1.Waar gaat het verhaal over? Het verhaal gaat over een jongen, Anton Steenwijk die in de tweede wereldoorlog slachtoffer is geworden van represaille maatregelen van de duitsers na een aanslag gepleegd in zijn wijk door het verzet op een bekende NSB-er. Deze aanslag en de gevolgen ervan blijven hem zijn leven lang achtervolgen. Ik heb voor dit verhaal gekozen omdat ik al veel over het boek gehoord had, ik wou zelf wel eens kijken wat ik ervan zou vinden. Ook denk ik dat het een heel belangrijk boek is voor de Nederlandse literatuur. De schrijver Harry Mulisch kende ik vooral van radio en TV, ik had hiervoor nog geen boeken van hem gelezen. Wel had ik natuurlijk al veel over hem gehoord. Over het onderwerp, de tweede wereldoorlog is al onnoemelijk veel geschreven. Ik had dan ook, voordat ik aan dit boek begon al veel erover gelezen. Boeken zoals Geheim Verzet en De Vos van de Biesbosch heb ik vroeger verslonden. Ook ben ik door het vak geschiedenis veel over het onderwerp en de context van het verhaal te weten gekomen. Korte samenvatting Tijdens de Tweede Wereldoorlog woonde Anton Steenwijk in Haarlem. Aan de kade lagen vier huizen: in Welgelegen woonden de familie Beumers, in Buitenrust Anton met zijn ouders en broer, in Nooitgedacht meneer Korteweg met zijn dochter Karin en in Rustenburg de familie Aarts. In januari 1945 zat de 12-jarige Anton met zijn familie een spelletje te doen. Plotseling klonken er zes schoten. De NSB'er Ploeg lag dood voor het huis van Korteweg. Meneer Korteweg en Karin legden het lijk voor Antons huis neer. Peter ging naar buiten om het lijk weer te verleggen. Toen de Duitsers eraan kwamen, vluchtte hij. De Duitsers onderzochten het huis van de familie Steenwijk en staken het daarna in brand. Anton werd in Heemstede in een cel gestopt bij een gewond meisje dat hem troostte en met hem praatte. Na enkele uren werd Anton weer teruggebracht naar Haarlem, en vandaar ging hij met een konvooi naar Amsterdam. In Amsterdam haalde zijn oom hem op. Na de bevrijding bleek dat de ouders van Anton en zijn broer Peter op de avond van de aanslag waren neergeschoten. Anton bleef bij zijn om en tante wonen. Hij dacht niet vaak aan de aanslag. In 1952 ging hij naar een feestje in Haarlem. Hij ging op bezoek bij de familie Beumer. Aan het eind van de kade was een monument opgericht, waarop ook de namen van Antons ouders stonden. Anton wilde nooit meer in Haarlem terugkomen. Derde episode, 1956

Na zijn examen medicijnen ging Anton op kamers wonen. In 1956 kwam Anton zijn vroegere vriendje Fake Ploeg, de zoon van de vermoorde NSB-er tegen in een demonstatie. Anton nodigde Fake uit om binnen te komen. Fake verdedigde zijn vader en zei dat de communisten verantwoordelijk waren voor de dood van zijn ouders. Anton probeerde hem ervan te overtuigen dat zijn vader wel fout was geweest. Na Antons artsexamen trouwde hij in 1961 met Saskia de Graaff. Op een begrafenis in 1966 ontmoette hij een oud-verzetstrijder. Het was Takes, de man die de NSB-er Ploeg doodgeschoten had. Hij had het samen gedaan met zijn vriendin Truus Coster. Zij was het die Anton in de cel had ontmoet. Anton ging de volgende dag naar het huis van Takes waar hij een foto van Truus zag. Anton is later gescheiden van Saskia en hertrouwd met Liesbeth. Hij kocht huizen in Gelderland en Toscane. Toen Sandra 16 jaar was ging hij met haar naar de duinen van Haarlem waar Truus Coster geëxecuteerd was. In november 1981 liep hij bij toeval mee met een vredesdemonstratie samen met zijn zoon Peter (uit zijn tweede huwelijk). Daar kwam hij Karin Korteweg tegen. Ze vertelde dat ze geëmigreerd waren naar Nieuw-Zeeland. In 1948 had haar vader zelfmoord gepleegd. Ze hadden het lijk van Ploeg verplaatst om de hagedissen van meneer Korteweg te sparen. Ze hadden Ploeg niet bij de familie Aarts neergelegd, omdat zij Joden in huis hadden. Anton vroeg zich af of iedereen tegelijk schuldig en onschuldig was. Hij had zichzelf weer snel in de hand. Anton was nu één van de laatsten die de oorlog had meegemaakt. Lange samenvatting Proloog Tijdens de Tweede Wereldoorlog woont Anton Steenwijk met zijn vader, moeder en broer Peter in Haarlem. Hun kleine villa, “Buitenrust”, ligt naast “Welgelegen”, waar de familie Beumer woont. Aan de andere kant ligt “Nooitgedacht”, waar meneer Korteweg samen met zijn dochter Karin woont en naast hen woont het echtpaar Aerts in “Rustenburg”. Eerste Episode, 1945 De familie Steenwijk zit op een avond in januari 1945, aan het einde van de Tweede Wereldoorlog dus, gezellig samen een spelletje te spelen als ze opeens buiten schoten horen. Peter, de oudste zoon ziet dat er een neergeschoten man voor het huis van de buren ligt, het blijkt Fake van der Ploeg, hoofdinspecteur van politie en NSB’er, te zijn. Terwijl Peter nog steeds naar buiten kijkt, ziet hij dat de buren het lijk naar hun huis sleuren. Omdat hij bang is voor represailles, gaat hij naar buiten om het lijk weer terug te brengen, maar de politie komt er al aan en hij moet snel wegvluchten. De politie pakt Anton en zijn ouders op. Anton wordt in een auto geduwd en mee naar het politiebureau genomen, wat er met zijn ouders gebeurt weet hij niet. Hun huis wordt door de Duitsers in brand gezet als represaille. Anton moet die nacht op het bureau slapen en in zijn cel zit een vrouw, later blijkt zij degene te zijn die Ploeg vermoord heeft, om wie hij veel gaat geven en nog zijn hele leven aan zal denken. De volgende dag brengen de Duitsers hem naar de Ortskommandant ergens anders in Haarlem, vanwaar hij naar het Amsterdamse politiebureau wordt gebracht waar zijn oom Peter van Liempt, die hem in huis wil nemen, hem ophaalt. Tweede Episode, 1952 Vlak na de bevrijding kwam het bericht dat Anton’s ouders nog diezelfde avond, van de represaille, doodgeschoten zijn en in juni kwam Anton te weten dat ook Peter op zijn vlucht vermoord is. Eind september in 1952 krijgt Anton een uitnodiging van een oude studiegenoot voor een feestje in Haarlem. Sinds de Duitsers hem de avond van de aanslag uit Haarlem weggehaald hebben, is hij er nooit meer geweest omdat hij niet meer aan de oorlog wil denken. Hij wil daarom eerst niet gaan, maar omdat het maar door zijn hoofd blijft spelen gaat hij uiteindelijk toch maar. Anton blijft niet lang op het feest, maar gaat naar de plaats waar zijn ouderlijk huis vroeger heeft gestaan. Mevrouw Beumer, zijn oude buurvrouw die er nog steeds woont, ziet hem en roept hem binnen. Ze praten over de oorlog en wat er nou precies aan de hand was op de avond van de aanslag, maar een het gesprek loopt niet echt fijn en Anton haalt dan ook opgelucht adem als hij weg kan, hij wil niet over de oorlog praten, hij wil hem vergeten! Derde Episode, 1956 Anton woont al een tijdje op kamers. In 1956 studeert hij af en hij gaat zich specialiseren in de anesthesie. Als hij op een avond naar huis gaat, komt Anton in een demonstratie tegen de inval van de Russen in Hongarije terecht en hij ontmoet daar een oude klasgenoot: Fake van der Ploeg, de zoon van de in hun straat doodgeschoten NSB’er. Anton vraagt Fake binnen en daar ontstaat een discussie over de schuldvraag naar de dood van Fakes vader en Anton’s ouders. Fake vindt dat de communisten schuld hebben aan alles, maar Anton denkt daar anders over. Fake gooit op het moment dat Anton hem tegenspreekt de steen, die hij in de demonstratie meedroeg en die eigenlijk op een communist terecht had moeten komen, naar Anton’s spiegel die in duizenden stukjes uiteen springt en op hetzelfde moment ontploft ook de kachel in de kamer.
Vierde Episode, 1966 Anton studeerde af als anesthesist en trouwde een paar jaar geleden met zijn vrouw Saskia. Ze hebben samen één dochtertje dat Sandra heet. Begin juli 1966 gaat Anton met Saskia en Sandra naar een begrafenis van een bekende journalist die in de oorlog in het verzet gezeten heeft. Op die begrafenis ontmoet hij Cor Takes, de man die Fake Ploeg in de oorlog vermoord heeft, maar dat weet Anton dan nog niet. Ze raken met elkaar aan de praat en het gesprek gaat over de oorlog en zo komen ze op de aanslag. Cor vertelt dat hij de aanslag niet alleen gepleegd heeft, maar met zijn vriendin, Truus Coster. Cor vertelt veel over Truus en aan de hand van de details komt Anton erachter dat zij de vrouw in de cel geweest moet zijn. Cor wil weten wat ze allemaal gezegd heeft, maar Anton kan zich niets meer herinneren. Cor zegt dat Anton een keer langs moet komen, eerst wil hij dat niet doen, maar na een tijdje gaat hij er toch heen. Als hij bij Cor thuis een foto van Truus ziet, valt het hem op dat ze veel weg heeft van zijn vrouw Saskia, ze hebben dezelfde uitstraling. Anton beseft nu dat hij onbewust Saskia uit heeft gekozen omdat ze zo op de vrouw in de cel leek. Laatste episode, 1981 Anton scheidde van Saskia en hertrouwde met Liesbeth. Hij heeft met Liesbeth ook een kind, een zoon die ze Peter hebben genoemd. Met Anton gaat het financieel goed, want hij is eigenaar van vier huizen, maar zijn migraineaanvallen die hij sinds zijn jeugd heeft, zijn nooit verdwenen. Het ‘hoogtepunt’ van zijn migraineaanvallen overvalt hem in een crisis in Italië, maar gelukkig komt hij er weer helemaal bovenop. Hij keert nog één keer naar Haarlem terug omdat zijn dochtertje wil weten waar hij vroeger woonde. Ze leggen daar bloemen bij het grafmonument van Truus Coster. Weer terug in Amsterdam raakt hij in november 1981, gedwongen door zijn tandarts, weer betrokken bij een demonstratie, dit keer een vredesdemonstratie. In die demonstratie komt hij Karin Korteweg, zijn vroegere buurmeisje, tegen en zij vertelt wat er de avond van de aanslag precies gebeurde. Haar vader was helemaal gek van zijn hagedissen en toen dat lijk voor hun huis lag, dacht hij maar aan één ding: zijn hagedissen zouden verbrand worden door de Duitsers. Om dat te voorkomen, sleepte hij het lichaam samen met zijn dochter, Karin, naar de buren. Karin wilde het lijk eerst naar de andere buren brengen, maar haar vader zei dat daar een jong joods gezin met een baby ondergedoken zat en zo kwam het lijk voor het huis van Anton. Haar vader heeft altijd een heel groot schuldgevoel gehad en hij was bang dat Anton wraak wilde nemen. Hij heeft daarom uiteindelijk in 1948 zelfmoord gepleegd. Door wat Karin vertelt vallen alle stukjes op zijn plaats en weet Anton precies wat er gebeurde op die bewuste avond, maar de vraag van schuld en verantwoordelijkheid komt weer bij Anton boven en hij raakt daardoor erg verward. Anton neemt haastig afscheid van Karin en loopt verder mee in de grote groep van gelijkgestemden, met zijn zoon Peter aan de hand. 2. De personen Anton Steenwijk is de enige hoofdpersoon in het boek, wel komen er in het boek veel personages voor die samen een grote invloed hebben op de hoofdpersoon. Op het eerste gezicht lijkt de hoofdpersoon een vrij nuchtere jongen, hij lijkt niet uit het veld geslagen door de dramatische gebeurtenissen uit zijn jeugd. Toch kan hij de gebeurtenissen niet wegdrukken. Om de zoveel tijd wil hij toch meer te weten komen over wat er zich de avond van de aanslag en daarna precies heeft afgespeeld. Het boek bestaat uit vijf episodes waarin de gebeurtenis uit het verleden weer naar boven komt, elk met een flinke tussenpauze. Het karakter van Anton wordt denk ik goed beschreven met het woord nuchter. Vaak vind ik hem zelfs te nuchter, waarschijnlijk is dit zijn manier om om te gaan met zijn verleden. Ik denk dat ik zelf over het algemeen ook wel nuchter ben, maar je weet natuurlijk nooit wat zo’n situatie met je doet en of zoiets invloed heeft op je karakter. Soms vind ik de hoofdpersoon iets te kil. Bijvoorbeeld als hij teruggaat naar Haarlem, hij lijkt de dingen vaak meer als een toeschouwer te zien. Op zichzelf begrijpelijk, maar misschien had hij iets actiever naar het verleden kunnen zoeken. Maar nogmaals, je weet nooit hoe jezelf in zo’n situatie zou reageren. Over het algemeen lijkt Anton met best een sympathiek jongen. Punt 2.3 en punt 2.6 doen bij dit boek niet ter zake omdat, 1. er naar mijn mening maar een hoofdpersoon is, van een relatie tussen de hoofdpersonen is dus geen sprake. Punt 2.6. gaat niet op omdat de hoofdpersoon in dit geval geen bekend persoon is. Bij punt 2.8 en 2.9 kon ik om de zelfde reden als bij punt 2.3 geen keuze maken voor de meest sympathieke persoon, wel heb ik aangegeven wat ik van de hoofdpersoon vond. 3. de tijd De roman wordt in 5 episodes verteld: 1945, 1952, 1956, 1966 en 1981. De in totaal beschreven tijd is bijna 37 jaar. Vaak wordt de aanslag uit 1945 er bijgehaald. Het verhaal speelt zich af tegen de achtergrond van de tweede wereldoorlog. De tijd waarin het verhaal zich afspeelt is zeker belangrijk voor de gebeurtenissen in het boek, een gebeurtenis uit de tweede wereldoorlog loopt als een rode draad door het boek heen. Van de tijd waarin het boek zich afspeelt wist ik al het een en ander. Over de tweede wereldoorlog had ik bijvoorbeeld al veel gelezen (zie ook punt 1). De jaren na de tweede wereldoorlog ken ik vooral van de tv of uit verhalen van mijn ouders. De manier van represaille maatregelen van de duitsers, zoals in dit boek is beschreven was mij nog niet bekend. Wal had ik van andere methodes gehoord. 4. de plaats De plaatsen waar het verhaal zich afspeelt zijn: - Haarlem (de plaats van de aanslag) - Apollolaan in Amsterdam (hier woonde Anton bij zijn oom en tante na de aanslag) - Op kamers in 1953 - Toscane (hier stond het vakantiehuis van de hoofdpersoon) - De donkere cel (hier kwam Anton na de aanslag terecht, samen met een van de daders.) - Het huis van Cor Takes (een van de daders van de aanslag) Ik denk niet dat bijvoorbeeld de stad Haarlem specifiek belangrijk is voor het verhaal. Waarschijnlijk had dit net zo goed een andere stad in Nederland kunnen zijn. Van het land Nederland wist ik voordat ik dit boek las al het een en ander omdat ik er geboren ben en mijn hele leven al woon. Van Haarlem weet ik eigenlijk vrij weinig. Van Amsterdam weet ik meet, omdat de stad bekender is en ik hem enkele malen bezocht heb. De maatschappelijke omstandigheden, de tweede wereldoorlog en de nasleep ervan vormen het decor voor dit boek.
5. het vertellersstandpunt In de proloog en in de laatste bladzijden van het verhaal is er een buitenstaander die het verhaal vertelt. Deze buitenstaander komt soms ook in het tussenliggende gedeelte voor en weet wat er gaat gebeuren. Alleen bij Anton wordt de ik-persoon gebruikt, bij andere figuren de hij/zij vorm. Omdat bij Anton de ik-persoon wordt gebruikt kan je je vaak beter in het verplaatsen en leer je meer over zijn karakter. 6. Wat wil het verhaal de lezer zeggen? Ik denk dat de schrijver met dit verhaal wil laten zien hoe groot de gevolgen van de tweede wereldoorlog zijn geweest. Tientallen jaren na deze oorlog heeft hij toch nog een grote invloed op het leven van de hoofdpersoon. De oorlog is voor het eigenlijk nooit echt afgesloten. Dit is denkt ik de visie die de schrijver op zijn lezers wil overbrengen, ik denk dat dit bij mij ook aardig gelukt is. Ik wist al wat voor enorme gevolgen deze oorlog heeft gehad, maar je ziet nu nog beter hoe ver dat door kan gaan voor sommige mensen. 7. Zou je nog een verhaal lezen? Het lijkt met leuk om vaker boeken van deze schrijver te gaan lezen, het boek heeft me van begin tot eind geboeid. Van het onderwerp had ik al een hoop gelezen en ik zal dit in de toekomst zeker blijven doen. Vooral omdat de tweede wereldoorlog de belangrijkste gebeurtenis was van de afgelopen eeuw en er enorm veel over te vertellen is. Boeken die zich in Nederland afspelen trekken met nog meer omdat het gebied en de mensen herkenbaar zijn. 8. verklaring titel e.d. De titel van het boek; de Aanslag lijkt met duidelijk. Het leven van de hoofdpersoon en zijn familie krijgt door de aanslag op de NSB-er Fake Ploeg een compleet andere wending. Het boek heeft geen ondertitel, het motto luid: Overal was het al dag, maar hier was het nacht, neen, meer dan nacht. C. Plinius Caecilius Secundus
Verklaring : De Aanslag is voor Anton een ramp, hij komt terecht een figuurlijke diepe duisternis. 9. auteur Op de website
www.schrijversnet.nl heb ik een hoop informatie gevonden over de schrijver Harry Mulisch. Levensbijzonderheden die in verband gebracht kunnen worden met het boek zijn onder anderen dat Harry Mulisch geboren is in Haarlem, dezelfde stad als die waarin het verhaal begon en de aanslag plaatsvond. Ook heeft de schrijver na de scheiding van zijn ouders enige tijd in Amsterdam gewoond, de plek waar ook de hoofdpersoon uit het boek enige tijd heeft gewoond. Harry Mulisch heeft tot op dit moment meer dan 60 werken geschreven, waaronder toneelstukken, gedichten, novelles, romans en ga zo maar door. In de zaak 40/61 (1962) besteed Harry Mulisch aandacht aan de zaak tegen de oorlogsmisdadiger Eichmann. De tweede wereldoorlog komt dus vaker terug in zijn boeken. Recent werk van Harry Mulisch is: Bij wijze van catalogus (1997, catalogus), Het zevende land (1998, essays), De Procedure (1998, roman), Het theater, de brief en de waarheid (2000, Boekenweekgeschenk) De schrijver wordt tot verschillende stromingen gerekend die tijdens zijn loopbaan ook verschuiven. Zo wordt op de website van schrijversnet onder anderen de verbeelding en de realiteit genoemd.