Algemene informatie Harry Mulisch, Siegfried een zwarte idylle, Uitgeverij De bezige bij, Amsterdam, Eerste druk: februari 2001, 213 pagina's. Titelverklaring Het verhaal draait om Siegfried, de fictieve zoon van Hitler. Ondertitel + verklaring: Een zwarte idylle; Ik denk dat het hier gaat om idylle in de betekenis van “lieflijke, dichterlijke schildering van het landelijke, eenvoudige leven” (Van Dale). Een 'zwarte idylle' is een paradox, een schijnbare tegenstelling. Het verhaal begint als een idylle, maar gaandeweg wordt het steeds donkerder en grauwer tot zelfs zwart aan het eind, als Herter dood gaat. Bovendien verwijst het woord idylle naar de “Siegfried idylle” van Wagner (voor de begrafenis van zijn zoon die ook Siegfried heette). Dat muziekstuk is eigenlijk ook een zwarte idylle. De zoon van Richard Wagner (en Cosima) is een beetje de inspiratiebron geweest voor dit boek. Motto Warum holt mich der Teufel nicht? Bei ihm ist est bestimmt schöner als hier. Eva Braun, Dagboek, 2.III.35

Dit betekent zoiets als: “Waarom haalt de duivel mij niet? Bij hem is het zeker mooier dan hier”. Deze gevoelens komen duidelijk terug in het verhaal. Eva Braun wordt steeds ongelukkiger en ze spreekt ook steeds minder met Hitler. Je kunt ook de parallel trekken met de periode waarin Siegfried vermoord wordt. Dit zou ook ongeveer rond 1935 zijn geweest. De Auteur Geboren: 29 juli 1927
Debuut: Tussen hamer en aambeeld (1952, novelle) Genres: Poëzie, roman, novelle, kort verhaal, toneel, essay, autobiografie, reisverslag, reportage
Bijzonderheid: Is volgens eigen zeggen schrijver geworden omdat hij in juli jarig is. Dan is iedereen met vakantie en kun je nooit trakteren op school. Uit frustratie trakteert hij nu op boeken. Citaat: (Over de publicatie van zijn eerste verhaal) 'Toen ik de krant opensloeg en het zag staan, wist ik: dit is het. Alles wat er verder in de krant stond, werd overstraald door het licht dat ik toen zag, en ook alles in alle andere kranten en boeken waar ook ter wereld, te land, ter zee of in de lucht, - ik keek naar mijn naam als naar de opkomende, zij het voorshands verkeerd gespelde zon, die sterren en planeten deed verbleken.' (Mijn getijdenboek 1975) Recent werk: De Oer-aanslag (1996, facsimile-uitgave van het manuscript), Zielespiegel. Bij wijze van catalogus (1997, catalogus), Het zevende land (1998, essays), De Procedure (1998, roman), Het theater, de brief en de waarheid (2000, boekenweekgeschenk) Leven Harry Kurt Victor Mulisch wordt geboren op 29 juli 1927 in Haarlem. Over zijn eigen geboorte zegt hij: 'Op vrijdag 29 juli werd ik, negen pond zwaar, uit de Stille Oceaan opgevist. Die zelfde dag kwam de Vesuvius plotseling in verhevigde werking, maar de kranten vermeldden niet of dat kwam door mijn geboorte of door Mussolini, die ook die dag zijn verjaardag vierde'. Mulisch is de enige zoon van Karl Victor Kurt Mulisch en Alice Schwarz. Zijn vader komt uit het toenmalige Oostenrijk-Hongarije (nu: Jablonec in Tsjechië). Na de Eerste Wereldoorlog is hij naar Nederland geëmigreerd. Zijn moeder is joods, geboren in Antwerpen. Hoewel er thuis Duits wordt gesproken, wordt hij opgevoed met Nederlands. In 1936 scheiden zijn ouders, zijn moeder verhuist naar Amsterdam en Mulisch wordt vooral opgevoed door de huishoudster Frieda Falk. Hij gaat na de lagere school (1933-1939) naar het Christelijk Lyceum in Haarlem. Tijdens de oorlog werkt zijn vader bij de collaborerende bank Lippmann-Rosenthal&Co en in deze positie kan hij zijn zoon en ex-vrouw beschermen tegen deportatie. In zijn middelbare schooljaren raakt Mulisch in de ban van de wetenschap. Hij richt een laboratorium in voor zijn experimenten, geïnspireerd door het jeugdboek De avonturen van Bram Vingerling van Leonard Roggeveen. Deze hobby gaat ten koste van zijn schoolprestaties: hij zakt voor zijn overgangstentamen in 1944 en gaat van school. Na de oorlog wordt vader Mulisch tot drie jaar gevangenisstraf veroordeeld vanwege zijn baan bij Lippmann-Rosenthal & Co. Zijn moeder emigreert naar Amerika. Mulisch' belangstelling verschuift meer en meer van de wetenschap naar de kunst. Hij tekent veel en schrijft in 1946 het verhaal Mijn kamer, dat in 1947 gepubliceerd wordt in het tijschrift Elsevier. Daarnaast begint hij met het lezen van grote schrijvers als Multatuli en Dostojevski, gaat toneelspelen en treedt op in een operette. Vanaf 1949 richt hij zich volledig op het schrijven. Zijn vader overlijdt in 1957. In 1958 verhuist Mulisch naar Amsterdam. In datzelfde jaar wordt hij lid van de redactie van het tijdschrift Podium. Hij is ook redacteur van Randstad en tot 1990 van het bekende literaire tijdschrift De Gids. In de zestiger jaren toont hij zich sterk betrokken bij de nieuwe maatschappelijke en politieke ontwikkelingen. Hij voelt zich aangetrokken tot een communistische staat als het Cuba van Fidel Castro. In 1971 trouwt Mulisch met Sjoerdje Woudenberg. Met haar krijgt hij twee kinderen. In 1992 wordt er nog een zoon geboren uit een verhouding met een nieuwe partner. Op zijn vijftigste verjaardag wordt Mulisch benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. In 1992, bij het uitreiken van het eerste exemplaar van De Ontdekking van de Hemel, volgt een bevordering tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau. Van de gemeente Amsterdam ontvangt Mulisch de zilveren eremedaille. Werk Het werk van Mulisch vertoont ondanks zijn omvang en variatie toch een duidelijke samenhang. Zijn afzonderlijke boeken vormen als het ware bouwstenen voor een coherent geheel. In zijn essaybundel Voer voor Psychologen (1961) formuleert hij zijn opvatting over het schrijverschap: 'Het oeuvre van een schrijver is, of behoort te zijn, een totaliteit, één groot organisme, waarin elk onderdeel met alle andere verbonden is door ontelbare draden, zenuwen, spieren, strengen, en kanalen (…), raakt men het ergens aan, ergens anders reageert het'. Er is een ontwikkeling aan te geven binnen dit omvangrijke oeuvre. In de beginperiode wordt in de boeken het alledaagse verbonden met magische en mythologische elementen. Mulisch heeft in deze periode een intense belangstelling voor occulte en alchemistische opvattingen. Dit brengt voor de schrijver een aantal vertelkarakteristieken met zich mee als getallensymboliek, naamsymboliek, synesthesie, paradox. In de periode die volgt wordt het aspect van vernietiging, dat in de eerste periode zijn aanzet vond, uitvergroot. Personages klimmen tot op grote hoogte maar het einde van het verhaal betekent ook voor hen het noodlot. De geschiedenis en de Griekse mythologie worden vermengd, toch lopen realiteit en fictie meer door elkaar dan in vroeger werk. In zijn latere werk komt de realiteit meer op de voorgrond te staan. De persoon van de schrijver zelf en zijn maatschappelijke betrokkenheid staan centraal. In deze periode schrijft hij uitsluitend non-fictie: essays als De zaak 40/61 (1962) over het proces tegen oorlogsmisdadiger Eichmann. In de laatste fase van zijn werk keert Mulisch in zijn thema's weer terug bij de verbeelding, hoewel de persoon van de schrijver en zijn literaire werk regelmatig prominent aanwezig zijn. Opvallend hierin is de opkomst van Mulisch als dichter. Van 1973 tot 1978 publiceert hij maar liefst zes dichtbundels. In zijn proza valt op dat zijn schrijfstijl beheerster, strakker wordt. Hij lijkt zich bewust te richten op de verwerking van antieke mythen. Over al zijn werk kan gezegd worden dat het wordt gedomineerd door een magisch -mythische levensfilosofie. Zijn romans zijn niet realistisch in de traditionele zin van het woord. Veelal zijn de verhalen in eerste instantie heel werkelijk en vertonen ze naar verloop van tijd steeds meer fictionele trekken. Veel van zijn werk heeft autobiografische trekken maar het is altijd verweven met fictie. Thema's die terugkomen zijn de relatie tussen het alledaagse en het goddelijke en de Oedipus-mythe. Ook kan het thema van de vraag naar schuld en verantwoordelijkheid nog genoemd worden. Meestal wordt dit behandeld in relatie tot het onderwerp waarvoor in Mulisch' werk een belangrijke centrale positie is weggelegd: de Tweede Wereldoorlog. Samenvatting Siegfried is het mysterieuze verhaal over de verborgen zoon van Adolf Hitler en zijn vrouw Eva Braun. H1

Het verhaal speelt zich in deze tijd af. Van de inmiddels fameuze Nederlandse schrijver Rudolf Herter is recentelijk een Duitse vertaling van zijn magnum opus De uitvinding van de liefde verschenen. Dit is reden voor de Amsterdamse auteur om naar Wenen te gaan om daar interviews en lezingen te geven over zijn vertaalde bestseller. Rudolf arriveert per vliegtuig samen met een vriendin, Maria, in Wenen. Nadat ze hun spullen in hun hotelkamer hebben gezet, maken ze een stadswandeling. H2
Herter geeft een tv-interview. Hij vertelt dat verbeeldingskracht c.q. fantasie een belangrijke inspiratiebron voor zijn schrijversschap is. Hij vertelt dat hij aan een nieuwe roman bezig is over Hitler. Als de interviewster hem vraagt om een tipje van de sluier op te lichten, weigert hij. H3
Herter denkt lang na over Hitler. Hij schrijft HITLER op papier en daaronder de anagrammen HELRIT en RELHIT. Samen met Maria kijkt hij naar de tv-uitzending van zijn interview. Daarna vervolgt Maria het interview met Rudolf. H4
Herter heeft de volgende dag weer twee interviews. Als hij terug komt in het hotel ziet hij de vermaarde Nederlandse dirigent Constant Ernst. In een gesprek met hem vertelt Ernst dat hij binnenkort Tristan en Isolde van Wagner gaat dirigeren. H5
H6
Herter geeft 's avonds een lezing over de vertaalde versie van zijn boek: 'Die Erfindung der Liebe'. Hij vertelt over de ontstaansgeschiedenis van zijn boek en over de rol van de Tristanlegende daarin. Dan leest hij nog een scène voor uit het boek en beantwoordt enkele vragen uit het publiek. Tot slot signeert hij zijn eigen boek van de talloze genodigden. Als hij zijn vulpen al heeft dichtgeschroefd en overeind wil komen, naderen hem twee oude mensen, een man en een vrouw. De man vraagt in moeizaam Nederlands met een sterk Duits accent: 'Meneer Herter, kunnen wij u heel kort maal spreken? 'Natuurlijk' antwoordt Herter en later zegt de man die Falk blijkt te heten: 'Misschien kunnen wij u helpen'. Ze maken een afspraak voor de volgende dag in het bejaardentehuis waar het bejaarde echtpaar verblijft. H7
H8
De man en de vrouw heten Ullrich en Julia Falk en zijn geboren in tien en veertien (1910 en 1914). Al vertellende blijkt dat meneer en mevrouw Falk bedienden van Hitler geweest zijn. Meneer Falk vertelt over zijn achtergrond en opeens vraagt hij aan Herter of hij een eed van hun wil overnemen zolang zij nog leven. Dit doet Herter en mevrouw Falk vervolgt het verhaal. H9
Julia vertelt over juffrouw Braun. H10
Citaat: 'Meneer Falk, mevrouw,' zei Hitler vormelijk, 'ik zal u een staatsgeheim verraden: juffrouw Braun verwacht een kind. ' H11

Het kind wordt geboren en wordt Siegfried genoemd. Het kind wordt bij de Burgerlijke Stand aangegeven als Siegfried Falk in plaats van Siegfried Braun. Hij wordt dus geadopteerd door meneer en mevrouw Falk. H12
H13
Bormann zegt tegen Falk: 'Op bevel van de Führer moet u Siegfried doden
H14
Citaat: Falk haalt zijn doorgeladen 7.65 pistool te voorschijn en laat Siggi het magazijn met de kogels zien. Hij gaat wijdbeens staan, houdt het wapen met twee handen vast en lost een schot, dat de schematische gestalte aan het eind van de baan in de buik treft, waarop Siggi roept: 'Mag ik ook eens, mag ik ook eens' De wereld bestaat niet. Het is allemaal niet waar. Niets bestaat. Hij laat zich op een knie zakken en demonstreert nog eens hoe het pistool vastgehouden moet worden. Voor de grap richt hij de loop van vlakbij op Siggi's voorhoofd. Als hij begint te lachen, haalt hij de trekker over. Met bloed bespat blijft hij kijken naar het punt waar zojuist nog Siggi's lach was. Niemand heeft iets gezien of gehoord. Hij sluit zijn ogen en laat langzaam het pistool zakken, tot de loop het roerloze lichaam raakt, terwijl hij denkt: - Niet ik heb hem gedood, Hitler heeft hem gedood. Niet ik, Hitler. Ik. Hitler. H15
Herter neemt afscheid van meneer en mevrouw Falk uit het bejaardentehuis. Voordat hij weer weg gaat naar Amsterdam met het vliegtuig zet hij nog iets in zijn boek Die Erfindung der Liebe voor Ullrich en Julia. H16
Herter is weer terug in zijn hotelkamer en praat met Maria. Daarna neemt hij een monoloog op met zijn dictafoontje. Het gaat over filosofie. H17
Hij vervolgt zijn monoloog over de filosofie en neemt het op. Hij vergelijkt citaten van Schopenhauer en Nietzsche met elkaar. Herter wordt zelfs emotioneel als hij vertelt dat Nietzsche het eerste 'slachtoffer' van Hitler was. Hij constateert dat Nietzsche in 1888 krankzinnig werd en dat op dat zelfde moment Hitler werd verwekt. Verder vraagt hij zich af in hoeverre Hitler een mens was. Citaat: Plotseling voelt hij dat iets ontzettends hem bij de keel grijpt en hem meesleurt, de slaap in, door de slaap heen, verder dan slaap… H18
Dit hoofdstuk is een fragment uit het (gefingeerde) dagboek van Eva Braun. Zij is zeer ongelukkig. Niet alleen omdat Hitler aan de verliezende hand is, ook omdat haar zoon Siegfried niet meer is. H19

Maria komt terug op de hotelkamer en ziet Rudolf bewegingsloos op de grond liggen. Ze is al bang voor het ergste en belt nog tevergeefs een dokter. De dokter constateert een plotselinge hartstilstand. Misschien door een te grote emotie. Maria belt Rudolfs vrouw in Amsterdam en spreekt het verschrikkelijke voicemailbericht in. Het einde van het boek: '…hij…hij …hij is hier…' Daarna niets meer. Dit hoort Maria als laatste op het dictafoontje van Rudolf. Met 'hij' wordt zeer waarschijnlijk de man bedoeld waarvan Herter uiteindelijk een postuum slachtoffer is geworden: Adolf Hitler. Personages Rudolf Herter Rudolf Herter is een schrijver á la Harry Mulisch. Nu is het zo dat Mulisch zichzelf vaker in een verhaal verwerkt, maar zo duidelijk heb ik het nog nooit meegemaakt. Zelfs tot aan zijn meesterwerk en magnum opus aan toe. Het meesterwerk van Herter heet “de uitvinding van de liefde”, een titel die meteen opvalt als parodie op Mulisch' “De ontdekking van de hemel” . Maria Zij is een goede vriendin van Herter en gaat met hem mee naar Wenen. Het is een lieve, zachte vrouw en ze begrijpt Rudolf niet altijd. Olga Zij is de vrouw van Herter en woont met hun zoon Marnix in Amsterdam. Over haar wordt weinig verteld; ze is een flat-character. Marnix Hij is de enige zoon van Rudolf en Olga en is zeven jaar in het begin van het boek. Hij is ook een flat-character. Ullrich Falk Hij is van 1910 en knecht van Hitler geweest. Zijn vrouw is Julia. Julia Falk Zij is van 1914 en bediende van Hitler en Eva Braun geweest. Zij is de vrouw van Ullrich. Adolf Hitler Adolf Hitler wordt in het begin van het boek licht positief beschreven maar dit neemt af naarmate je verder komt in het boek.
Eva Braun Eva Braun is de vriendin van Hitler. Ze wordt in dit boek neergezet als een lieve, zachtaardige vrouw. Hoofdstuk 18 is een fragment uit haar dagboek. Het motto is ook een citaat daaruit. Ze noemt haar man Adi. Siegfried Afgekort als Siggi. Hij is de geheime zoon van Hitler en Eva Braun. Hij wordt doodgeschoten door meneer Falk op het bevel van de Führer. Over hem wordt weinig verteld; de nadruk van het boek ligt toch op zijn zogenaamde vader: Adolf. Uit het dagboek van Eva Braun blijkt dat Siegfried dood moest van Adolf omdat hij een achtste jood was. Perspectief Het verhaal wordt vanuit verschillende perspectieven verteld. Het belangrijkste perspectief is dat van de alwetende of auctoriale verteller. Deze weet en stuurt de gedachten van de personen en laat zich zowel in met de fictieve wereld als de feitenwereld. De auctoriale verteller is Mulisch zelf natuurlijk en deze streeft naar het ultieme evenwicht tussen fictie en werkelijkheid. In hoofdstuk 18 lees je fragmenten uit Eva Braun's fictieve dagboek, dus vanuit het perspectief van de maîtresse van de Führer. Dit vind ik sterk van Mulisch bedacht, omdat hij zich in haar situatie heeft weten te verplaatsen. Tijd Het verhaal speelt zich in de tegenwoordige tijd af. In de jaren 1999 en 2000. De vertelde tijd is ongeveer 2 jaar, de verteltijd is 213 bladzijden. Plaats Het hele verhaal speelt zich af in de hoofdstad van Oostenrijk: Wenen. Wenen is de stad van de muziek (walzen) en de stad die joden haat. Oostenrijk was in 1938 betrokken bij de Anschluss met Duitsland. Het stadje Braunau, de geboorteplaats van Hitler, ligt vlak bij Wenen. Het thema Die Endlösung der Hitlerfrage (i.p.v. Die Endlösung der Judenfrage) De schrijver Rudolf Herter probeert Hitler te vangen in de fictieve wereld; die van het boek. Hij probeert er achter te komen wie Hitler was en waarom hij zo was.
Motieven - Het perpetuum mobile van de geschiedenis: Het verleden heeft altijd een doorwerking op het heden en verklaart het heden. Mulisch' geschiedenis omvat ook de jaren '40-'45, en zonder deze Tweede Wereldoorlog zou hij misschien geen schrijver zijn geworden, omdat hij eenvoudigweg geen onderwerp zou hebben. - toeval; bestaat niet in Mulisch' boeken! Dit is naast de oorlog een van Mulisch' belangrijkste motieven. Bij zijn meest recente boek 'Siegfried' past alles als puzzelstukjes in elkaar. [Ik herinner mij ook weer dat de dobbelsteen een symbool voor toeval is in de Aanslag die ik drie jaar geleden gelezen heb.] - Zowel Nietzsche (1844-1900) als Hitler(1889-1945) is 56 jaar geworden; - Nietzsche is, evenals zijn voorganger Schopenhauer, een filosoof van de wil
en uitgerekend heette zijn psychiater dr. Wille; - Nietzsche laat 'zijn' profeet Zarathustra voorspellingen doen over de komende 200 jaar, waarvan het eerste kwart, nl. de Tweede Wereldoorlog, al precies is uitgekomen. Daarnaast begint de corrupte editie van Der Wille zur Macht met: 'Het nihilisme staat voor de deur; waar komt deze griezeligste aller gasten vandaan.' - Nietzsche's geestelijke gesteldheid wordt in 1888 een stuk minder (om het woord krankzinnig te vermijden), en op dat zelfde moment wordt Hitler verwekt. - Filosofie: alweer een zeer belangrijk Mulischiaans element. De grote Duitse filosofen Schopenhauer en Nietzsche vliegen je dan ook te pas en te onpas om de oren (of liever gezegd: onder de ogen). Rudolf Herter heeft grote belangstelling voor met name Schopenhauer en Nietzsche en hun relatie tot Hitler. Friedrich Nietzsche (1844-1900) was het eerste 'slachtoffer' van Hitler, volgens Rudolf Herter. Hitler heeft zijn denkbeelden misbruikt en op een antisemitische manier geïnterpreteerd. In Nietzsche's hoofdwerk Also sprach Zarathustra (+-1885) heeft hij een paar schokkende dingen op het programma gezet zoals de conceptie van de Uebermensch, de heerschappij van de sterken over de zwakken, de afschaffing van het medeleden en de stelling dat God dood is. - fictie: zonder fantasie, of liever gezegd verbeeldingskracht, zou een goede schrijver niet als goede schrijver gekwalificeerd kunnen worden. Het louter opnoemen van feiten (waar Mulisch zich zeer frequent schuldig aan maakt), zou een boek saai maken voor de lezer. Een roman is in de eerste plaats bedoeld ter ontspanning van de lezer, al heeft het boek nog zo'n diepe lading. In 'Siegfried' gaat het over de gelijknamige en gefingeerde zoon van Hitler; ergo: fictie schept nieuwe personen en daarmee nieuwe boeken. - Bruin: Dit motief komt expliciet naar voren op bladzijde 181. De kleur bruin komt steeds weer terug bij Hitler. * Hitlers geboorteplaats is Braunau; * De partijcentrale in München heette het 'Braune Haus'; * De SA-troepen werden 'bruinhemden' genoemd; * Ook heette Eva Braun; * Omdat haar familie vaak op de Obersalzberg logeerde, noemde Göring de Berghof het 'Braunhaus'; Citaat: Bruin kwam in het zonnespectrum niet voor, het was een poepkleur die ontstond als je op een palet alle spectraalkleuren door elkaar smeerde, - en bij die gedachte herinnerde hij zich iets, dat alles naadloos verklaarde. In de kliniek van dr. Wille noteerde de dienstdoende arts in de maand van Hitlers geboorte over Nietzsche: 'Smeert vaak met uitwerpselen. - Verpakt uitwerpselen in papier en legt het in een la. - Zalft een keer zijn been met uitwerpselen. - Eet uitwerpselen.' Dit is een van de zeldzame komische fragmenten uit het boek, waarbij ik mijn lach niet in kon houden. (Wanneer ik het herlees en vervolgens in mijn verslag opschrijf verschijnt er opnieuw een lach op mijn gezicht!) - Licht: Een boektitel voor het boek dat Herter over Hitler wil schrijven, zou kunnen zijn: 'De vijand van het licht'. Hitler had namelijk een hekel aan (kunst) licht. Stijl (taalgebruik) Mulisch' stijl kenmerkt zich door een heldere verteltrant zonder veel overbodige mededelingen. Daarnaast laveert Mulisch tussen fictie en (feitelijke) werkelijkheid. Zijn woordenschat is groot en er vliegen je zo nu en dan Latijnse uitdrukkingen om de oren. Is Mulisch een humanist? In elk geval is hij zich erg bewust van het verleden. Daarnaast gebruikt hij ook regelmatig Duits. Hij citeert ook hele alinea's van Schopenhauer en Nietzsche in het Duits. Al met al is Mulisch taalgebruik in Siegfried duidelijk, afwisselend en leest het vlot weg. Eigen mening Voordat ik 'Siegfried' besloot te gaan lezen, had ik er al veel dingen over gehoord en gelezen. Zo had ik in het Cultureel Supplement van het NRC Handelsblad een interessant interview met Harry Mulisch gelezen over zijn nieuwste roman 'Siegfried'. Een van de dingen die ik mij ervan als de dag van gisteren herinner, is het grootgedrukte citaat naast een 'en profiel' foto waar Mulisch kromme neus duidelijk te zien is, dat luidde: 'Alles klopt bij Hitler'. Zo'n citaat is natuurlijk bedoeld om de lezer te prikkelen het artikel te lezen. Na het interview gelezen te hebben, begreep ik deze uitspraak beter, nu ik diens 'zwarte idylle' gelezen heb, zou ik willen zeggen: 'Alles klopt bij Mulisch', of nog poëtischer: 'Niet alleen het hart van deze auteur klopt'. Al met al komt het motief 'Toeval' (dat volgens Mulisch niet bestaat) hier weer loerend de hoek om kijken. Aangezien ik niet van plan was het boek direct te kopen (voor 40 gulden kun je een hoop andere leuke dingen kopen), maakte ik van de gelegenheid gebruik het boek van mijn buurjongen annex boekhandelaar te lenen. De dikte viel me erg mee, maar mijn buurjongen zei dat het geen gemakkelijk boekje was. Omdat het boek 'slechts' 213 pagina's telt, is het tactisch van de schrijver om meteen boeiend te beginnen, zonder ellenlange voorgeschiedenissen - als daar al ruimte voor is in 213 pagina's - die de vaart van het boek niet bevorderen. Ik was dan ook vrijwel meteen door het boek gegrepen en naarmate ik in het boek vorderde werd het steeds interessanter. Ik kan mij erg goed voorstellen dat enkele passages - of zelfs hele hoofdstukken - wat aan de taaie kant zijn voor filosofie- leken (het merendeel der mensen), maar als gevestigde naam eigent Mulisch zich het recht toe eindeloos door te raaskallen over Nietzsche. Idem dito zou het voor de Wagner-leek hier en daar wat moeilijk te plaatsen zijn, ondanks Mulisch' heldere uitleg. Misschien ben ik aan de kritische kant, maar wie alles van autoritaire schrijvers voor zoete koek aanneemt, zit niet op de goede weg. Hij of zij raad ik aan een boek uit te zoeken dat past bij hun eenzijdige denkwijze of bij zijn/ haar arme algemene en culturele ontwikkeling.