Samenvatting Maarten Klein, de hoofdpersoon, realiseert zich dat hij steeds vergeetachtiger wordt. Zijn concentratievermogen wordt steeds kleiner, het lezen gaat hem moeilijk af. Zijn gedachten dwalen steeds af naar vroeger en daar handelt hij ook naar. Plotseling denkt hij dat hij naar een vergadering moet, maar hij heeft kan zijn papieren niet vinden. Toch gaat hij naar de vergadering. Vera, zijn vrouw is niet thuis. Hij kan de sleutels niet vinden en forceert de deur. De plaats waar de vergadering gehouden zou worden is een leegstaand vakantiehuis. Daar realiseert hij na een tijdje dat hij in de war is. De dokter raadt Vera aan om aan de hand van een fotoalbum de herinneringen van hem te ordenen. Maarten dementeert echter steeds meer. Als Vera weg moet sluit ze alle ramen en deuren, want anders gaat Maarten er vandoor. Hij gaat steeds meer op in zijn jeugdjaren, dan denkt hij vaak dat Vera zijn moeder is. Als het voor Vera niet meer uit te houden is komt er een verzorgster in huis. Hij heeft injecties nodig die hem kalmeren. Hij denkt dat de verzorgster, zijn dochter Kitty is. Op een gegeven moment moet hij naar de kliniek, omdat terwijl hij zonder jas door de duinen wandelt. De vuurtorenwachter die hem oppikt ziet hij aan voor Amerikanen die Nederland komen bevrijden. Na dit incident is de schrijfstijl gelijk aan het aftakelingsproces veranderd. Het zijn dan korte zinnen met veel punten geworden. Thema Een boek over het registreren van het ziektebeeld van dementie en het verhaal van Vera, de vrouw van Maarten, die zichzelf gedwongen ziet de aftakeling van haar man te accepteren.
Vertelwijze Hersenschimmen is in de tegenwoordige tijd geschreven. Opvallend hierbij is dat de stukken die zich eigenlijk in het verleden afspelen, ook in de tegenwoordige tijd worden verteld. In het verhaal zijn we getuige van wat er in het hoofd van Maarten afspeelt, we weten wat hij eerst nog wist maar later al weer vergeten is. Wie het boek openslaat en het slot doorbladert, ziet de man al naar de vorm dementeren. De zinsbouw neemt af, de alinea's worden kleiner en gescheiden door witregels. Daarnaast denkt de man over zichzelf in de tweede of derde persoon, in plaats van eerste persoon. Er zijn stukken tekst die met een schuin gedrukte regel beginnen. Dit geeft aan dat er een nieuwe dag begint. Titel Het boek geeft een verslag van het dementieproces van Maarten Klein, gezien door de ogen van de patiënt zelf. Daarbij kan de titel ‘Hersenschimmen’ duiden op het idee dat er van het leven uiteindelijk niet anders overblijft dan wat vage bewustzijnstoestanden, illusies, hersenschimmen. Aan het eind van de roman, als de gedachten van Maarten uit niets anders bestaan als schimmen, denkt Maarten: 'In het leven terug?…maar waar is zoiets gebleven?…is er wel zoiets?…of was gewoon alles inbeelding van het hoofd?…hersenschimmen?' (pag. 137) Motto A touching dream to which we all are lulled
But wake from seperately
Philip Larkin
Een manier waarop je dit motto kan vertalen is: Een mooie droom waar iedereen wordt ingewiegd en elk afzonderlijk uit wakker wordt. Als je dit motto op het boek betrekt betekent het dat iedereen in het leven komt, maar ieder op zijn eigen manier weer verlaat. Uiteindelijk staat elk leven van een mens, los van andere mensenlevens. Het ‘apart’ uit de ‘droom’ ontwaken, wat de man al dementerend doet, laat een verbijsterde vrouw aan zijn zijde achter. Je kan het ook bekijken met de afstand die begint te ontstaan tussen Maarten, die dement aan het worden is en zijn vrouw Vera. Opbouw Hersenschimmen is onderverdeeld in meerdere stukken tekst, die enkel door een witregel van elkaar gescheiden zijn. Verder is er niet echt een onderverdeling in hoofdstukken. Wel kan je het boek globaal in drie verschillende delen verdelen. Deze delen lopen wel geleidelijk in elkaar over en over de scheiding kan je dus nog wel discussiëren. Maar voor mijn gevoel ligt de scheiding op deze manier: 1. 6-82 àgeheugenverlies, weglopen zonder het later te weten en mensen niet kennen. 2. 82-109 à verlies van bepaalde lichaamsfuncties. 3. 109-143 à langzaam echt ‘van de wereld raken’. Op deze manier wordt het boek toch wat overzichtelijker.
Personages De hoofdpersoon in het boek is Maarten Klein. Een man die nog jaren voor de boeg heeft van een rustig leven, maar hij merkt dat er iets met hem aan de hand is. Woorden verliezen ineens hun betekenis en herinneringen zijn niet meer oproepbaar, maar komen ineens opzetten. Soms blijkt hij handelingen uit te richtten van dingen die al gebeurd zijn. Maarten is ca 72 jaar, geboren in Alkmaar, maar woont al vijftien jaar in Amerika. Hij werkte als notulist bij de IMCO, een visserijorganisatie, maar is inmiddels al gepensioneerd. Hij is een rond karakter, omdat we steeds meer over hem te weten komen, vooral over zijn verleden. Het heden komt door zijn ziekte niet echt aan bod, alleen deels door zijn vrouw. Vera, zijn vrouw, is ook een belangrijk persoon in het boek. Zij is al vijftig jaar getrouwd met Maarten en moet hulpeloos toekijken hoe Maarten aan het dementeren gaat. Zij voelt zich hier erg hulpeloos onder en wilde dat zijn er iets aan zou kunnen veranderen. Vera is ook een rond karakter, omdat je door de ogen van Maarten nog vrij veel over haar te weten komt. Plaats en ruimte Het verhaal speelt zich af in en rond het huis van Maarten in Gloucester in de Verenigde Staten. Ik denk dat de ruimte naast een beeldvormende ook een andere functie heeft, omdat de winter en de sneeuw het isolement van Maarten nog meer versterkt ('…door de sneeuw lijkt alles zo op elkaar.'). Ik denk dat de ruimte (Amerika) door de schrijver ook met opzet is gekozen, omdat Maarten hierdoor steeds meer terugvalt op zijn jeugd en de Nederlandse taal. Ook versterkt de sneeuw het isolement en ziekte van Maarten, hij verheugt zich steeds op de lente. Het boek eindigt dan ook met de woorden ‘de lente die op het punt staat te beginnen…’ (blz. 143) De plaats is daarom wel van belang voor het boek. Tijdsduur De vertelde tijd van het boek is negen dagen, vanaf de eerste tekenen van vergeetachtigheid tot en met de totale dementie die het noodzakelijk maakt Maarten in een inrichting op te nemen. Dat het dementieproces van de hoofdpersoon zolang duurt is niet erg waarschijnlijk, omdat zo'n dementieproces normaal gesproken veel langer duurt. In het boek zitten opvallend veel vertragingen, omdat je vanuit de hoofdpersoon kijkt. Het komt door de ziekte dat men de tijd niet echt meer in de gaten heeft. Tijdsvolgorde/Historische tijd Het verhaal is chronologisch, maar door de ziekte wel veel onderbroken door herinneringen of flashbacks. Het boek bestaat aan het eind eigenlijk alleen nog maar uit flashbacks en de gedachten over de dingen die hij af en toe opvangt. Het verhaal speelt zich af in 1982, maar dit is niet echt belangrijk voor het boek. De plaats is hiernaast belangrijker. Perspectief Het verhaal is van binnen uit geschreven, het is duidelijk een personaal perspectief. Dit veranderd niet, ook al zie je het verhaal aan het eind in de hij-, jij- en soms zelfs ook het-vorm. Het perspectief blijft dan wel bij dezelfde persoon, maar het wordt vanuit die persoon in een andere vorm verteld. Idee Met dit boek heeft Bernlef geprobeerd het proces van dementie, op een ander manier dan de meeste schrijvers die hem voorgegaan waren, te beschrijven. Door deze manier van schrijven is het een bijzonder boek geworden. Hij heeft het boek dan waarschijnlijk ook met de gedachte om het dementieproces zo goed mogelijk weer te geven geschreven.
Beoordeling Mijn mening over dit boek is dat ik het verhaaltechnisch wel een goed boek vond, maar daarentegen er niet zo van genoten heb. In verhaaltechnisch opzicht zit het boek wel goed in elkaar, ook de korte zinnen aan het eind kloppen met het dementieproces van Maarten. Maar daarentegen trok het boek mij, zeker in eerste instantie, niet erg aan. Het trok me vooral niet erg aan door het slepende begin. In het begin werd er niet echt veel verteld en kon ik me niet echt bij het boek houden. Dat is ook de reden waarom ik het boek pas later heb uitgelezen en niet snel weer zou lezen.