De Aanslag Auteur: Harry Mulisch
De Aanslag, De Bezige Bij, Amsterdam, 1983-1, 254 blz. (eerste druk: september 1982, Amsterdam) Het Verhaal: Proloog: De familie Steenwijk, bestaande uit vader, moeder, zoon Peter (17 jaar) en zoon Anton (12 jaar), woont aan de rand van Haarlem. Zij wonen in een straat waarin vier villa's staan, Welgelegen, Buitenrust, Nooitgedacht en Rustenburg. De familie Steenwijk woonde in 'Buitenrust'. Eerste Episode: 1945 Op een avond in januari 1945 hoort de familie Steenwijk dat er buiten zes maal wordt geschoten. Voor het huis van de buren (dhr. Korteweg en dochter Karin) ligt het lijk van de inspecteur van politie, de heer Fake Ploeg. Korteweg en zijn dochter zijn bezig het lijk voor de deur van de familie Steenwijk te slepen. Peter rent naar buiten om het lichaam terug te slepen naar de buren. Op dat moment komen de Duitsers. Peter vlucht weg en neemt het pistool van Ploeg mee. Anton en zijn ouders worden uit hun huis gehaald. Het huis wordt in brand gestoken. Anton wordt in een auto geduwd en weggevoerd naar een cel in het politiebureau van Heemstede. Hij weet niet waar zijn ouders zijn. In de gevangenis wordt hij getroost door een vrouw. De volgende dag mag hij naar zijn oom en tante in Amsterdam. Tijdens de rit hier naar toe wordt het konvooi beschoten door een Engels vliegtuig. Hierbij vallen enkele doden.
Tweede episode: 1952. Anton wordt opgevoed door zijn oom en tante, een kinderloos echtpaar. Na de oorlog blijkt dat Anton's ouders en broer Peter in die fatale nacht zijn doodgeschoten. Anton gaat naar het gymnasium. Na zijn eindexamen gaat hij medicijnen studeren. In het tweede jaar van zijn studie wordt hij door een studiegenoot uitgenodigd op een feestje in Haarlem. Voor het eerst na zijn vertrek in 1945 is hij weer terug in deze stad. Hij besluit zijn oude straat weer op te zoeken. Als hij daar is, komt hij mevrouw Beumer tegen. Zij bewoont met haar man één van de villa's. Zij kan Anton vertellen dat zijn ouders zijn doodgeschoten door de Duitsers en dat er aan het eind van de straat een monument staat waarop hun namen staan vermeld. Hij zoekt het monument op maar vindt de naam van zijn broer Peter hier niet op. Derde episode: 1956 Na zijn kandidaatsexamen gaat Anton op kamers wonen in de binnenstad van Amsterdam. In 1956 vallen de Russen Hongarije binnen. Rond het hoofdkwartier van de CPN is het dagenlang rumoerig. Tijdens een relletje ontmoet Anton in de portiek van zijn huis Fake Ploeg jr. Anton neemt hem mee naar binnen, waar een heftig gesprek plaatsvindt. Omdat zijn vader in de oorlog fout was kon Fake niet gaan studeren. Hij werkt nu in een zaak voor huishoudelijke artikelen. Hij is fel anticommunistisch. Anton verwijt Fake dat het de vrienden van zijn vader waren die Anton's familie hebben vermoord. Fake reageert woedend. Vierde Episode: 1966 Anton gaat na zijn examen in het Wilhelmina Gasthuis werken. In Londen ontmoet hij Saskia de Graaff, een stewardess. Ze trouwen en gaan in de buurt van het concertgebouw in Amsterdam wonen. Ze krijgen een dochtertje, Sandra. Begin 1966 sterft een vriend van Saskia's vader, een journalist Sjoerd genaamd. Sjoerd zat in de oorlog in het verzet. Anton en zijn vrouw gaan naar zijn begrafenis. Hier komt Anton in contact met de verzetsstrijder Cor Takes. Deze man heeft destijds Fake Ploeg doodgeschoten. Anton wil eigenlijk niet meer aan de oorlog herinnerd worden, maar Takes blijft maar praten over de gruweldaden van Fake Ploeg. Over het slepen van het lijk van Ploeg door Antons's buren weet hij niets. Hij vertelt over zijn vriendin Truus Coster. Het blijkt dat Truus de vrouw is geweest die Anton toentertijd in de gevangenis heeft getroost. Ook zij is door de Duitsers in de oorlog doodgeschoten. Anton krijgt een foto van haar te zien Hij vindt haar op Saskia lijken. Laatste Episode: 1981 Anton is gescheiden van Saskia en inmiddels hertrouwd met Liesbeth. Samen hebben ze een zoon, Peter. Anton verdient goed en bezit vier huizen. Hij is vaak in Italië en heeft neerslachtige buien. In 1978 gaat hij met zijn dochter Sandra naar Haarlem. Op de plek waar zijn ouderlijk huis heeft gestaan, staat nu een bungalow. Ze bezoeken het monument en het graf van Truus Coster op de erebegraafplaats in Bloemendaal. Tijdens de vredesdemonstratie op 21 november 1981 in Amsterdam ontmoet Anton zijn vroegere buurmeisje Karin Korteweg. Van haar hoort hij dat zijn broer Peter destijds bij hun naar binnen gevlucht is. De Duitsers hebben hem gevonden en neergeschoten. Karin vertelt hem verder dat haar vader het lijk niet voor zijn deur wilde hebben omdat hij bang was dat de Duitsers de hagedissen ontdekten, die hij in huis hield. Omdat er bij de buren Joden waren ondergedoken, kon hij het lijk daar ook niet kwijt, vandaar dat hij het voor de deur van de familie Steenwijk heeft gesleept. Toen hij naderhand hoorde wat de gevolgen hiervan waren, heeft hij al zijn hagedissen doodgetrapt. In 1948 heeft hij zelfmoord gepleegd. Na al die jaren is het Anton nu eindelijk duidelijk wat er tijdens de oorlog precies is gebeurd. Genre Het boek is een oorlogsroman én een psychologische roman. Het is een oorlogsroman, omdat het boek draait om de aanslag en de invloed daarvan op de familie Steenwijk, en natuurlijk speciaal op de invloed daarvan op Anton. Het is een psychologische roman, omdat je ziet wat Anton allemaal meemaakt, welke fases hij doorleeft, hoe moeilijk hij het met alles heeft.
Thema Het thema van het boek is volgens mij dat de gebeurtenissen uit het verleden doorwerken op het heden. Bij alles wat je meemaakt, speelt het verleden een rol. Beslissingen die je moet nemen, relaties die je ondergaat, bij alles. Motieven, Symbolen en Beelden -De dobbelsteen: een paar keer wanneer Anton voor een belangrijke keuze staat, komt dit symbool naar voren. Bijv. vlak voor de aanslag en aan het begin van zijn crisis in Italië. -Onzekerheid, onwetendheid -Probleem van schuld / verantwoordelijkheid -Tegenstellingen -Oorlog, dood, moord Opbouw De opbouw van ‘De Aanslag’ is als volgt: eerst is er een proloog en die proloog wordt gevolgd door 5 episodes. De episodes staan in chronologische volgorde en omvatten tezamen een periode van bijna 37 jaar. Elke episode duurt één of enkele dagen en historische gebeurtenissen uit die periode hebben een belangrijke functie in het verhaal. Eerste episode: 1945, één avond en een deel van de volgende dag Ø Tweede Wereldoorlog
Tweede episode: 1945. één dag Ø Oorlog in Korea
Derde episode: 1956, één dag Ø Russische inval in Hongarije
Vierde episode: 1966, twee dagen Ø Provo’s; Vietnam
Vijfde episode: 1981, één dag Ø Vredesdemonstratie in Amsterdam
In de tweede t/m de vijfde episode vindt er telkens een ontmoeting plaats met iemand die nauw betrokken was bij de aanslag, achtereenvolgens mevr. Beumer, Fake Ploeg jr., Cor Takes en Karin Korteweg. Het loopt eigenlijk steeds iets meer naar de waarheid toe, elke episode komt hij weer iets meer van zijn verleden te weten en vindt die meer innerlijke rust. De spanning wordt op die manier ook steeds meer opgebouwd, want als lezer wil je toch ook wel een keer weten wat er nou eigenlijk is gebeurt, wie er schuldig is en natuurlijk of Anton het ooit een plaats zal kunnen geven in zijn leven. Personages Anton Steenwijk Hij is in 1945 12 jaar oud. Op het moment dat er oorlog is, ziet hij er de consequenties nog niet zo van in, maar vele jaren later wordt hij er (soms op vervelende wijze) weer aan herinnerd. Hij komt in contact met mensen uit zijn verleden, maar eigenlijk wil hij over de hele oorlog zo min mogelijk praten of nadenken. Hij is met Saskia getrouwd, omdat zij (onbewust) voldeed aan het beeld dat hij van Truus Coster had geschept.
Cor Takes Hij is een oorlogsveteraan. Hij is degene geweest die Fake Ploeg heeft neergeschoten en daarmee indirect en onbedoeld de dood van Anton’s ouders en zijn broer Peter inleidde. Truus Coster was zijn vriendin en met haar samen had hij de aanslag op Fake Ploeg gepleegd. Zij stierf, hij niet. Saskia Steenwijk: De eerste vrouw van Anton, maar over haar wordt niet heel erg veel verteld. Liesbeth Steenwijk: De tweede vrouw van Anton, ook over haar wordt niet veel verteld. Sandra Steenwijk: De dochter van Saskia en Anton Fake Ploeg: De politieman op wie de aanslag gepleegd werd Fake Ploeg jr.: Sterk antifascistisch, geen zoon van zijn vader dus Truus Coster: De vrouw die na de aanslag wordt doodgeschoten, zat met Anton in de gevangenis. Perspectief Het perspectief is vanuit de alwetende verteller. Soms wordt er even overgegaan op een perspectief vanuit Anton, maar daarbij wordt wel weer informatie aan de lezer vertelt, die Anton nooit had kunnen weten, dus weer terug naar de alwetende verteller. De andere personen zijn bij de lezer alleen bekend om wat ze zeggen en doen, je weet niet wat de andere personages denken. Ruimte In het begin van het boek woont Anton samen met zijn ouders en zijn broer in zijn geboortehuis in Haarlem. Later verhuist hij naar het huis van zijn oom en tante en vervolgens gaat hij op kamers in Amsterdam. Dan gaat hij in een huis in Den Haag wonen en tot slot bewoont hij nog een viertal andere huizen (o.a. in Toscane). De ruimtes zijn vaak sfeer bepalend, bijv. de cel, de begraafplaats, de kamer van Takes, tijdens de demonstratie, etc.
Taalgebruik en Stijl De stijl is helder, sober en eenvoudig. Het is niet moeilijk te volgen, omdat het verhaal in chronologische volgorde wordt verteld. Je hoeft niet constant rekening te houden met flashbacks e.d. Er worden ook niet al teveel personen bij betrokken, je hebt niet zoiets van: “wie is dit nu weer”, als je een bepaalde naam ziet staan. Er wordt ook niet te moeilijk Nederlands geschreven, het is goed leesbaar voor de ‘gemiddelde burger’.