1. Korte inhoud Hersenschimmen vertelt het verhaal van Maarten Klein, die aan de ziekte van Alzheimer lijdt en, naarmate het verhaal vordert, dementer wordt. Hij is samen met zijn vrouw Vera in de jaren ’50 vanuit Nederland geëmigreerd naar Gloucester, vlak bij Boston, in de Verenigde Staten. Hun twee kinderen bleven achter in Nederland. Maarten heeft tot aan zijn pensioen gewerkt bij het IMCO, een instituut voor visserijonderzoek. In het begin van het verhaal begint Maarten zich bewust te worden van het feit dat hij een beetje vergeetachtig wordt en zich moeilijk kan concentreren. Hij wacht bijvoorbeeld op een zondagmorgen op de kinderen die wat verderop op de schoolbus stappen. Ook begint hij de kleinere dingen gewoon te vergeten: hij vergeet hout binnen te halen, hoewel Vera het hem al 2 keer gevraagd heeft. Als hij een keer met de hond gaat wandelen, vindt zijn vrouw hem een halve dag later zonder hond terug aan de haven; hij was de tijd vergeten. Als zijn vrouw naar de dokter gaat, krijgt hij het idee in z’n hoofd dat hij naar een vergadering moet; hij breekt de deur open (zijn vrouw had ze al uit voorzorg gesloten) en vertrekt. Als hij op een keer weer alleen is, slaat hij de ruit in om de hond binnen te laten. Dokter Eardly geeft Vera de raad om samen foto’s te bekijken en zo herinneringen op te halen. Toch ziet Maarten de dokter, die hem wil helpen, als een vijand. De verpleegster die Vera er bij haalt, ziet Maarten nu eens als zijn dochter (die in Nederland woont), dan weer eens als de vriendin van zijn dochter. Als Maarten weer eens ‘uitbreekt’ en een deel van de foto’s verbrand, omdat hij de personen op de foto’s niet meer herkent, waarna hij zonder jas buiten gaat terwijl het vriest, besluit Vera hem voor zijn eigen veiligheid te laten opnemen in een instelling… Het laatste deel van het verhaal heeft eigenlijk geen echte inhoud meer. Het zijn stukken van zinnen, waarin flarden van gedachten en herinneringen terug te vinden zijn. Het verhaal eindigt niet met Maartens dood, maar met een bezoek van Vera, die hij zelfs niet meer herkent… 2. Bespreking In het verhaal zitten verschillende motieven, maar alle motieven zijn abstracte motieven. Het hoofdmotief is de dementie van Maarten. Dit komt doorheen het hele verhaal terug, in steeds grotere mate. Ongeveer alle andere motieven hebben met dit hoofdmotief te maken. Het isolement is er zo een: door de dementie wordt Maarten naarmate het verhaal vordert, meer en meer geïsoliseerd van de buitenwereld en, vooral, van zijn vrouw. Ook het feit dat hij als Nederlander in de Verenigde Staten woont, duidt op eenzaamheid. Een ander motief dat vaak terugkomt is het feit dat Maarten zijn dementie niet wil of kan accepteren. Hij verstopt het feit dat hij vergeetachtig wordt en zich niet meer kan concentreren achter andere dingen, namelijk “het komt door die winter, als die gedaan is wordt alles beter…”. Ook het accepteren van de ziekte van Maarten door Vera en het verdriet van Vera om deze ziekte en om de gevolgen zijn belangrijke motieven. Ook zij komen vaak terug in de tekst. Vera accepteert de ziekte beter naarmate het verhaal vordert, maar ook het verdriet erom wordt groter. Haar verdriet bereikt een hoogtepunt als zij Maarten moet afgeven, dus als de ambulance hem komt halen. Een motief dat een beetje apart voorkomt, maar onrechtstreeks toch weer verband houdt met de rest, is het belang van herinneringen voor oudere mensen. Dit motief vindt men heel goed terug in het feit dat in het verhaal veel flashbacks gebruikt worden. Ook zegt Maarten een keer: ”Jongeren hebben nog de toekomst, ouderen hebben alleen nog hun herinneringen. Als men alle motieven bundelt, komt men aan een duidelijk thema: dementie. In elk motief is dementie duidelijk aanwezig en dementie is ook de rode draad door het verhaal. Ook in de titel kan men, althans nadat men het verhaal gelezen heeft, het thema zien. Mijn impressie van de titel is dat Maarten ‘schimmen’ in zijn hersenen begint te krijgen. Situaties en personen veranderen in schimmen. Ook zijn herinneringen aan vroeger veranderen steeds meer in schimmen. Op het einde (in de instelling) bestaan zijn gedachten enkel nog uit schimmen. Deze schimmen ontstonden door de dementie: de titel (‘Hersenschimmen’) staat dus rechtstreeks in verband met het thema (dementie).
3. Focalisatie Maarten Klein als focalisator: Maarten spitst zich doorheen het verhaal vooral toe op het ‘zo normaal mogelijk blijven’, m.a.w. niet aan de buitenwereld en aan zichzelf laten merken dat hij dement wordt en aftakelt. Zo schuift hij de schuld van zijn vergeetachtigheid op de winter. Ook denkt hij veel aan zijn verleden: zijn vader, zijn werk, de Tweede Wereldoorlog,, zijn vakanties, zijn overspel in Parijs… Alleen van Maarten komen we emoties en gedachten te weten, dus een personeel vertelstandpunt, zelfs een ik-verhaal. Vera Klein als focalisator: Vera is het 2de belangrijkste personage, en toch heb je als lezer het gevoel dat zij maar een kleine rol toebedeeld is. Dit komt vooral door het Personeel vertelstandpunt, Maarten vertelt en de lezer kent dus alleen zijn gevoelens. Vera spitst zich in het hele verhaal maar op één ding toe: het verzorgen van Maarten. Zij doet dit o.a. door hem extra te verzorgen, door een verpleegster aan te nemen, en door hem uiteindelijk in het gesticht te laten opnemen. 4. Referentiekader De keuze i.v.m. het personage is simpel: alleen Maarten Kleins referentiekader is uitgewerkt. Doordat het maar één referentiekader is dat is uitgewerkt, is dit ook ruim uitgewerkt. Maarten Klein is 72 jaar, geboren te Alkmaar, Nederland. Hij is een goedaardige, vriendelijke en rustige man. Hij is 15 jaar geleden geëmigreerd naar Amerika. Zijn kinderen, Fred en Kitty, over wie we bijna niets te weten komen, bleven achter in Nederland. Hij werkte 15 jaar bij het IMCO (Intergovernmental Maritime Consultative Organisation) in Boston als notulist. Zijn vader was ook notulist en was een man die van grafieken hield. Hij noteerde elke dag de temperatuur in zijn grafieken en probeerde zo een systeem te ontdekken. Over zijn moeder komt men niets te weten. Zijn vrouw is een rustige, vriendelijke vrouw die altijd huisvrouw is geweest, alhoewel zij vroeger veel vrijwilligerswerk deed (bv. In de plaatselijke bibliotheek). Hij heeft samen met zijn vrouw (ze waren toen al getrouwd) de Tweede Wereldoorlog meegemaakt, en hij vertelt hier nog veel over. Hij is al die tijd gelukkig getrouwd geweest, hoewel hij wel vertelt over één slippertje in Parijs, op een van zijn zakenreizen. Door deze zakenreizen heeft hij de hele wereld gezien. Hij had niet zo veel echte vrienden, alleen op het werk en op café. Eigenlijk waren deze mensen gewoon kameraden, werkvrienden. 6. Persoonlijke beoordeling Toen ik pas begonnen was aan het boek, had ik het gevoel dat ik een slecht boek gekozen had, omdat het verhaal in het begin eigenlijk vrij saai leek: een oude man die dement wordt. Ik had eigenlijk het boek alleen gekozen omdat de omslag er modern uitzag en omdat de titel mij wel aansprak (‘Hersenschimmen’ leek mij een beetje mysterieus). Maar naarmate ik vorderde in het boek, begon het boek (en ook het onderwerp van het boek, nl. dementie) mij meer en meer te boeien. Achteraf gezien denk ik dat het vooral door de schrijfstijl kwam dat ik het boek met plezier begon te lezen. Alles wordt verteld door Maarten, en men kan zich door deze schrijfstijl perfect inleven in Maartens karakter. Diezelfde schrijfstijl liet ook de ernst van de ziekte zien: in het begin van het boek is de zinsbouw nog nagenoeg perfect, maar naarmate het verhaal vordert, komen er meer en meer foutieve zinnen voor, tot op het einde van de zinnen alleen maar losse woordencombinaties overblijven, bv.: “geen namen…geen gezichten meer… alleen ademen … zuchten… “(blz. 143, laatste bladzijde). Zoals ik al schreef, begon ook het onderwerp mij te boeien. Ik begon mij echt in te leven in het personage, iets wat ik bij nog niet zo veel boeken heb kunnen ervaren. Ik denk wel dat ik nu ook een beter zicht heb op ziektes zoals de ziekte van Alzheimer en andere vormen van dementie. Maar ook andere aspecten van het boek waren goed: hoewel verhaallijn in het begin redelijk saai leek, bleek die verhaallijn toch interessant en vooral ook boeiend te zijn. Ook de kleine intro, die op het eerste blad gedrukt staat, vind ik zeer treffend: “A touching dream to which we all are lulled but wake from separately.” (van Philip Larkin); vrij vertaald: “Een mooie droom waar iedereen wordt ingewiegd, maar elk afzonderlijk uit wakker wordt.” Ook hierin kan men, net als in de titel een deel van de inhoud van het boek terugvinden, nl. dat het leven een mooie periode is, maar dat die periode ook niet eeuwig kan duren; men moet ooit sterven (vgl. wakker worden). Al bij al dus een zeer mooie psychologische roman die ik aan iedereen die van dit genre houdt (als je er niet van houdt denk ik dat je het boek maar saai vind) warm zou aanbevelen!