1. Titelbeschrijving
De Procedure – Harry Mulisch. De Bezige Bij, 1998

2. Uittreksel
De Procedure is verdeeld in drie delen, zogenaamde ‘Akten’. Het eerste deel heet Akte A – Het Spreken, en bestaat uit vier hoofdstukken. Het motto is een passage uit de Metamorphosen. Het eerste stuk, De mens, is een pseudo-wetenschappelijke verhandeling over de grondslag van de schepping: het hebreeuws. Hierin wordt uit de doeken gedaan dat JHVH de hele schepping gemaakt zou hebben van taal, letters, door middel van allerlei combinaties, en de eerste mens uit klei. Het tweede stuk, Het personage, geeft overwegingen over het schrijven van een roman, en introduceert Victor Werker, de hoofdpersoon. Hij is een vermaard wetenschapper die het gelukt is om uit dode materie leven te creëren, een zogenaamde golem. Het derde stuk, De golem, handelt over een rabbijn, Löw, uit het Praag van de 16e eeuw, die in opdracht van de keizer uit klei een golem creëert middels de taal van de schepping. Op het eind vermoordt de golem de schoonzoon van de rabbijn. Het vierde stuk dan, Victor Werker, gaat over de geboorte van Victor Werker.

Het tweede deel van De Procedure, Akte B, heet De Zegsman. Het motto is een versregel van Lucebert. Dit deel bestaat uit 3 stukken, elk brieven van Victor Werker aan zijn vroegere relatie Clara, maar eigenlijk aan hun dood geboren dochtertje Aurora. In het Eerste Schrijven vertelt Werker voornamelijk over zichzelf, zijn leven en zijn werk. Werker heeft uit dode materie, klei, leven gecreëerd, een eobiont, en dat heeft hem eeuwige roem opgeleverd. Een medewerker van hem, Brock, is echter van mening dat het zijn werk is en dat Werker hem bestolen heeft. ’s Nachts krijgt Werker anonieme telefoontjes. Het Tweede Schrijven schrijft Werker in Venetië, waar hij is voor een congres. In dit deel legt hij aan Aurora uit hoe hij de eobiont geschapen heeft – een verhandeling over DNA, aminozuren en kristallen volgt, en hij schrijft dat hij over zijn werk een boek wil gaan schrijven: Aurora’s Key to Life. De brieven worden steeds persoonlijker. Werker zoekt naar geschikte citaten voor zijn boek, en schrijft dat hij in Venetië terechtkwam in Harry`s Bar, waar hij een aparte heer ontmoette. Dat is de laatste brief van het Tweede Schrijven, het Derde Schrijven volgt nu, vanuit Cairo. Werker schrijft over zijn bezoek aan de pyramiden, de sfinx, de contacten die hij legt met een drieling die bij zijn moeder gezogen heeft, en over de rampzalige bevalling van Aurora. Ze is gewurgd door haar navelstreng, wordt dood geboren, maar Werker, de schepper van leven, vreest plotseling de dood, en vlucht weg naar een andere kamer. Een paar dagen na de bevalling verlaat Clara hem in Arles, vanwege dit feit. En hij ontvangt een haatdragend, anoniem briefje waarin hij bedreigd wordt met de dood. De laatste brief komt uit Jeruzalem, en eindigt met een smeken aan Clara om vergiffenis.


Akte C is genaamd Het Gesprek, en een citaat uit Het Proces van Franz Kafka is het motto. Dit deel bestaat uit 5 stukken, met als eerste Avond, welke begint waar Het personage eindigde. Werker ontvangt, op de dag voor de Nobelprijsuitreiking, de drieling, met wie het redelijk klikt maar niet fantastisch, vraagt hen om raad over de kwestie met Clara. Het stuk Nacht bestaat helemaal uit gedachtegangen van Werker, omtrent Clara. Zal hij haar bellen of niet? Hij verzint in zijn hoofd drie verschillende gesprekken, raakt aangeschoten, hakt uiteindelijk de knoop door en belt – maar het is het antwoordapparaat, wat hij inspreekt. Hij overweegt of zijn verlangen naar Clara eigenlijk het verlangen naar zijn moeder kan zijn. Op het laatst heeft hij een bizarre, beangstigende droom over de vreemde overeenkomsten tussen dingen en de sfinx die zich stort op zijn prooi. In het stuk Ochtend heeft hij spijt van zijn telefoontje, belt opnieuw, maar ontvangt een vreemd gesprek waarin een moord wordt beraamd. Werker gaat naar de politie, maar omdat zij niet willen luisteren probeert hij er zelf achteraan te gaan. Hij dwaalt door delen van de stad. In Middag komt hij de man uit Harry`s Bar weer tegen, Kurt Netter, die hem uitnodigt opnames voor een t.v.-programma bij te wonen, waarin door prominenten de kunstenaar van de eeuw zal worden uitgekozen. Werker zit in het publiek, maar dan wordt hij plotseling door Netter op een onheilspellende manier uitgeroepen tot kunstenaar van de eeuw. Geschokt gaat hij naar huis, waar er, wanneer hij op het punt staat na jaren eindelijk Aurora`s babykamer open te doen, gebeld wordt: mannen dringen binnen en Werker wordt vermoord. Nu heeft hij ook het geheim van de dood ontdekt.

3. Persoonlijke reactie

A:
De Procedure is allereerst een doordacht boek. Alles hangt met alles samen, er is enorm veel informatie, verschillende lagen, maar het hoofdthema blijft duidelijk: schepping, leven en dood. De schrijver gebruikt verschillende elementen, zoals de schepping van de aarde, de mens, het scheppen van de golem door de rabbijn, de eobiont, geboorte, de dood van het kind nog voor de geboorte, Werkers eigen dood, gecombineerd met erg veel informatie, symboliek en verwijzingen. Ook duidelijke uitleg over ingewikkelde zaken als de manier waarop JHVH de wereld geschapen zou hebben en DNA.

"Zo komt men steeds meer te weten. Zelf ben ik – beroepshalve – nieuwsgierig naar verdere details over dat geheimzinnige zesde uur. Wat spookte JHVH daar eigenlijk uit? Tussenstadia, ontstaan, vergaan, schemeringen, gedaanteverwisselingen zijn altijd belangwekkender dan wat er al is, nog niet is of niet meer. De overgang in het zevende uur van de organische materie naar de mens, door middel van de goddelijke levensadem, is minder essentieel dan in het zesde uur de overgang van dode naar levende materie."

Daarbij vond ik het een mooi, interessant, boek: de tragiek van Victor Werker, het boeiende thema, de mystiek, de uitwijdingen over allerlei onderwerpen, en de intrigerende samenhang. De setting van het boek beviel me ook: Cairo, Jeruzalem, Venetië, en het uitwerken van de persoon Werker. Sowieso schrijft Mulisch over dingen die ik interessant vind: kunst, literatuur, mythologie, filosofie, en zo ook in dit boek. Ik vind De Procedure een rijk boek, vol met gegevens over allerlei interessante zaken en vrolijk natte vingerwerk over onverklaarbare dingen. En Mulisch schrijft gewoon mooi.

"Beschermd door regenjas en paraplu ging ik vervolgens naar Harry’s Bar, om de hoek, aan het Canal Grande. In een palazzo een paar honderd meter verderop had Byron jarenlang gewoond, in een chaotisch huishouden waar hij zijn woeste feesten hield en intussen nog tijd vond voor het schrijven van meesterwerken.

The Beings of the Mind are not of clay…

Die regel, uit Childe Harold, had hij mij daar op het lijf geschreven, en je begrijpt inmiddels waarom ik hem heb onthouden."

Maar, het is ook een boek wat heel erg typisch Mulisch is: ten eerste gaat het eigenlijk over hemzelf: de schrijver Harry Kurt Victor Mulisch gebruikt de personages Victor Werker en Kurt Netter, die elkaar ontmoeten in Harry`s Bar. Harry`s Bar! Nu is dat niet zo’n probleem, maar wel op zijn manier. Dat Mulisch vol van zichzelf zit is bekend, maar Harry`s Bar… Verder veel mystiek gepresenteerd als Het Antwoord, veel pseudo-diepgang en nepfilosofie. Om zoiets als Harry`s Bar kan ik nog wel lachen, maar de arrogantie waarmee hij soms de vreemdste (niet kloppende) redeneringen neerschrijft is ergerlijk. Mulisch’ bedoeling lijkt soms te zijn zoveel mogelijk de hoeveelheid kennis die hij bezit te showen. En, evenals Mulisch zelf, is de hoofdpersoon wat gefrustreerd omdat hij de Nobelprijs niet krijgt, maar…

"Bij de gedoodverfde schrijvers staan vermoedelijk nu al televisieploegen voor de deur om hen meteen te kunnen overvallen als zij aan de beurt blijken – of om zuchtend hun spullen te pakken en te verdwijnen als de radio meldt, dat een ander de jackpot heeft gewonnen, de arme kandidaat achterlatend als degene die voor de zoveelste keer de Nobelprijs niet heeft gekregen. Die kan zich ermee troosten, dat hij dan nog steeds in uiterst select gezelschap verkeert, van Tolstoj en Proust en Valéry tot Joyce en Borges."


Vol egotripperij en iets dat lijkt op frustratie.

B:
Zie bijlage.

De wilde gedachtegangen van de half slapende, aangeschoten hoofdpersoon in het Negende Stuk is het gedeelte dat ik gekopieerd heb. Dit omdat het, naast een gedeelte dat het hele boek typeert - namelijk een rijk, ingenieus (alles komt bij elkaar), overmoedig en mooi stuk - een onheilspellende en indrukwekkende droom is die hier beschreven wordt. Een koortsachtige duistere droom, vol gegevens, emoties, met een dreigend einde dat uiteindelijk min of meer uitkomt: de sfinx die zich op zijn prooi stort.

4. Verhaallaag

JHWH heeft de wereld uit taal geschapen, overwegingen over het schrijven van een roman, introductie van Victor Werker. Een rabbijn schept een golem uit klei, deze vermoordt zijn schoonzoon, de golem wordt vernietigd. Over de geboorte van Victor Werker, drie brieven aan zijn doodgeboren dochter over zijn leven en zijn werk. Tenslotte twee dagen uit zijn leven, waarin hij tot de conclusie komt dat het verlangen naar zijn weggelopen vrouw eigenlijk het verlangen naar zijn moeder is. Uiteindelijk wordt Werker vermoord.

5. Ruimte

Het verhaal speelt zich in veel verschillende ruimtes af. Het eerste hoofdstuk speelt zich niet in een bijzondere ruimte af: het is een uitleg. Het tweede daarentegen is naast uitleg de introductie van de hoofdpersoon, en speelt zich af in zijn werkkamer. Het derde speelt zich af in het Praag van de 16e eeuw, en het vierde, over zijn ouders, in het Amsterdam van de jaren 50 en 60. De volgende drie hoofdstukken spelen op zich niet echt in bepaalde ruimtes, omdat het brieven zijn, maar wat er in de brieven beschreven wordt speelt zich wel af in bepaalde ruimtes: Californië, Venetië, Cairo, Amsterdam en Arles. De laatste vijf hoofdstukken spelen zich voor een groot gedeelte in Werkers woning af, en voor een deel in Amsterdam.

Ik heb het idee dat de ruimte soms wel en soms niet met een specifiek doel is gekozen. De werkkamer van Werker bijvoorbeeld is zijn werkkamer, niet meer en niet minder. Het had nergens anders kunnen spelen, omdat de computer van Werker in dit geval van belang is. Ik geloof niet dat die ruimte hier een symbolische functie moet hebben. Praag is, denk ik, vooral gekozen vanwege Mulisch’ interesse voor Oostenrijk-Hongarije. Ook moest er een rabbijn en kabbalistiek voorkomen, en dat kan beter in vroeger tijden spelen dan in een moderne tijd. De zolder echter, waar de resten van de vernietigde golem opgeborgen worden, is wel belangrijk. Die zolder staat in verband met de sinds haar geboorte gesloten babykamer van Aurora in Werkers woning. De zolder moet voor eeuwig gesloten blijven (er liggen de resten van vermoord geschapen leven), de babykamer moet voor altijd dicht blijven (waar herinneringen aan de doodgeboren baby liggen). Het Amsterdam van Werkers ouders heeft geen speciale functie, evenals Californië waarvandaan Werker zijn eerste brief schrijft. Venetië duidelijk wel. Deze stad is gelinkt aan mystiek, kunst, en blijkens de beschreven gebeurtenissen, ook aan schrijvers. Hier zoekt Werker naar geschikte citaten voor zijn boek, onderzoekt de connecties met Lord Byron die hier gewoond heeft en Mary Shelley’s Frankenstein. Cairo heeft ook zeker een speciale functie, de pyramiden belichamen de dood en de sfinx heeft een belangrijke symbolische functie in het verhaal. Dan de omgebouwde basiliek waar Werker zijn woning heeft, waar kunstwerken van Clara hangen. En de begraafplaats waar Werker verdwaasd rondloopt en terloops een graf met een leeuw erop bekijkt (link naar rabbijn Löw), met later een opmerking over een Altneuschul hier (de school van de rabbijn in Praag heette ook zo).


6. Thematische laag

Het belangrijkste thema is schepping, en daarmee hangt het thema leven en dood samen. Een ander belangrijk thema is de moeder-zoon-relatie.

Het perspectief verschilt. In Akte A is er sprake van een alwetende vertelsituatie. In het eerste hoofdstuk richt de auteur, of de verteller, zich direct tot de lezer, en in het tweede ook, waar Werker voor het eerst voorkomt. De functie van dit perspectief in de eerste twee hoofdstukken is een intimiteit met de lezer te creëren, de verteller wijdt hem in in bijzondere dingen. “Ziezo, de opzet is gelukt. Wij zijn onder elkaar. De onreine meelezers zijn hals over kop gevlucht voor al die spookachtige letters. ‘Dit lijkt naar niets!’ hoorde ik ze roepen. Jij zei hetzelfde, maar anders: ‘Dit is onvergelijkelijk.’ Alleen jij bent er nu nog. Ik zie je niet en ik weet niet hoe je heet, het is alsof ik een willekeurig telefoonnummer heb gedraaid, zoals eenzame gekken dat plegen te doen.” (blz. 16)

In Akte B is er een ikvertelsituatie, Werker vertelt in zijn brieven over zichzelf en gebruikt de ikvorm. Omdat het brieven zijn is het logisch dat er een ikvorm is. Het feit dat Akte B bestaat uit brieven heeft alles te maken met het verhaal en het thema. De brieven zijn gericht aan zijn doodgeboren dochter Aurora, maar eigenlijk aan Werkers ex-vrouw Clara. Hij poogt hiermee te bereiken dat Clara hem beter begrijpt en wil zijn spijt betuigen. “Lieve Clara. De motor brandt. Mijn laatste gedachten zijn bij jou. Ik vraag je om vergiffenis. Victor.” (blz. 212)

Voor wat betreft Akte C twijfel ik tussen een personale vertelsituatie en een alwetende vertelsituatie. Alles wordt in de hij-vorm beschreven en vanuit het perspectief van Victor Werker, maar zinnen als “Victor Werker is gelukkig. Het licht van een verblindende dageraad omgeeft hem. Ik ben onsterfelijk, denkt hij, terwijl zijn ogen breken” (blz. 301) doen denken aan een alwetende verteller. Maar het geheel heeft meer weg van een personale vertelsituatie, omdat je niet de gedachten en gevoelens van andere personages te weten komt. Alles draait om de gevoelens van Victor Werker, De Procedure is wat dit betreft een roman die nogal psychologisch is. Een vrij depressief boek, ook, ergens.

De Procedure is geen chronologisch verlopend boek. Het mooie eraan is juist de veelheid van tijden, zoals het beschrijven van de schepping van de mens, het springen naar Praag, de brieven, en het verloop van anderhalve dag. Het gaat met zwier. Natuurlijk is er sprake van bijvoorbeeld tijdsverdichting, in de brieven bijvoorbeeld, en grappen als vooruitwijzingen en flashbacks zitten er ook in. Je zou kunnen zeggen dat De Procedure alles van de tijd bevat: te beginnen bij de schepping van de aarde en de mens tot het moment van sterven van de hoofdpersoon. Ongetwijfeld zal dat Harry`s bedoeling zijn geweest, en nog veel meer.

De Procedure handelt over een aantal algemene thema’s: leven en dood, vragen over zingeving, liefde, ouder-kindrelaties. Leven en dood is zoals ik al eerder gezegd heb het belangrijkste thema, en is verbonden met schepping. Alles draait hierom, Mulisch heeft geprobeerd alle aspecten van leven, dood en schepping te verwerken, gecombineerd met veel informatie en verwijzingen. Op de achterkant van het boek schrijft een recensent dat Mulisch ‘heeft geprobeerd het zijn van de mens te ontrafelen.’ Dat wil ik niet zeggen, daarvoor is het te simpel, De Procedure ontrafelt geenszins het zijn van de mens.

‘Uiteindelijk is alles natuurlijk zinloos,’ zei hij, meer tot zichzelf dan tot mij. ‘Zelfs als het leven zin heeft, wat heeft het dan voor zin dat het zin heeft?’ (blz. 172)

Spitsvondig hoor. In principe geeft Mulisch wel een verklaring voor het bestaan, maar geen serieus te nemen verklaring.

Een verhaalmotief is het scheppen van de eobiont door Werker, breder gezegd het scheppen van leven in het algemeen. JHVH schept leven uit klei, door de goddelijke taal, de rabbijn uit klei door diezelfde taal, en Werker uit klei (kristallen in klei) door de taal van het DNA. Geboorte en dood zijn verhaalmotieven die hier mee samenhangen: een hoofdstuk van het boek is gewijd aan de aanloop tot de zwangerschap van Werkers moeder en haar bevalling, met als zijtak de drieling die bij Werkers moeder aan de borst hebben gelegen, zeer belangrijk is de miskraam van Werkers vrouw, en de dood van Werker zelf. Het noodlot is daarmee verbonden, Werker wordt in feite met de dood gestraft voor zijn wereldschokkende prestatie: het creëren van leven uit het levenloze. Liefde als verhaalmotief ligt voor de hand.

Een leidmotief is de sleutel: de sleutel waarmee de zolder in Praag, waar de resten van de golem zijn opgeborgen, wordt afgesloten, de sleutel waarmee Werker de babykamer wil openen, Aurora’s Key to Life. Waarschijnlijk zitten er ook wat vindingen met getallen tussen: bijvoorbeeld drie pyramiden, de drieling, drie delen van het boek, Victor, Kurt en Harry, drie brieven. Een concreet iets dat een keer terugkomt is de Altneuschul: in Praag was dat de school van de rabbijn, in Amsterdam een plek waar Werker na zijn bezoek aan het kerkhof voorbijkomt (kerkhof: dood). Letters zijn ook belangrijk: letters waarmee de wereld geschapen is, letters van het DNA. Ook zoiets als dit: “Als ik mij nu dus aanschik tot een imitatio dei, als JHVH’s schaduw, dan moet ook mijn naam de schaduw zijn van zijn onuitsprekelijke naam. De tekenen zijn gunstig. Aangezien de ‘drie moeders’ A M SH, die JHVH heeft toegevoegd aan zijn naam, de initialen zijn van mijn bloedeigen joodse moeder, moet het daar dus vandaan komen, zoals ook ikzelf daar vandaan kom. Dat is dus voorbeschikt.” (blz. 17)


De titel van het boek dekt precies de lading van het hele boek, dat vind ik wel weer mooi: De Procedure. De procedure voor de schepping van de aarde, de mens, een roman, een hoofdpersoon, een kind, leven, en uiteindelijk op weg naar de dood. Een procedure is niet iets dat letterlijk voorkomt in het boek, het is waar het boek in het groot over gaat. De Procedure is verdeeld in drie delen, met elk een eigen motto. Het motto van Het Spreken is een citaat uit Ovidius (‘dat het slechts kunst was, was verborgen door kunst’), komend uit het gedeelte over Pygmalion: de kunstenaar wiens beeldhouwwerk tot leven geschapen werd. De relatie met de thematiek is uiteraard dat Werker dat ook is, dat blijkt ook op het laatst, met de t.v.-uitzending. Tevens slaat het op de inhoud van Het Spreken. Het motto van De Zegsman bestaat uit 2 dichtregels van Lucebert (‘de tranen van de dood | de maden van kristal’), die volgens mij slaan op het doodgeboren dochtertje van Werker, Aurora (de godin van de dageraad). En het werk waar de regels uitkomen heet Het vlees is woord geworden. Het motto van Het Gesprek is een citaat uit Het Proces van Franz Kafka (‘Iemand moest (…) hem overleven’), en slaat op Victor Werker en zijn dood.

Elk van de drie motto’s verwijzen zowel naar de inhoud van het gedeelte als de thematiek van het hele boek.

De Procedure gaat over schepping, leven en dood. Het opent groots en overmoedig, door de schepping van de aarde en de mens te verklaren vanuit het hebreeuws: JHVH heeft de mens en de wereld gecreëerd uit taal, uit letters, het hebreeuws. Een nieuwe versie van Mulisch’ hermetische wereldbeeld. Hierna gaat het over het scheppen van een roman: de schrijver is een imitatio dei, een godgelijke. Het opnieuw scheppen van leven uit dode materie, zoals JHVH dat deed, is een thema dat op twee manieren terugkomt: rabbijn Löw doet het zoals JHVH, uit letters, met kabbalistiek, op een mystieke manier, en direct uit klei, zoals Pygmalion uit marmer; Victor Werker creëert ook leven uit klei, maar middels een andere taal, die van het DNA. Hij gebruikt geen mystiek maar moderne wetenschap, en dat wordt hem fataal. Want het noodlot is ook een belangrijk thema: uiteindelijk ontloopt de wetenschapper zijn lot niet: hij wordt vermoord om zijn vinding (na en passant tot kunstenaar van de eeuw te zijn uitgeroepen), zoals ook de schoonzoon van de rabbijn vermoord wordt door wat hij zelf geschapen heeft. Leven en dood in de zin van zwangerschap, geboorte en een miskraam zijn aspecten van het thema. De liefde, tussen Clara en Werker, de relaties tussen ouders en kinderen zoals Werker en zijn moeder (belangrijk, verwijzing naar Freud, Oedipuscomplex) en van Werker naar Aurora. En wetenschap en kunst zijn belangrijk, en filosofie.

7. Secundaire literatuur

Op Internet heb ik twee recensies van het boek gevonden. De ene komt uit de Volkskrant en is geschreven door Arjan Peters. De andere is afkomstig uit het ‘Elektronisch tijdschrift voor de neerlandistiek’ en geschreven door Marc van Oostendorp.

Bronvermelding:
Volkskrant: www.volkskrant.nl
Elektronisch tijdschrift: http://baserv.uci.kun.nl/~salemans/newindex.html?http://baserv.uci.kun.nl/~salemans/bulletin/1998/11/981114.html

A:
Arjan Peters schrijft een vrij sceptische recensie. Hij vindt het wel een aardig boek, maar ‘smetteloos geconstrueerd’, te smetteloos. De hele recensie is op een bepaalde toon geschreven, die me wel bevalt. Volgens mij heeft ook Arjan Peters het niet zo op Mulisch’ mega-ego en interessantdoenerij, hij prikt er doorheen, maar kan ook hij er ergens wel om lachen. Hij gebruikt veel intentionele argumenten: Mulisch’ bedoeling is o.a. de schepping en andere zaken te verklaren, Peters vindt dat niet gelukt. Het gegoochel van de auteur met getallen, verbanden en achterliggende betekenissen relativeert hij. Vernieuwingsargumenten gebruikt Peters ook, hij legt verbanden tussen De Procedure en ander werk. Mulisch bewerkstelligt zijn eigen gelijk, dat alles met alles samenhangt, door in zijn eigen oeuvre zo opzichtig mogelijk dwarsverbanden en referenties in te bouwen. Wel vindt hij een bepaald gedeelte sterk, namelijk het hoofdstuk Nacht. Maar hier treedt Mulisch helaas niet buiten zijn boekje, en gaat het daarna verder met Dag. Kortom, Peters is niet onder de indruk van De Procedure.

Marc van Oostendorp schrijft een matige recensie. Er staat weinig nuttige informatie in. Hij had het leuker gevonden wanneer het boek op Internet verschenen was, omdat de hoofdpersoon zich via zijn computer richt tot de lezer. Stilistisch argument? In Mulisch’ taalbeschouwingen miste Van Oostendorp The Bible Code, en hij is niet eens met Mulisch’ mening over spellingveranderingen. Maar hij vindt wel dat de kabbala als moeder van de moderne taalwetenschap ondergewaardeerd is.


B:
Het oordeel van Marc van Oostendorp is me niet geheel duidelijk. Uit de toon van zijn recensie kan ik wel afleiden dat hij het in ieder geval een goed boek vond. Echt negatieve dingen heeft hij ook niet te vertellen over De Procedure. Peters daarentegen wel. Hij lijkt haast verveeld in zijn recensie. Wat hem betreft heeft Mulisch wel gezegd wat er te zeggen is, voegt De Procedure weinig tot aan zijn oeuvre en is het een smetteloos geconstrueerde roman, een oordeel dat niet onverdeeld positief is. Hij prikt alle grappen van Mulisch door, niet alleen van dit boek maar van een aantal aspecten van zijn hele oeuvre. Kritiek heeft hij op Mulisch’ eigenwaan.

C:
Mijn oordeel ligt het dichtst bij dat van Peters. Ik ben wel wat positiever, maar dat is misschien gelegen aan het feit dat ik niet alle boeken van Mulisch gelezen heb. Zelf vind ik De Procedure een rijk, mooi en interessant boek. Dat vind ik niet in Peters’ recensie. Wel vind ik dat ook dit boek (evenals bijvoorbeeld De ontdekking van de hemel of Het theater de brief en de waarheid) nogal pretentieus is, volstaat met flauwe filosofietjes en zelfverheerlijking. Peters vindt dat ook. En de hele toon van zijn recensie… “Dat is zulk een toeval dat het geen toeval meer is. En dat is weer een parallel, om niet te zeggen een paradox, en daarop rust de compositie van de wereld”. Precies goed getypeerd.

Over Marc van Oostendorps recensie heb ik weinig te zeggen. Hij had het mooi gevonden wanneer Mulisch’ de Nobelprijs had gekregen, in het jaar dat zijn boek verschijnt waarin een hoofdpersoon die prijs niet krijgt. Ik niet.

8. Evaluatie

Mijn eerste oordeel is niet veranderd na het uitvoeren van de verdiepingsopdrachten. Nog steeds vind ik De Procedure op zich een behoorlijk goed boek, en rijk, en mooi, en interessant. Tijdens het maken van de verdiepingsopdrachten kwam ik wel meer verbanden en dergelijke te weten. Maar daarmee is mijn oordeel over het boek niet veranderd. Mijn negatieve kritiek handhaaf ik dus ook. Mijn probleem met niet alleen De Procedure maar ook met de andere boeken die ik van Mulisch gelezen heb, is dat het echt bolstaat van de pretentie. Mystiek, verbanden, samenhang, getallen, het is allemaal heel interessant, maar Mulisch verzint het zelf en het is niet het antwoord op het wereldraadsel. En de vele onterechte conclusies en pseudo-filosofietjes, soms kan ik er om lachen, maar soms is het irritant. Nog afgezien van de zelfverheerlijking. Zoiets als Harry`s Bar vind ik humor, maar twee hoofdpersonen die Victor en Kurt heten, allebei zeer interessante, geleerde en vooral spitsvondige grijze mannen zijn, en hun hele air, dat is echt Mulisch en niet positief.