A. Boekbeschrijving: Schrijver: J. Bernlef (Hendrik Jan Marsman) Titel: Hersenschimmen
Uitgegeven in: Groningen door Wolters-Noordhoff, in 2000
Motto: A touching dream to which we all are lulled. But wake from separately.(Philip Larkin) Vertaling: Een mooie droom waar iedereen wordt ingewiegd, maar elk afzonderlijk uit wakker wordt. B. Opbouw van het boek: Het boek heeft geen hoofdstukken, maar gaat in één keer door. Dat gebeurt wel heel raar omdat de herinneringen van Maarten Klein door zijn hoofd heen krioelen. C. Tijd: Tijdsverloop: niet-chronologisch, met veel terugblikken. Vertelde tijd: Eigenlijk 8 dagen, maar medisch gezien duurt het dementeren véél langer. Vertel tijd: 143 bladzijden. Flashbacks: Maarten Klein leeft eigenlijk in 2 werelden. Hij leeft soms in het verleden, en daar gaat hij zich ook naar gedragen.
D. Perspectief: Het verhaal wordt verteld door de ik-verteller, (Maarten Klein) die evenveel weet als de lezer zelf. E. Personages: Hoofdfiguur: De 71-jarige Maarten Klein die uit Alkmaar afkomstig is, maar al lang in Amerika woont. Tot zijn pensioen werkte hij bij het IMCO (Intergovernmental Maritime Consultative Organisation) waar hij notulen van vergaderingen maakte en vangst quantums vaststelde zonder enig overzicht te hebben van de organisatie. Hij is al vijftig jaar samen met zijn vrouw Vera, die in het verhaal haar man kwijt raakt. Bijfiguren: William, die boodschappen komt brengen en klusjes in huis doet. Dokter Eardly, Vera vraagt wat ze moet doen aan hem. Phil Taylor, de verzorgster van Maarten. F. Ruimte: Het verhaal speelt zich af in en rond het huis van Maarten en Vera aan de kust in Gloucester boven Boston in de U.S.A. Maarten valt steeds meer terug op zijn jeugd en de taal van zijn jeugd, zodat de Amerikaanse omgeving nog extra vervreemd werkt. G. Thematiek: Afgezien van het registreren van het ziektebeeld, is er ook nog het verhaal van Vera, de vrouw van Maarten, die zichzelf gedwongen ziet de aftakeling van haar man te accepteren. H. Genre: Het is een psychologische roman. I. Samenvatting: De 71-jarige Maarten Klein woont met zijn vrouw Vera in Gloucester, aan de oostkust van de Verenigde Staten, even ten noorden van Boston. In de jaren vijftig zijn ze uit Nederland naar Amerika geëmigreerd. Hun twee kinderen bleven in Nederland wonen. Maarten werkte tot zijn pensionering bij de Intergovernmental Maritime Consultative Organisation (IMCO), een instituut voor visserijonderzoek in Boston. Op een winterse dag kijkt hij uit naar de schoolbus met kinderen die elke morgen bij zijn huis stopt. Hij denkt terug aan zijn vader, die griffier bij de rechtbank was en thuis temperatuurgrafieken bijhield en aantekeningen over het weer maakte. Uit opmerkingen van zijn vrouw wordt duidelijk dat Maarten een beetje verstrooid begint te worden: het is zondag, dus de kinderen hoeven niet naar school. Hij denkt dat het ochtend is, maar het is al middag. Eerder vergat hij al zijn koffie op te drinken en voor Vera hout uit de schuur te halen, hoewel ze hem daar tweemal om had gevraagd. Hij zoekt de schuld van zijn vermoeidheid en concentratieverlies voorlopig bij de lange winter. Maarten piekert over zijn vergeetachtigheid. Er is iets mis, maar hij weet niet precies wat. Hij betrapt zich erop dat hij hardop in zichzelf praat. Woorden die hij alleen gebruikte op zijn werk duiken plotseling op in zijn conversatie met Vera. Zijn gedachten dwalen vaak af naar gebeurtenissen uit het verleden, vooral uit zijn jeugd, uit de Tweede Wereldoorlog en uit de tijd dat hij op kantoor werkte. Soms roepen de herinneringen handelingen op waarvan hij zich niet bewust is. Als hij terugdenkt aan het mislukte vlechtwerkje dat hij op de kleuterschool van stroken papier maakte, scheurt hij onbewust de krant aan repen. De juffrouw vroeg hem destijds de potlodendoos te halen en Maarten gaat hem zoeken. Tijdens een wandeling met de hond Robert verliest hij zich weer in het verleden. In het meisje achter de bar van het café‚ waar hij even uitrust, herkent hij zijn eerste vriendin. Daarna komt hij in het antiquariaat waar hij kort daarvoor The Heart of the Matter van Graham Greene kocht. Maarten kan zich het boek op dat moment niet herinneren, hoewel hij er thuis af en toe een stukje in leest. Als hij mijmerend verder dwaalt door de stad, vindt Vera hem, ze maakte zich ongerust en is hem met de auto gaan zoeken. De symptomen van Maartens dementie worden duidelijker en heviger. Vera heeft de deur op slot gedaan toen ze even weg moest, maar Maarten breekt hem open om naar een IMCO-vergadering te gaan. Het gereedschap neemt hij mee in zijn aktetas. Hij gaat echter niet als vroeger met de trein naar Boston, maar loopt naar een vakantiehuisje, waarvan hij de deur ook forceert. Terwijl hij wacht op de anderen oefent hij zijn betoog, waarin hij zijn twijfel uitspreekt over de zin van de organisatie, die aan de hand van computerprognoses aanbevelingen doet over vangst quantums. Dan realiseert hij zich de situatie en gaat hij op weg naar huis; hij vergeet echter zijn tas.Vera is bij dokter Eardly geweest. Hij heeft haar aangeraden met Maarten foto's te bekijken om zijn herinneringen te ordenen. Maarten herinnert zich tot in de details het verhaal bij een foto uit zijn jeugd, maar kan andere gebeurtenissen, zoals het bezoek van zijn kinderen uit Nederland drie jaar geleden, niet plaatsen. Later weet hij dat weer, maar als de deur wordt gerepareerd kan hij zich het niet herinneren dat hij hem heeft opengebroken. Op het bezoek van dokter Eardly reageert Maarten met een redevoering, die imponerend bedoeld is. Daarna realiseert hij zich met machteloosheid, woede en angst dat hij niet meer helemaal meester is over de taal: hij moet zinnen soms eerst vanuit het Nederlands in het Engels vertalen voordat hij ze kan uitspreken en heeft moeite met het benoemen van voorwerpen. Steeds meer vermengt Maartens verleden zich met zijn dagelijks leven. Maarten verwart Vera met zijn moeder en zijn huis met dat van zijn grootouders. Wat zijn vrouw hem het enen moment vertelt, kan hij direct daarna weer vergeten zijn. Als zij weg is, slaat Maarten een ruit in om de hond binnen te laten. Daarna vergeet hij het gas uit te zetten. Bij het volgende bezoek van de dokter ziet Maarten hem als een tegenstander in een moeilijke onderhandeling. Hij gaat hem verbaal te lijf met een vergaderstrategie van zijn ex-collega Karl Simic. Als de dokter hem een kalmerende injectie wil geven slaat hij hem de spuit uit handen. Op dat moment waant hij zich in de oorlog. Omdat de toestand gevaarlijk wordt, komt de gezinshulp Phil Taylor inwonen om op Maarten te letten. Deze vergeet steeds wie zij is en waarom ze er is, en verwart haar met zijn pianolerares van vroeger en met zijn dochter. Als hij tweemaal in een nacht door het huis dwaalt, geeft Phil hem een injectie. Maarten wordt wakker doordat hij in zijn bed heeft gepoept. Vera en Phil maken de riemen los waarmee hij was vastgebonden en wassen hem in het bad; Maarten krijgt daarbij een erectie. Pas als hij het aanraakt beseft hij vol schaamte dat het zijn geslacht is dat boven water uitkomt. Maarten ontsnapt nog een keer uit het huis en komt na een wandeling door de duinen terecht in het zomerhuisje waar hij eerder zijn aktetas had laten staan. De vuurtorenwachter ziet hem lopen en brengt hem terug naar huis in zijn jeep, waardoor Maarten hem houdt voor een Amerikaanse soldaat tijdens de bevrijding. Even later komt dokter Eardly, die Maarten voor een soldaat in burger houdt. Als de dokter hem een kalmerende injectie wil geven denkt hij dat hij wordt verdacht van collaboratie. Als Maarten wakker wordt, maakt hij een vuur in de open haard en verbrandt hij uit het album de foto's waarop hij is afgebeeld. Hij herkent zichzelf niet meer. Vera en Phil binden hem op een stoel vast. Ook hen herkent hij niet meer. Dan wordt hij in een ziekenwagen naar een inrichting gebracht. Er dringen nog maar flarden van buiten tot Maarten door; zijn wereld is gekrompen tot zijn onsamenhangende, maar soms plotseling heldere gedachten, waarin de taal een belangrijke rol speelt. Het boek eindigt met een mededeling die hij nog wel opvangt, al beseft hij niet dat die van Vera komt: zij vertelt hem dat de lente op het punt staat te beginnen. J. Gegevens over de schrijver: Pseudoniem van: Henk J. Marsman

Geboren: 14 januari 1937
Debuut: Kokkels (1960, poëzie) Genres: Poëzie, roman, kort verhaal, toneel, essay
Bijzonderheid: Koos als pseudoniem de naam van een blinde Friese dichter uit de achtste eeuw, een zanger van wie alleen de naam en een paar titels zijn teruggevonden. Citaat: 'Gedichten worden in het onderwijs gebruikt om te testen of kinderen wel slim kunnen lezen, in plaats van ze eerst te confronteren met het leuke en aardige ervan. Dus gaan ze poëzie zien als een soort cryptogrammen!' (Het Parool, 10-10-1992) Recent werk: Verloren zoon (1997, roman), Schijngestalten (1997, bevat tevens Hersenschimmen, Vallende ster en Eclips), De losse pols (1998, essays), Aambeeld (1998, poëzie), Meneer Toto-tolk (1999) Opmerkingen: · J. Bernlef woonde als kind in Amsterdam en Haarlem. Hij volgde de HBS in Amsterdam. K. Schippers en G. Brands kent hij van deze school. Rob Nieuwenhuys was hun leraar Nederlands. In 1955 doet hij examen. · Na zijn eindexamen was hij bediende in een boekhandel. · Van 1956 tot 1958 zat hij in militaire dienst. · J. Bernlef reisde van 1958 tot 1960 heen en weer tussen Nederland en Zweden. Hij had allerlei baantjes, bijv. bordenwasser (in een hotel in Karlstad), houthakker en ober. · Van 1960 tot 1964 werkte Bernlef in een boekenimportbedrijf in Amsterdam. · J. Bernlef debuteerde met de dichtbundel 'Kokkels' (1960). als prozaïst debuteerde hij met 'Stenen spoelen' (1960). · Sinds 1964 wijdt hij zich geheel aan het schrijven. · J. Bernlef is getrouwd met Eva Hoornik (dochter van de dichter Ed. Hoornik). Ze hebben twee kinderen. Ze woonden o.a. in Amsterdam op Koestraat 36. · De essaybundels 'Perfektie met een gaatje' (1980) en 'Schiet niet op de pianist' (1993) gaan over jazz. · 'Hersenschimmen' (1984) was Bernlefs doorbraak naar het 'grote publiek'. Hierin beschrijft hij het dementeringsproces. · In zijn vroege poëzie maakt Bernlef gebruik van ready-mades en van collagetechniek. Zijn latere poëzie is geconstrueerder van vorm. · De titel van de bundel 'De noodzakelijke engel' (1990) verwijst naar de Amerikaanse dichter Wallace Stevens, die zijn essays over de poëtische verbeelding in 1951 onder de titel 'The necessary angel' bundelde. · In het werk van J. Bernlef komen enkele van zijn fascinaties steeds terug: lege plekken, gaten, vergeten, het waarnemen, Laurel & Hardy, fotografie, jazz. · Uit het juryrapport van de P.C. Hooftprijs 1994: 'De kwaliteit van zijn poëzie werd al meteen erkend door de prijzen die hij voor zijn eerste twee bundels kreeg. Toch is Bernlef voor het lezende publiek vooral een romanschrijver, waarbij misschien te weinig wordt opgemerkt dat zijn verhalend proza in thematiek de consequentie trekt uit wat al in zijn gedichten was geëxploreerd. Men kan zijn poëzie dus het hart noemen dat het bloed door zijn hele oeuvre doet stromen. · De poëzie van Bernlef wordt wel gekenschetst als: 'Kijken met woorden. Zijn gedichten zijn als contactlenzen: ze zijn zo gewoontjes opgeschreven, in alledaagse taal, dat je nauwelijks merkt dat je erdoorheen kijkt, dat je amper door hebt hoe ze de werkelijkheid verscherpen.' Anderen over J. Bernlef: · Boven mijn bed heb ik een speciaal kastje voor het werk van Bernlef, dat is erg bevorderlijk voor mijn nachtrust en gevoel van eigenwaarde. (Gerrit Komrij, De buitenkant, blz. 16) · Niets dan een kleine kruimeldief van de taal. (Jan Arends, Lunchpauzegedichten, blz. 53) · Bernlef toont iets dat elders in zijn werk zelden vrij spel krijgt: een talent voor grimmige en ongegeneerde humor. (Aad Nuis over 'Hersenschimmen' (1984), geciteerd in 'Het literair eeuwboek. Honderd jaar het boek van het jaar') · Hij stond eerder middenin dan boven of achter het materiaal, rondkijkend. En de lezer met hem. Een kijker is hij altijd gebleven. Er is geen oeuvre zo vol van gedetailleerd geschreven close-ups. (Kees Fens, Doorluchtig glas. Vijftig jaar P.C. Hooft-prijs, blz. 92) · Hij verkent in zijn proza de scheidslijn - of liever: het schemergebied - tussen kunst en psychiatrie. Het is hem daarbij niet in de eerste plaats te doen om psychologische cases; het gaat altijd primair om het kijken, liefst buiten het bewustzijn om. (Jeroen Vullings, Het vraagstuk van de paraplu (over 'Boy'), Vrij Nederland, 15-01-2000) Literaire prijzen: · Reina Prinsen Geerligs-prijs 1959 voor 'Kokkels'. · Poëzieprijs van de gemeente Amsterdam 1962 voor 'Morene'. · Poëzieprijs van de gemeente Amsterdam 1964 voor het gedicht 'Een dode hagedis' in de bundel 'Dit verheugd verval'. · Lucy B en C.W. van der Hoogt-prijs 1964 voor 'Dit verheugd verval'. · Vijverbergprijs 1977 voor 'De man in het midden' · Constantijn Huygens-prijs 1983 voor zijn gehele oeuvre. · AKO Literatuur Prijs 1987 voor 'Publiek geheim'. · Diepzeeprijs 1989 voor 'Hersenschimmen'. · P.C. Hoofdprijs 1994 voor poëzie voor zijn gehele oeuvre. J. Bernlef was lid van de jury voor de P.C. Hoofdprijs 1968, van de Alice Nahuys-prijs 1968, van de Prijs der Nederlandse Letteren 1968 en van de Herman Gorter-prijs 1979. K. Tekstbeleving: Het was een erg mooi boek dat goed laat zien hoe alles zich in het hoofd van een dementerend persoon afspeelt. Ik heb het boek gekozen omdat mijn oma ook aan het dementeren is, en het leek me interessant om te lezen hoe dat gaat. L. Tekstverwerking: -Titelverklaring: Het boek geeft een verslag van het dementieproces van Maarten Klein, gezien door de ogen van de patiënt zelf. Maarten ervaart dat het contact met de dingen, de mensen en de tijd steeds meer breuken gaat vertonen. -Mottoverklaring: Maarten Klein leeft eigenlijk in een eigen wereld, hij ziet dingen voor zich uit het verleden, en hij gaat zich gedragen naar die situaties. Het gebeurt een heleboel mensen, maar iedereen komt er anders uit. Bronnen: www.scholieren.com
www.schrijversnet.nl www.geocities.com