij die inventaris hoort ook vierduizend kilo oud papier. Boorman ziet zijn kans en brengt een bod uit op het oud papier, ter hoogte van het bedrag dat hij mevrouw Lauereyssen altijd al terug heeft willen geven. Iedereen vindt het krankzinnig en de politie brengt hem naar het gekkenhuis. Laarmans weet hem hier weer uit te krijgen. Dan worden Boorman en Laarmans uitgenodigd door Jan, de neef van Laarmans. Toevalligerwijs blijkt deze een kennis te zijn van mevrouw Lauereyssen. Boorman en mevrouw Lauereyssen ontmoeten elkaar, verzoenen zich en als Boorman er op aandringt haar toch het geld te geven, besluit zij dit door te geven aan een goed doel. Maar voor Laarmans is het genoeg geweest. Hij stopt met werken voor Boorman. En hoewel hij van hem houdt als zijn vader, besluit hij hem nooit weer te willen zien. Boorman zal pas rust vinden na zijn dood, zo concludeert hij. Titelverklaring De titel ‘Lijmen’ slaat op de werkwijze die Boorman er op na houdt: (s)lijmen bij de klant om zo zoveel mogelijk exemplaren van het wereldtijdschrift te verkopen. Het Been slaat op het geamputeerde been van mevrouw Lauereyssen, dat het schuldgevoel doet oplaaien bij Boorman.
Uitgewerkte persoonlijke reactie Onderwerp Het onderwerp van de verhalen is volgens mij de lijmpraktijken van Boormans en Laarmans en de daaropvolgende gewetensnood die bij beide heren toeslaat. Ik vind dat een leuk onderwerp. Zeker ook omdat het in deze boeken met zeer veel humor beschreven is. De lijmpraktijken van Boormans maken in dit boek van hem geen slechte persoon, maar tonen de domheid van de mensen die erin tuinen. De manier waarop Boormans daarop inspringt vond ik zelf erg amusant. Echte verwachtingen had ik niet. Wat me wel opviel is dat ik na het lezen van Lijmen/ Het been en het zien van de verfilming soortgelijke praktijken ben tegengekomen. Zo stuitte ik laatst op een folder voor een serie van handgeschilderde porseleinen borden met impressies van het dorp Kloosterburen waar deze ook werd verspreid, en de manier van reclame maken en overtuigen deed mij onmiddellijk aan Boormans denken. Overigens hoorde ik later dat ook erg veel mensen deze serie besteld hadden. Er allemaal ingetrapt dus, net als in Lijmen/ Het Been. Het onderwerp is dus nog aan de orde van de dag. Gebeurtenissen De allerbelangrijkste gebeurtenis is het lijmen van mevrouw Lauereyssen door de heren Boorman en Laarmans en het daaropvolgende schuldgevoel van deze twee. Ook is het een goede les voor Boorman dat zijn schuldgevoel over de situatie niet valt af te kopen, wat hij wel een aantal keren probeert. Al deze gebeurtenissen, en ook de andere belangrijke gebeurtenissen, zoals het lijmen bij andere klanten, zijn zeer goed beschreven, allemaal met een soort van ironie die beide verhalen beheersen en zeer kenmerkend zijn. Die ironie is er ook de oorzaak van, tenminste volgens mij, dat ik tijdens het lezen en kijken, een soort van sympathie heb ontwikkeld voor Boorman, terwijl hij toch eigenlijk de bad guy is. De gebeurtenissen en de gedachten en gevoelens van de personages gaan in dit verhaal hand in hand. De lijmpogingen van Boorman komen voort uit zijn gebrek aan geweten en zijn hebzucht. De koppigheid van mevrouw Lauereyssen is er de oorzaak van dat Boorman beseft dat zijn schuldgevoel niet af te kopen is. Boormans kleine beetje geweten wordt wel aangewakkerd op het moment dat hij erachter komt dat mevrouw Lauereyssen haar been verloren heeft. Al met al is het een logisch vervolg van acties, reacties en de gevoelens daarbij. De gebeurtenissen vind ik boeiend, humoristisch door de manier van beschrijven, zeer waarschijnlijk omdat je ook nu nog elke dag soortgelijke situaties tegenkomt. Natuurlijk is het onaanvaardbaar wat Boorman doet, maar hij doet het wel goed en met stijl. De gebeurtenissen hebben me in die zin aan het denken gezet dat het me verbaast dat mensen zich maar steeds laten lijmen en dat als je het slim aanpakt, een heleboel mensen ontzettend kunt belazeren Personages Ik vind geen van de personen werkelijk een held of heldin. Allen laten zij zich leiden door hun –zeer menselijke- eigenschappen; Boorman door zijn hebzucht, Laarmans door zijn loyaliteit aan Boorman en zijn zekere naïviteit en mevrouw Lauereyssen door haar kwaadheid en haar koppigheid. Allemaal wel logisch, maar niet heldhaftig. De personen zijn wel allemaal goed uitgediept, allen leer je ze goed kennen. Ze maken ook allemaal een ontwikkeling mee; Boorman ontdekt zijn geweten, mevrouw Lauereyssen haar vergevingsgezindheid en Laarmans herontdekt zijn eerlijkheid en toont een sterk karakter. Alle personen maken dus wel een positieve ontwikkeling mee. Omdat de personen zich zo laten leiden door puur menselijke eigenschappen zijn zij heel levensecht. Ik denk dat iedereen wel een Boorman, Laarmans en mevrouw Lauereyssen in zijn buurt heeft. Hoewel ik het gedrag van Boorman en Laarmans in het algemeen en het gedrag van Boorman in het bijzonder zeker afkeur, kan ik niet ontkennen een soort van sympathie voor hen te voelen. Voor Laarmans omdat hij in feite een eerlijke man is en dat gelukkig ook hervind. Voor Boorman omdat hij de naïviteit in velen hard afstraft. Hij is er wel de oorzaak van dat Laarmans en mevrouw Lauereyssen iets over de wereld geleerd hebben. Ik wil zijn acties niet goedpraten, maar hij doet het handig en krijgt later nog spijt ook. Mevrouw Lauereyssen vind ik op zich natuurlijk wel een beetje zielig, maar ik heb me ook aan haar geërgerd. Ik vind dat ze het lijmen over zichzelf heeft afgeroepen door haar zielige gedrag. Zodra zij verschijnt, is zij slachtoffer van Boorman. Ik heb dan ook in die zin niet zo veel sympathie van haar. Je weet dat niet de hele wereld aardig is en dat het ieder voor zich is, als je je dan zo aanstelt tegenover verkopers, weet je dat er goed gebruik van je wordt gemaakt. Je moet altijd uitkijken met het verspreiden van je eigen leed, al helemaal als dat ook op het financiële vlak is. Ik vind dus dat ze de situatie aan haar eigen naïviteit te wijten heeft. Toch vind ik ook dat zij een positieve ontwikkeling doormaakt door Boorman en Laarmans uiteindelijk te vergeven. Volgens mij heeft ze namelijk ook wel door dat het wel erg stom van haar is geweest om hier in te tuinen en heeft ze er wel wat nuttigs van geleerd. Jammer dat ze daarvoor haar been moest verliezen maar ja het is niet anders. Ze zal zichzelf ook wel een beetje schuldig tegenover zichzelf voelen. Opbouw Het verhaal begint als het allemaal al gebeurd is en wordt vervolgens verteld. Het is dus een flashback. Later in het boek gebeurt hetzelfde, de ikfiguur komt Laarmans tegen en die doet zijn verhaal (tot twee keer toe dus). Verder is duidelijk te merken dat dit uit de jaren ’30 stamt. Het verhaal is denk ik niet echt spannend, voor mij al helemaal niet meer aangezien ik eerst de film gezien heb. Die vond ik overigens ook niet spannend. Het eigenlijke verhaal wordt verteld door Laarmans, een tijd nadat het gebeurd is, de beide boeken zijn verteld vanuit een ikperspectief. Wie deze ikfiguur is, is niet bekend en daar wordt verder ook geen aandacht aan besteed. Onduidelijkheden blijven er niet over. Iedereen heeft zijn lesje geleerd en alles is dus wel zeker ergens goed voor geweest. Was dit verhaal niet gebeurd, dan waren er wel andere dingen voorgevallen, waardoor elk van de personages zichzelf alsnog was tegengekomen. Taalgebruik Het taalgebruik in Lijmen/ Het Been vind ik mooi om te lezen. Mooi Nederlands (Vlaams) met lange zinnen en veel Frans tussendoor. Dat Frans dat begreep ik niet altijd helemaal, maar ik vond het wel medebepalend voor de sfeer van het boek. De beschrijvingen zijn prima, al moet ik zeggen dat ik natuurlijk eerst de film had gezien en als gevolg daarvan reeds bepaalde plaatjes in mijn hoofd had, hoewel ik natuurlijk wel geprobeerd heb deze ‘uit te schakelen’. De ‘plaatjes’ waren overigens naar mijn mening heel mooi in de film. Het taalgebruik past goed in de tijd, bij de plaats (België), bij de schrijver en bij de personages.
VERDIEPING Ik had wel enige verwachtingen van het boek, omdat ik eerst de film gezien had. Aangezien ik de film nogal humoristisch vond, was ik erg benieuwd dat terug te lezen in het boek. Gelukkig was dat wel het geval. De thematiek in Lijmen/ Het Been is volgens mij het handelen van Boorman; enerzijds doet hij het graag omdat hij er veel geld mee verdient en kan hij er om die reden ook niet mee stoppen, anderzijds ziet hij wat hij de mensen aandoet, al helemaal na het lijmen van mevrouw Lauereyssen en krijgt hij last van zijn geweten. Van deze boeken kon ik geen recensies vinden. Ze zijn uitgegeven in respectievelijk 1924 en 1938 dus dat was te verwachten. Het belangrijkste verschil tussen boek en film vond ik de opbouw. De film begint met het eind van het verhaal; Boorman wordt vanuit de veiling waarin hij wederom een poging doet zijn schuldgevoel wat mevrouw Lauereyssen af te kopen, in het gesticht gegooid en Laarmans wordt hier gevraagd het een en ander over de heer Boorman te vertellen. Hiermee redt hij Boorman uit het gesticht. Wat Laarmans vertelt over Boorman aan de mensen van het gekkenhuis, is een grote flashback en het hele verhaal. Zo wordt wel erg veel tijd besteedt aan het hele gestichtenverhaal en dat vind ik overbodig. Want dat heeft in principe maar heel weinig met het thema en het onderwerp van het boek te maken. Maar goed, dat heeft de regisseur dan anders gezien. De hele ikfiguur komt in de film niet voor, geen gemis vond ik. De film houdt zich goed aan het verhaal, zij het dat het natuurlijk de interpretatie blijft van de regisseur, waar ik mij over het algemeen redelijk in kon vinden. Ik vond een aantal grapjes wel een beetje flauw, op een gegeven moment zie je Boorman het boek Le chagrin des Belges lezen terwijl het speelt in de jaren ’30. Wat mij wel opviel was de rol van Dikke Jeanne, die in het boek mijns inziens geen belangrijke rol speelt. In de film is zij echter erg aanwezig, niet zozeer in haar aantal verschijningen en in de lengte daarvan want dat stelde niet zoveel voor. Maar ze is wel erg aanwezig, misschien is dat ook te wijten aan de speelstijl van de actrice (Sylvia Kristel) die de rol vertolkte. In de film is ze overigens ook geen Dikke Jeanne die later vermagerd is als gevolg van suikerziekte, maar gewoon Jeanne. De regisseur lijkt vooral mooie plaatjes en veel gepraat belangrijk te vinden, terwijl ik vind dat er in het boek meer sfeer zit dan in de film. Dat zit in een bepaalde soort toon van het boek, die ik mis in de film. Moeilijk uit te leggen, de film is grappig om het onderwerp maar het boek is uitgesproken humoristisch door de ironische toon en de manier van schrijven. Dat mis ik in de film, achteraf gezien, want eerst verwachtte ik dat ik het boek niet zo grappig zou vinden als het boek. Maar de humor in de film slaan meer op de gebeurtenissen op zichzelf en zijn dus minder uitgediept dan de humor die de toon van het boek kent, en die ook zeer sfeerbepalend is (voor het boek). Zowel de regisseur als de acteurs slagen er niet in deze sfeer over te brengen op het filmdoek. In de film kloppen de plaatjes uitstekend, de beelden zijn mooi, de mise-en-scène is goed voor elkaar. Bijvoorbeeld als de door mevrouw Lauereyssen aangesmeerde tienduizend exemplaren van het Wereldtijdschrift bezorgd worden, dan zie je pas goed hoeveel het er eigenlijk zijn. Het beeld van het armzalige pand en dan het paard en wagen dat al die pakken papier komt brengen…het is een schrijnend beeld. Ook de honden van de firma Lauereyssen, die door Boorman altijd “lieve beesten” genoemd worden, zijn extra grappig als je het beeld erbij ziet. Er is wel vrij weinig buiten gefilmd en dat vind ik wel een beetje jammer. Telkens maar die kantoren en dan ook nog al dat gepraat, zo nu en dan riekt het naar saaiheid terwijl ik me tijdens het lezen van het boek geen moment verveeld heb. De regisseur vond waarschijnlijk de kantoorscènes de essentie van de film, ik vind dat niet. Doordat er zoveel binnen wordt gefilmd, is er veel gebruik gemaakt van close-ups, dit vooral tijdens de kantoorscènes (waar er erg veel van zijn, zowel op het kantoor van Boorman en Laarmans en het kantoor van mevrouw Lauereyssen wordt erg veel tijd van de film doorgebracht). Het is waarschijnlijk de bedoeling geweest zo de personages een duidelijk profiel te geven en ze indringend over te laten komen. In de film is gebruikt gemaakt van continuïteitsmontage. Conclusie: ik waardeer het boek meer dan de film. Dat wil niet zeggen dat ik de film geheel afkraak, integendeel, ik heb er met veel plezier naar gekeken. Maar ik heb het boek met meer plezier gelezen. Dat zit in de ironie van Elsschot maar ook in zijn subtiele beschrijving van het gehele lijmen. Op het filmdoek verdwijnt die subtiliteit voor een groot deel en is de ironie helemaal opgelost. De enige speler die de sfeer van Elsschot nog een beetje naar voren krijgt, is Mike Verdrengh (Boorman). Laarmans (Koen de Bouw) vond ik wat kleurloos, niet echt een duidelijk karakter en Willeke van Ammelrooy alias mevrouw Lauereyssen vond ik nog teveel Willeke van Ammelrooy en mijn voorstelling van een mevrouw Lauereyssen is dan ook heel anders. Sylvia Kristel werd als Jeanne nagesynchroniseerd en dat vond ik vreselijk, kies dan een actrice die wel goed spreekt, dat is toch ook een wezenlijk onderdeel van acteren. Het boek vind ik fantastisch, ik heb erg gelachen en me geen moment verveeld. Bij de film neigde ik daar wel af en toe naar. EVALUATIE Ik heb weinig te evalueren. Een beargumenteerd eindoordeel over het boek heb ik al gegeven in de verdiepingsopdracht en daar ben ik ook ingegaan op mijn verwachtingen. Mijn oordeel is door de verdiepingsopdracht niet veranderd. Doordat ik meer na ben gaan denken over de verschillen tussen boek en film is laatstgenoemde wel in mijn oordeel gedaald. Ik heb weinig problemen ondervonden en ben tegen weinig tot geen moeilijkheden opgelopen. Ik ben er alleen niet in geslaagd recensies over Lijmen/ Het Been te vinden.