Leeservaringsverslag
Auteur : Harry Mulisch
Titel : De aanslag
Druk : negentiende
Uitgever : De Bezige Bij
Plaats : Amsterdam
Jaar : 1987
Jaar van de eerste druk : 1982
Aantal bladzijden : 254
Samenvatting
Proloog
Aan de rand van Haarlem staan langs het Spaarne vier villa’s. In ‘Buitenrust’ woont het gezin Steenwijk. Vader (griffier bij de rechtbank), Moeder, Peter (17) en Anton. Links van hun huis staat de villa van de familie Beumer en rechts die van mr. Kortweg en zijn dochter Karin. 1e episode 1945
Oorlogswinter. Het gezin Steenwijk zit gezellig thuis. Plots horen ze zes knallen. Fake Ploeg is doodgeschoten en zijn lijk is door de buren voor hun huis gesleept. Door deze gebeurtenis wordt hun huis afgebrand en zijn ouders en broer doodgeschoten door de Duitsers. Anton zelf wordt opgepakt en in een cel gegooid. In de cel zit het meisje dat Fake Ploeg heeft doodgeschoten. De volgende dag wordt Anton weer vrijgelaten. Hij

woont vanaf nu bij zijn oom en tante in Amsterdam. 2e episode 1952
Al die tijd is Anton niet meer in Haarlem geweest. Totdat een vriend van school een feest geeft. Wanneer hij bij het feest terug komt gaat hij naar zijn oude straat en maakt een praatje met zijn oude buurvrouw over haar man die dement aan het worden is. Hij wil snel weg, maar gaat toch nog even langs het oorlogsmonument. 3e episode 1956
In 1953 ging hij op kamers wonen. Bij een demonstratie ontmoet hij Fake Ploeg, de zoon van de vermoorde Fake Ploeg. Anton vraagt of hij binnen wil komen voor een babbeltje. Ze praten over de aanslag, wiens schuld het nou was. Ze waren het oneens. Fake vond dat de schuld lag bij de verzetstrijders en Anton niet. Ze krijgen ruzie en Fake gaat weer weg. 4e episode 1966
In 1960 ontmoet Anton zijn eerste vrouw, Saskia Ploeg. Ze kregen een dochter genaamd Sandra. In 1966 gingen ze naar een begrafenis van een vriend van Saskia vader. Daar ontmoet hij Takes. Die had samen met z’n vriendin Fake Ploeg voor Anton’s huis doodgeschoten. Die vriendin van Takes was het meisje waarmee Anton een nacht in de gevangenis had gezeten. Ze praten en huilden met elkaar. 5e episode 1981
Hier trouwt Anton met Liesbeth. Ze krijgen een zoon, Peter. Door toeval loopt Anton mee met een demonstratie tegen atoombewapening. Daar komt hij Karin tegen, Zijn vroegere buurmeisje. Zij legt uit dat zij en haar vader het lijk voor zijn huis gelegd hadden, omdat de andere buren Joden in huis hadden. Peter (Anton’s broer) was toen de Duitsers kwamen Karin’s huis ingevlucht met het pistool van Ploeg. Karin’s vader had toen tegen Duitsers gezegd dat Peter hen met een pistool bedreigd had. Toen is Peter vermoord. Opeens ging Anton er vandoor. Hij zei: "Het ga je goed.". Zonder op een antwoord te wachten liet hij Liesbeth in de steek. Het onderwerp : Het onderwerp vond ik wel erg interessant omdat ik veel van dit soort verhalen heb gehoord van mijn opa’s en oma’s. Moord komt natuurlijk wel vaker voor in je omgeving . Het is ook wel logisch als dit je hele leven achtervolgt . Ik heb er wel eens over nagedacht hoe het is om midden in een oorlog te zitten en om vermoord te worden daar kan ik me nu nog niet voorstellen . Dat kan natuurlijk niemand zich voorstellen , het is ook iets wat je niet kan plannen , het gebeurt opeens . Ik vind het nog steeds niet normaal dat mensen zulke dingen kunnen doen . En oorlog voeren kun je hopelijk toch ook wel anders oplossen . Door praten kom je al een heel eind . Het was leuker geweest als je de moeder van Anton beter had leren kennen . Dan was je er ook sneller achter gekomen waarom hij Saskia en Liesbeth zo leuk vond . Het boek is verfilmd . De gebeurtenissen : De Gebeurtenissen spelen een belangrijke rol in de gevoelens en de gedachten van de hoofdpersoon. Het was 1 gebeurtenis die wel heel belangrijk en heel spannend was in het boek . Er waren geen bepaalde gevoelens die bij mij naar boven kwamen . De personen : Ik weet niet zeker of het boek op de realiteit is gebaseerd , maar dat zou goed kunnen . Je kon je goed inleven in de personen , maar ik herkende er niet zoveel van over mezelf of van andere . Dat de hoofdpersoon zijn levensloop van vroeger laat zien om de gebeurtenissen te verwerken , vond ik een goed plan . Maar dat hij zijn vrouw soms wat wild te lijf gaat is iets negatiever . De persoon heeft mijn leven niet beïnvloed. De opbouw : Het verhaal was soms wat moeilijk te volgen door de flash-backs die er in voor kwamen . Soms vond ik het saai om te lezen hoe de hoofdpersoon het verwerkte in zijn leven , maar daar ben je snel doorheen . De aanslag zelf was het spannendst , maar het uitzoeken hoe en wie was weer leuk om te lezen . Het einde had niet zoveel met het begin te maken terwijl ik dat wel had verwacht . Het taalgebruik : Soms zaten er een paar vreemde woorden tussen en dan zocht ik ze op in een woordenboek . Het verhaal was voor de rest wel goed . De dialogen waren goed weergegeven . Ik heb niet echt fragmenten die ik echt mooi vond . Recensie : De recensie is geschreven door Frans de Rover. De bron is : Vrij Nederland, 9 Oktober 1982. De aanslag is een prachtig boek, het is goed uitgevoerd, het oogt puntgaaf. Het is een perfect verhaal, het is een heel emotioneel geschreven boek waar hij alle boeken van voorheen heeft overtroffen. Hij heeft er al z'n gevoel in gestopt wat maar mogelijk is. Het begin is al meteen goed : de verteller verteld met een mooie ouderwetse gemoedelijke stem het « intro ». Eerst noemt hij enkele historische feiten vooraf, bijvoorbeeld dat er een aanslag wordt gepleegd in Haarlem. Daarbij worden ook nog enkele namen genoemd van legendarische verzetshelden van Haarlem, waaronder het meisje met het rode haar die iemand neer wil gaan schieten. Enkele minpunten zijn dat het alweer een oorlog-roman is en dat hij op de mulisch manier, heel erg poëtisch is geschreven. Verder is het jammer dat hij sommige lege punten heeft. Dat is een stukje dat helemaal niets zegt. Hij vertelt soms een beetje te oppervlakkig hoe het allemaal gaat, hij zou op zo'n moment meer in detail moeten treden. Hij heeft het moment in de gevangenis heel goed in detail, de vrouw heeft veel begrip en toont dat ook. Hij had een hele goede zin als motto ; Overal was het al dag maar bij ons was het nog nacht. Het leven gaat na de 1e episode door in 4 episoden waarin hij wat ouder en wijzer is dan in de 1e. En natuurlijk wordt de afloop niet verteld omdat dan de clou al is verteld en dat mag nooit in een recensie. 6a) De titelverklaring : De titel spreekt voor zich; het leven van de familie Steenwijk krijgt een totaal andere wending door de aanslag op Fake Ploeg. De aanslag is voor Anton een ramp; hij komt terecht in een diepe duisternis. Het motto van het boek is ontleend aan de uitspraak van een Romeinse Senator - ‘Overal was het al dag, maar hier was het nacht.’ - die verslag doet van de uitbarsting van de Vesuvius in 79. b) De ondertitel : Het boek heeft geen ondertitel . c) Het motto : Het motto van het boek is: ‘Overal was het dag, maar hier was het nacht, neen, meer dan nacht.’ Het motto is ontleend aan een brief van een Romeinse senator, die verslag doet van de rampzalige uitbarsting van de Vesuvius in het jaar ’79. Pompeji werd bedolven en kwam in absolute duisternis. Zo’n ramp is de aanslag voor Anton, hij komt in een diepe duisternis. Iedereen gaat met zijn normale leven doorgegaan na de oorlog, maar Anton Steenwijk kan de oorlog maar niet vergeten. d) De opdracht : Het boek heeft geen opdracht . 7) Achtergrond Mulisch: Mulisch is op 29 juli 1927 geboren in Haarlem (Het is geen wonder dat hij de omgeving en de geschiednis goed kent. ) als zoon van Karl Mulisch (Oostenrijks-Hongaars) en Alice Schwarz (Joodse Belg). Zijn ouders scheiden in '36, hij blijft bij zijn vader in Haarlem wonen. Een Poolse vrouw zorgt daar voor het huishouden in die situatie is hij de enige die goed Nederlands spreekt. In 1940 werkt zijn moeder voor de Joodse Raad en is zijn vader directeur van een bank die ingenomen bezittingen van Joden beheerd. O.a. deze situatie deelt mee aan zijn interesse aan de 2e WO. Hij heeft hier dus over de oorlog geschreven, die hij die zelf had meegemaakt, dat heeft als voordeel dat hij er dus helemaal op in kon gaan. Het verhaal zou heel goed waar gebeurd kunnen zijn. Er komen in het boek gebeurtenissen en personen voor die aan de werkelijkheid zijn ontleend. De verzetsstrijder Truus Coster vertoont zeer opvallende overeenkomst
met Hannie Schaft. Fake Ploeg doet denken aan Fake Krist, een politieman die op 25 oktober 1944 aan de Westergracht te Haarlem werd doodgeschoten. Van deze dode politieman bestaat een foto die is gebruikt voor de beschrijving van Fake Ploeg die dood op straat ligt. Sjoerd doet denken aan de journalist Henk van Randwijk. 8a) De verhaalconventie
b) De vertelsituatie
c) Het perspectief
Er is een auctoriele vertelinstantie of vertelperspectief, die het verhaal over Anton vertelt. Vooral in de proloog en op de laatste bladzijde van de roman zien we hem duidelijk aan het woord. Hij maakt algemene opmerkingen, bijvoorbeeld (op blz. 20) over de namen Anton en Adolf. Hij geeft af en toe uitleg, zoals over het liedje dat Anton zong (blz. 21). De vertelinstantie weet wat er later gebeurde(o.a. op blz. 60) als Anton van de Duitsers brood met beleg krijgt. Hij maakt af en toe opmerkingen tussen haakjes(bijvoorbeeld op blz. 71). De auctoriale vertelinstantie weet meer dan Anton (zie blz. 65). Vooral bij de eerste episode is dat belangrijk omdat de 12-jarige Anton nog te jong is om alles te begrijpen. We zien later, vooral bij de gesprekken tussen Anton en Takes, dat Anton veel uit 1945 vergeten is, voornamelijk het gesprek met het meisje in de cel. Een vertellersstructuur zien we (op blz. 53) als Truus een heel verhaal tegen Anton afsteekt, waarvan hij weinig begrijpt. Maar het is de bedoeling dat de woorden wel door iemand begrepen worden, namelijk door de lezer: "Opeens begon zij te vertellen, alsof er nog een derde in de cel was tegen wie zij sprak". d) Tijd
De verteltijd is 254 pagina’s , die zijn onderverdeeld in een proloog en vijf episodes, die op hun beurt weer zijn onderverdeelt in hoofdstukken en die zijn gekoppeld aan belangrijke historische gebeurtenissen en ontmoetingen: 1e episode (60 bladzijden), 1945: oorlog / hongerwinter

2e episode (31 bladzijden), 1952: Korea-oorlog / ontmoeting met Beumer
3e episode (23 bladzijden), 1956: Hongaarse opstand / ontmoeting met F. Ploeg
4e episode (72 bladzijden), 1966: Prove, Vietnam; Lages vrij / ontmoeting C. Takes
Laatste episode (49 bladzijden), 1981: demonstratie in Amsterdam / ontmoeting K. Korteweg
En de vertelde tijd is ongeveer 38 jaar. Het verhaal begint wanneer Anton 12 is en eindigt wanneer hij 50 jaar is. In die bijna veertig jaar worden alleen de belangrijke dingen verteld die er met Anton gebeuren. e) De chronologie
Het verhaal is chronologisch verteld. Er zijn wel flashbacks waarin het verleden wordt opgerakeld om zo een soort mysterie te verduidelijken. Vaak wordt de aanslag in 1945 erbij gehaald. Dit is dan ook de belangrijkste gebeurtenis uit het boek. f) De ruimte
De aanslag, de belangrijkste gebeurtenis uit de roman, wordt gepleegd in Haarlem. De kade in Haarlem, waaraan Anton woonde, wordt in de proloog uitvoerig beschreven. In 1952 gaat Anton voor het eerst na de aanslag terug naar Haarlem. Anton voelt overeenkomst tussen hemzelf en de stad: "Wat hij zag, was geen stad als zoveel andere op aarde: zij verschilde er van zoals hij van andere mensen" (blz. 82). Anton wil nooit meer terug naar Haarlem, niet meer herinnerd worden aan de aanslag. Later gaat hij er echter nog een keer met Sandra naar toe. Na de aanslag woonde Anton bij zijn oom en tante aan de Apollolaan in Amsterdam. Apollo is de god van het licht. Dit staat in tegenstelling tot de duistere gebeurtenis in Haarlem. Toen Anton in 1953 op kamers ging wonen, "verdween dat Haarlem van januari 1945 nog ver achter de horizon" (blz. 109). In 1969 kocht Anton een huis in Toscane, waar hij de vakanties doorbracht. Hij kwam er erg graag, wilde zich er later zelfs permanent vestigen. Hij genoot vaak van het uitzicht op het landschap dat in ieder geval ver verwijderd was van Haarlem, 1945. Toch maakt Anton juist in Toscane een crisis door. Daarna hadden het huis en het uitzicht hun volmaaktheid verloren, "zoals een mooi gezicht ontsierd wordt door een litteken"(blz. 214). De donkere cel, waar Anton praatte met het meisje, was heel belangrijk voor hem. Het symboliseert de duisternis en het isolement waarin Anton na de aanslag verkeerde. In die donkere cel was één lichtpuntje, de vingertoppen van het meisje over Antons gezicht. Naar dat licht is Anton zijn hele leven op zoek. Verder verdient het huis van Takes vermelding. Het souterrain leek op een ondergronds hoofdkwartier. Voor Takes was het nog steeds oorlog. 9) Personenschema : De straat aan de rand van Haarlem 1. familie Steenwijk (Buitenlust) 1.1 Peter (17 jaar); 1.2 Anton (12 jaar) X Saskia (--> Sandra) X Liesbeth (--> Peter) 2. echtpaar Aarts (Rustenburg) 3. familie Korteweg (Nooit gedacht) Ouders --> Karin
4. echtpaar Beumers (Welgelegen) Verzetslui Truus Coster (en Hannie Schaft) Cor Takes en "Gijs" schoonvader van Anton: De Graaff en "Gerrit" dichter (en Ed Hoornik) minister (Smallenbroek) Studenten
Gerrit-Jan van Lennep (in 1981 tandarts, die Anton alleen wil helpen, als hij meeloopt in grote vredesdemonstratie te Amsterdam tegen de plaatsing van de kruisraketten in ons land) "Vijand" Duitsers: - feldwebel: type van de "oude" misdadiger: ziet zijn slachtoffers direct en selecteert direct. Daar tegenover staat het type van de "nieuwe" misdadiger: slaat blindelings toe met behulp van de techniek: vliegtuigen, atoomwapens. Collaborateurs: Fake Ploeg sr. en Fake Ploeg jr. 10a) Thema :  In het leven komt veel toeval voor, maar kan je het wel toeval noemen? Ik heb dit thema gekozen omdat er duidelijk veel toeval in voorkomt. Hij ontmoet iedereen toevallig. Maar ik vind het woord toeval niet helemaal juist. Want het komt veel te veel voor. Het lijkt net alsof er in Anton zelf iemand is, die zegt wat hij moet doen, en zo zorgt dat het verhaal precies klopt.  het lot, als Ploeg ergens anders was neergeschoten was dit niet met Anton gebeurd maar met iemand anders.  vuur, want er is vuur als zijn huis in brand wordt gestoken, vuur als het Engelse vliegtuig het konvooi aanvalt, een beetje vuur als zijn kachel ontploft enz.  de goede en verkeerde haat, want Antons "haat" voor de Duitsers is gegrond, maar Fake Ploeg jr.'s haat tegen de communisten is op de verkeerde feiten gebaseerd.  het opsporen van de verborgen achtergronden, want al doet Anton dit niet bewust, toch is hij onbewust op zoek naar de antwoorden, hij kan alleen heel goed zijn geduld bewaren.  het vergeten van afschuwelijke gebeurtenissen. Anton is niet voor niets een anesthesist geworden (specialist in het "vergeten"). Hij had trouwens min of meer mystieke vermoeden, dat een narcose de patiënt niet zo zeer gevoelloos maakte, maar dat de chemicaliën uitsluitend bewerkstelligden, dat hij zijn pijn niet kon uiten, en verder, dat zij achteraf de herinnering aan de doorstane pijn wegnamen. Terwijl de patiënt er toch door veranderd was.  kortom de psychische gevolgen van de tweede wereldoorlog
b) Motieven - Onzekerheid - Vergeten (Anton wil alles omtrent de Aanslag vergeten, maar dit lukt hem niet. Ook wordt hij anesthesist). - Tegenstellingen (De goede haat en de verkeerde haat) - Schuld en verantwoordelijkheid (wie was schuldig aan de dood op zijn broer en ouders.) - De oorlog - De aanslag op Fake Ploeg - Het menselijk leven dat door het lot wordt bepaald (symbool: de dobbelsteen). - De verwoestende werking van het vuur; dit motief komt verschillende keren terug. - Het opsporen van de verborgen achtergronden in het leven (symbool: het oplossen van cryptogrammen). - Isolement - De aangetrokkenheid tot Truus, ook in de vorm van Saskia - Het steeds terugkerend verleden - Stenen spelen een belangrijke rol. Het visgraatmotief van de straat op de kade is een terugkerend beeld als Anton zich het lijk van Ploeg herinnert. Als de zoon van Ploeg bij hem op bezoek is gooit deze in zijn opwinding een steen die hij nog bij zich heeft tegen een spiegel, als om een herinnering af te weren. Saskia ontmoet hij in Londen, bij de 'Stone of Scone', de steen waarop de Engelse koningen vroeger gekroond werden. Tenslotte is ook het monument op de kade een steen. - Toeval, (Dat komt een beetje overheen met het verhaalmotief, de dobbelsteen. Als je met een dobbelsteen zes wilt gooien moet je geluk hebben.) Er komen veel motieven in het boek voor die elkaars tegenstelling zijn: liefde/haat, goed/kwaad, schuld/onschuld, licht/duisternis. Evaluatie : Allereerst heb ik een boek uitgezocht in de bieb. Vervolgens heb ik een aantal malen geprobeerd om een recensie te vinden op internet maar die waren er niet en ben toen eerst maar eens begonnen met het lezen van het boek. De recensie heb ik vervolgens over de post ontvangen van Vrij Nederland nadat ik eerst heb gebeld om die te bemachtigen. Ik heb in de bieb het Kritisch Literatuur Lexicon gepakt en daar de bio- en bibliografie uit gekopieerd. Ondertussen heb ik ook het boek uitgelezen. En zodoende kon ik als laatste stap mijn hele leesverslag in elkaar zetten.
www.biblioweb.nl
www.schrijversnet.nl
www.scholieren.com
De film “ De Aanslag” Eigen verslag van vorig jaar. Kritisch Literatuur Lexicon