1. Zakelijke gegevens Auteur: Frederik van Eeden
Titel : De kleine Johannes, Emk. Querido’s
Uitgeverij-Amsterdam 1994,160 blz. (eerste druk 1987) Genre: sprookje 2. Eerste reactie Keuze: Ik heb dit boek gekozen omdat mijn vader zei dat het een leuk boekje was om te lezen en dat het bovendien volgens hem het mooiste boekje was van Frederik van Eeden. Inhoud: Ik vond het geen moeilijk boek maar het duurde wel even voor ik door had wat de diepere betekenis was. 3. Verdieping a. samenvatting (letterlijk) Johannes woont met zijn vader, Presto de hond en Simon de kat in een huis midden in het bos, op een kleine afstand van de duinen en de zee. Johannes brengt het grootste deel van de dag in de tuin en het huis door. ’s Avonds bid Johannes altijd. Op een dag als Johannes door de tuin loopt ziet hij in de vijver een boot, hoewel het verboden is, klimt hij er toch in. Hij valt in slaap en hij wordt wakker door Windekind, een soort elf. De vader van Windekind is de zon en zijn moeder is de maan. Windekind maakt Johannes klein en ze bezoeken een feest in een konijnenhol. Johannes krijgt een ‘sleutel tot geluk’ van Oberon, koning der elfen. In het duin gaan Windekind en Johannes slapen. De volgende morgen wordt Johannes gevonden door Presto. Ze gaan naar huis en dan blijkt dat Johannes al een tijdje gezocht werd. Johannes hangt de sleutel aan een koord aan zijn nek. Op school gaat het niet goed. Johannes kan zijn gedachten niet bij de les houden. Hij moet nablijven. Dan ontmoet hij een klein muisje, die hem zegt dat hij het sleuteltje maar bij zijn neef in het duin moet gaan begraven, bij de roos. Windekind en Johannes gaan dus naar het duin en onderweg vertelt Windekind het verhaal van de kever. De volgende dag vliegt Johannes met de duiven naar Windekind. Samen brengen zij een bezoek aan de mieren. Een wat oudere mier vertelt het verhaal van Kribbelgrauw (godsdienst?!). Er komen mensen in het bos. Zij maken veel herrie en het geheel lijkt veel op een samenkomst van kerkleden. Ze worden weggejaagd door alle samenwerkende dieren. Windekind leert Johannes bidden, veel meer vanuit het gevoel, genieten van wat je ziet. Johannes bezoekt samen met Windekind de kabouters. Hier ontmoeten ze Wistik, deze ‘weet alles’. Hij zegt dat er een boekje moet zijn met antwoorden op alle vragen. Johannes voelt zich aangetrokken tot Wistik. Wistik vertelt Johannes wie het boekje kan vinden. Deze beschrijving lijkt erg veel op Johannes. Johannes gaat terug, maar Windekind is weg. Johannes verdwaalt en komt uiteindelijk terecht bij een tuinman. Hier blijft hij. Hier ontmoet hij Robinetta. Zijn heeft een roodborstje (uit de beschrijving). Johannes vertelt Robinetta dat hij het boekje zoekt, hij mag dan bij Robinetta thuis komen lezen, maar dat is de bijbel en Johannes zegt dat dit het verkeerde boekje is en hij mag Robinetta niet meer zien. Johannes ontmoet Pluizer. De volgende morgen ontwaakt hij bij Pluizer in de stad. Hij maakt kennis met Hein (de Dood). Ze gaan naar dokter Cijfer. Deze is net bezig met een onderzoek op een konijn. Pluizer laat de stad zien. ’s Avonds hebben zij de tocht door de graven. Johannes herkent hier zichzelf door een bruin vlekje op de hand. Johannes twijfelt of hij alles nu wel echt heeft gezien. Pluizer doet er een beetje duister over. Ze hebben een discussie over ‘de Schepper’. Volgens Pluizer heeft alles wat hij geschapen heeft een onvolkomenheid. Johannes denkt terug aan vroeger. Johannes ziet Robinetta. Zonnetje schijnt en geur van bloemen (lente!). Johannes wordt door dit alles gegrepen en voelt zich weer als vroeger. Johannes verlangt naar zijn vader. Op een dag gaat hij met Cijfer en Pluizer ‘een zieke’ bezoeken. Ze worden gevolgd door een man denkt Johannes. (Hein). Ze gaan naar zijn huis! De vierde krak van de trede was minder omdat deze krak van Hein was. Pluizer maakt de relatie tussen Johannes en zijn vader af. Vader sterft en Pluizer wil autopsie verrichten. Dit wil Johannes niet. Er ontstaat een gevecht en Johannes wint uiteindelijk. Hierdoor zijn Cijfer en Pluizer verdwenen. Hein blijft en zegt dat het dappper was van Johannes. Johannes wil vervolgens mee met Hein, maar dat wil hij niet en gaat weg. Johannes ziet Windekind en volgt hem tot in de duinen. Dan ziet hij Windekind in een boot staan en er nadert een gestalte over de zee. In een gesprek blijkt dat het niet Jezus of God is (afkeer van godsdienst!?). Maar het is het ‘innerlijke gevoel’. Johannes moet kiezen met wie hij meegaat en hij kiest voor het gevoel.
Samenvatting (figuurlijk) Het verhaal gaat over een jongen, Johannes, die opgroeit. Windekind is zijn jeugd. Onbezorgd, rustgevend, interesse in kabouters en de dierenwereld. Dan ‘ontmoet’ hij Pluizer, de beginnende puberteit. Hij wil meer weten dan dat hij tot nu toe wist. Ook ontmoet hij Robinetta, het begin van seksualiteit. Dokter Cijfer staat voor de wetenschap. Johannes maakt nu ook kennis met de Dood, zij het niet direct. Later als zijn vader sterft maakt hij ook zelf kennis met de Dood. Na het ‘gevecht’ met Pluizer, kennis is immers niet alles, ontmoet hij iemand die staat voor het innerlijke gevoel. Johannes besluit om bij deze ‘persoon’ te blijven. Onderzoek verhaaltechniek: Schrijfstijl: De woordkeus en de spelling stammen nog uit 1887. Er worden weinig moeilijke woorden gebruikt. Er zitten veel dialogen in en weinig beschrijvingen. Ruimte: Er zijn duidelijke tegenstellingen van ruimten: de natuur tegenover de stad. Het huis waar Johannes woont ligt blak bij de zee in een duin- en bosrijk gebied. Johannes voelt zich hier gelukkig. De tochten met Windekind vinden hier ook plaats. In de stad, met Pluizer, is hij ongelukkig. Het stinkt er, is groot, armoedig, druk, ellendig en vol ziektes. Volgens Johannes kan hier geen enkel mens gelukkig worden. Het verhaal is voor het grootste deel chronologisch opgebouwd. Er komt een flashback voor in het begin van hoofdstuk 12. Het hele verhaal speelt zich af in de tijd dat Johannes opgroeit van zes tot ongeveer 23 jaar. Volgens het boek echter duurt het maar twee jaar. Verhaalfiguren: - Johannes (de hoofdpersoon). Johannes is een kleine jongen met veel fantasie en een grote liefde voor planten en dieren.Hij vraagt en zoekt naar de waarheid. In het verhaal groeit hij op van kind tot jong volwassenen. - Windekind: Hij is een elf en de zoon van de zon. Hij leert Johannes alles over de natuur, leert hem de taal van de dieren en planten, maar vervreemd Johannes steeds verder van de mensenwereld. Windekind haat mensen en Johannes neemt dat langzaam maar zeker over. Hoewel Johannes een mens is laat hij hem alles zien, omdat hij zijn vriend is. Windekind stelt de fantasie van het kind en de liefde voor de natuur voor. - Wistik: Hij is de meest wijze van de kabouters. Hij praat veel. Wistik spoort Johannes aan om op zoek te gaan naar het boekje waar de volledige waarheid in staat. Windekind wil niet dat Johannes naar hem luistert, maar Johannes doet dit toch en Winkekind verlaat hem. Wistik symboliseert de drang naar kennis (het zoeken van antwoorden). - Robinetta: Zij is een mens en wordt een goede vriendin van Johannes. Zij doen alles samen, totdat Johannes haar vertelt dat hij op zoek is naar ‘het boekje’. Robinetta is het symbool voor de jeugderotiek. - Pluizer: Hij ontkent het bestaan van alles wat bovenmenselijk is. Hij heeft minachting voor gevoelens en vindt het leven zinloos. Pluizer leert Johannes alles van de zin van het bestaan en de dood, Pluizer en dokter Cijfer symboliseren het rationeel denken. - Dr. Cijfer: Johannes komt bij Dr. Cijfer om te leren en te werken. Dr. Cijfer, een systematische onderzoeker, die alles probeert uit te drukken in formules. - Hein: Hij symboliseert de dood. Pluizer brengt Johannes met hem in contact. Eerst is hij bang voor hem, maar later wil Johannes zelfs dat hij hem meeneemt opdat hij Windekind terugvindt. - De Ongenoemde: Dit is waarschijnlijk God. Situaties: In de kleine Johannes komen ontzettend veel verschillenden situaties voor. Het verhaal begint met het beschrijven van het huis en de tuin waar Johannes woont. Vaak wordt er een nieuw verhaalfiguur geïntroduceerd of verlaten. De meest opmerkelijke situatie vond ik dat Johannes met Pluizer de graven gaat bezoeken en ook zijn eigen graf ziet. Aan het eind komt hij weer bij de mensen terug. Vertelwijze: Het gebruikte perspectief is die van de auctoriale verteller. De verteller beschrijft nauwkeurig de gevoelens van Johannes en beschrijft andere personen door de ogen van Johannes. c. Thema Het thema is de geestelijke ontwikkeling van kind tot volwassene. Het kind vraagt zich telkens dingen af (zin van het leven, geluk/verdriet, leven/dood). Uiteindelijk wil hij niet meer zoeken maar gaat een leven leiden in dienst van de mensheid (volwassenen). Enkele motieven uit dit boek zijn: verschil tussen de natuur en de stad, fantasie (Windekind), puberteit, verliefdheid (Robinetta) en de wetenschap (Pluizer). Ook het moeten kiezen is een motief. In dit verhaal moet Johannes steeds kiezen: tussen Windekind en de Christusfiguur, tussen Windekind en Wistik, tussen Wistik en Robinetta, tussen Robinetta en Pluizer, tussen Pluizer en zijn vader, tussen zijn fantasie en de werkelijkheid en tussen goed en kwaad. De hoofdpersooon uit dit verhaaal is Johannes. Het ‘kleine’ van Johannes zou kunnen zijn omdat Johannes een klein jongetje is, of omdat hij klein wordt gemaakt door Windekind. d. Plaats in de literatuurgeschiedenis De kleine Johannes verscheen voor het eerst in 1885 in De Nieuwe Gids. In 1887 werd het voor het eerst in boekvorm uitgegeven. De schrijver van ‘De kleine Johannes I’ is Frederik vanb Eeden. Frederik werk in 1860 te Haarlem geboren. Hij studeerde medicijnen en specialiseerde zich daarna in parapsychologie. Hij was sterk sociaal voelend, daarom voelde hij zich ook goed thuis in het communistische systeem. Hij stichtte de kolonie te Walden. Dat liep op een mislukking uit, omdat de mens nu eenmaal te egoïstisch en te egocentrisch is. Communisme weg, hij werd Boedhist (die hebben wel een verlossingsleer). Daar hield hij het ook niet uit en ging toen naar de R.K kerk. Hij was een sociaal bewogen ethicus. Hij was een vriend van Willem Kloos. Hij schreef eens een stuk tegen zichzelf en stuurde het naar Kloos met de bedoeling om het in ‘De Nieuwe Gids’ te plaatsen. Deze stuurde het naar Van Eeden om het hem te laten zien. Hij wilde het eerst niet plaatsen. Toen zei Van Eeden nog niet dat hij het zelf geschreven had en drong aan tot hij het wel deed. De eerste verhalen in ‘De Nieuwe Gids’ waren: ‘De kleine Johannes’ en ‘Grassprietjes’. ‘Grassprietjes’ is een parodie op de voorgaande tijd (bombastische domineespoëzie). Andere werken: - Oud makelaar in granen - Het lied van schijn en wezen - Het poortje - De heks van Haarlem, het drama van oneerlijkheid
Het boek past in bepaalde opzichten binnen de beweging van de Tachtigers: - Realisme (zuivere weergave van de werkelijkheid, hier weergaven van de natuur) - Naturalisme

Het slot van ‘De kleine Johannes’ wijst erop dat hij het puur individualistisch en esthetisch beginsel van Tachtig afwijst en daarvoor in de plaats een ethische, sociaal gerichte levenshouding kiest: hij wil een goed mens zijn en zich bekommeren om ‘de mensheid met haar weedom’ 4. Beoordeling Ik vond het verhaal gemakkelijk te lezen omdat het veel weg heeft van een sprookje. Dat geeft de schrijver ook aan en de eerste zin van het boek: ‘Ik zal u iets van de kleine Johannes vertellen. Het heeft veel weg van een sprookje, mijn verhaal, maar het is toch alles werkelijk zo gebeurd. Zodra gij het niet meer gelooft, moet ge niet meer verder lezen, want dan schrijf ik niet voor u.’ Ik heb het verhaal toch maar uitgelezen, ondanks dat ik er weinig meer van geloofde. Het verhaal op zich lijkt heel gemakkelijk, maar als je de diepere betekenis erachter ziet, krijgt het boek een hogere waarde. Het opgroeien van een persoon, met alle moeilijkheden wordt beschreven op een heel aparte manier vind ik. Het teerste moment vond ik toen Windekind Johannes opzocht, hij aanvaarde het als een wonder. Verder vind ik het bezoek aan de graven ook een aangrijpend en een ietwat luguber moment. Ik vind het helemaal niet leuk dat er een belangrijk negatieve kant aan zit: in het boek heeft men een afwijzende houding tegenover God (uitgedoofde petroleumlamp). De mening over de Bijbel is ook negatief: het is het goede Boek niet, want daarin is geen geluk te vinden (het tegenovergestelde is waar!). ‘God is Plannenmaker, Die niet ver genoeg heeft gekeken, Die niet alles doorgrond heeft.’ Hieruit kun je opmaken dat Van Eeden zeer negatief tegenover het Christendom stond. Ik vind het boek, afgezien van dat hij God veracht, wel goed en een ander aan te raden omdat het inzicht geeft over de jeugd en de verschillende fases. Het is dus niet zomaar een sprookje.