Verschenen in: 1982 (1e druk), 1995 (29e druk) Aantal blz.: 254
Leestijd: 10 uur
Uitgelezen op: 19 november 2000
Motto: Overal was het al dag, maar hier was het nacht, neen, meer dan nacht. (C. Plinius Caecilius Secundus (Epistulae, VI, 16)) Korte samenvatting van de inhoud
Proloog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog woonde Anton Steenwijk in Haarlem. Aan de kade lagen vier huizen: in “Welgelegen” woonden de Beumers, in “Buitenrust” Anton met zijn ouders en broer Peter, in “Nooitgedacht” meneer Korteweg en zijn dochter Karin, in “Rusterburg” het echtpaar Aarts, met wie men weinig contact had. Eerste episode, 1945
Het is januari 1945 en de oorlog is bijna teneinde. Het is avond. Vader, moeder, Peter en Anton Steenwijk zitten in de huiskamer. Er klinken een paar schoten. Op de stoep voor het huis van de buren wordt een aanslag gepleegd op een NSB’er, Fake Ploeg. De buren leggen het lijk voor de deur van het huis van de familie Steenwijk. Zijn broer Peter probeert het lijk terug te leggen, maar hij is te laat en moet vluchten, want de Duitsers komen eraan. De Duitsers onderzoeken het huis van de familie Steenwijk en steken het daarna in brand. Anton komt in de cel terecht en ziet zijn ouders en Peter niet weer. In de cel ontmoet hij een gewonde vrouw. Hij ziet haar gezicht niet in de donkere cel. Hij praat met haar over de Duitsers en het leven. De volgende dag wordt hij uit de cel gehaald en naar zijn oom en tante in Amsterdam gebracht. Daar blijft hij wonen. Tweede episode, 1952

Anton wordt door zijn oom en tante opgevoed. De oom van Anton hoort kort na de bevrijding in Haarlem dat Antons ouders op de rampavond zijn doodgeschoten, tegelijk met negenentwintig gijzelaars. In juni komt het bericht dat ook Peter die avond is doodgeschoten. Anton doet het gymnasium en gaat medicijnen studeren. Hij krijgt een uitnodiging van een medestudent voor een feestje in Haarlem. Het is de eerste keer na de oorlog dat hij weer in Haarlem is. Hij gaat naar zijn ex-buren (niet degenen die het lijk hadden verlegd, maar de buren van de andere kant) en haalt wat herinneringen op. Zo krijgt hij te horen dat er een monument is gebouwd in zijn straat voor de slachtoffers in Haarlem. Zijn ouders staan er ook op. De andere buren blijken verhuisd te zijn. Derde episode, 1956
Na zijn doctoraal examen besluit hij zich in anesthesie te specialiseren. Anton gaat op kamers en wordt co-assistent in het ziekenhuis. Tijdens rellen voor het hoofdkwartier van de communistische partij komt Anton Fake Ploeg jr. tegen. In zijn kamer heeft Anton een discussie met Fake over wie de schuldig is aan de dood van Antons familie en van Fake’s vader. Vierde episode, 1966
In 1959 doet hij artsexamen en krijgt een assistentschap in de anesthesie. In 1960 ontmoet hij in Londen zijn eerste vrouw: Saskia. Een jaar later trouwen ze en krijgen ze een dochter: Sandra. Tijdens de begrafenis van een vriend van Saskia’s vader ontmoet Anton bij toeval de oud-verzetsleider en moordenaar van Fake Ploeg: Cor Takes. Hij praat met hem over de oorlog en komt erachter dat de vrouw die hij in de cel had ontmoet, Takes had geholpen bij de aanslag. Haar naam was Truus Coster. Ze bleek in 1945, de dag nadat Anton haar gezien had, in de duinen te zijn terechtgesteld. Laatste episode, 1981
Anton is in 1967 gescheiden van Saskia en in 1968 hertrouwd met Liesbeth, die kunstgeschiedenis studeert. In 1969 wordt hun zoon Peter geboren. In 1981 komt hij bij een grote opstand in Amsterdam zijn ex-buurmeisje Karin Korteweg tegen, die samen met haar vader het lijk van Fake Ploeg had verplaatst. Ze vertelt dat haar vader bang was voor een wraakactie van Anton en dat ze na de bevrijding geëmigreerd waren naar Nieuw-Zeeland. Daar heeft haar vader zelfmoord gepleegd. Het blijkt dat hij een grote liefde had voor hagedissen, en vele terraria op zolder had. Hij had het lijk verplaatst omdat hij niet wilde dat de hagedissen zouden verbranden. Hij wist niet dat de bewoners terechtgesteld zouden worden. Toen bleek dat dat toch gebeurd was, heeft hij de beesten zelf doodgetrapt. Hij had toen het lijk niet bij de andere buren neergelegd, omdat hij wist dat daar joden ondergedoken zaten. Nu weet Anton alles. Hij laat Karin alleen en wordt opgenomen in de groep demonstranten. Nu, 36 jaar later, kan Anton de oorlog eindelijk verwerken. Vragen van de kijkwijzer en analyseschema verwerkt in aparte hoofdstukken
Vertelwijze
We beleven het boek via de ogen van Anton Steenwijk, maar er is geen ik-vertelsituatie. Omdat het woord ‘hij’ wordt gebruikt in plaats van ‘Ik’ is er sprake van een personale-vertelsituatie. Het verhaal is geschreven in de verleden tijd. De verteller maakt algemene opmerkingen, bijvoorbeeld op blz. 20 over de namen Anton en Adolf. Hij geeft af en toe uitleg en weet meer dan Anton. Het tijdsperspectief komt overeen met Anton’s houding tegenover de tijd namelijk ’Ook hij stond met zijn rug naar de toekomst en met zijn gezicht naar het verleden.’ Chronologie
Het verhaal is chronologisch verteld. Een proloog gevolgd door vijf episodes. Elke episode duurt één of enkele dagen. Eerste episode: 1945 : één avond en een deel van de volgende dag. Tweede episode: 1952 : één dag. Verwijzing naar oorlog in Korea. Derde episode: 1956 : één dag. Russische inval in Hongarije. Vierde episode 1966 : twee dagen. Provo’s; Vietnam. Vijfde episode: 1981 : één dag. Vredesdemonstratie in Amsterdam. Tijdsbehandeling
Het verhaal wordt beschreven vanaf het punt dat hij 12 jaar is en dat gaat zo door tot zijn 48e. Het verhaal omvat een dus periode van ongeveer 37 jaar. Er zijn veel flashbacks, die keren vaak weer terug naar 1945. Maar die zijn wel duidelijk in het verleden tijd schreven. Stijl
Het taalgebruik is vrij gemakkelijk, dit komt voornamelijk door de weing moeilijke woorden, de makkelijke zinnen en de weing dialogen die in het verhaal gevoerd worden. Je leest het boek makkelijk en snel uit. Er zit geen humor in het verhaal, maar dat verwacht je ook niet van een boek over oorlogsverwerking. Tijd
Het verhaal speelt zich af van 1945 tot ongeveer 1966. Je kunt dit zo precies weten doordat de jaartallen als hoofdstuk titel genomen worden: 1ste episode, 1945: WO 2 / hongerwinter

2de episode, 1952: Korea-oorlog / ontmoeting met Beumer
3de episode, 1956: Hongaarse opstand / ontmoeting met F. Ploeg
4de episode, 1966: Viëtnam / ontmoeting C. Takes. Laatste episode, 1981: demonstratie in Amsterdam / ontmoeting Karin Korteweg. Karakters
Anton is rustig, intelligent en gevoelig. Hij heeft geen haatgevoelens t.o.v. de Duitsers of Fake Ploeg. Anton heeft een round character, omdat hij veel verschillende eigenschappen heeft en omdat hij verandert door de gebeurtenissen in zijn leven, hij wordt zelfbewuster en zelfstandiger. De andere personen in het boek worden niet uitvoerig beschreven. Zij beïnvloeden Antons ontwikkeling en zorgen dat Anton steeds meer te weten komt over de aanslag. Al deze personen hebben een flat character en sommigen staan model voor groepen mensen van wie hun leefwijze in het heden op verschillende manieren door de oorlog beïnvloed is. Ruimte / omgeving
Het verhaal speelt zich voor het grootste gedeelte af in Haarlem en Amsterdam, maar er zijn ook stukjes in andere steden ( bijv. Heemstede). Er zijn niet echt centrale ruimten in het verhaal. Beschrijving van de omgeving rond hun huis in Haarlem (blz.7) “Aan een kade, die over een lengte van honderd meter langs het water liep en dan met een flauwe bocht weer een gewone straat werd, stonden vier huizen niet ver van elkaar. Elk omgeven door een tuin hadden zij met hun kleine balkons, erkers en steile daken de allure van villa’s, ofschoon zij eerder klein waren dan groot; op de boven verdieping hadden alle kamers schuine muren. Zij stonden er verveloos en enigszins vervallen bij, want ook in de jaren dertig was er niet veel meer aan gedaan.” Genre
Het boek De Aanslag behoort tot de Nederlandse literatuur en is een psychologische oorlogsroman. Je weet dat Anton de rug naar de toekomst doet keren en je weet waarom hij zo teruggetrokken is. Ik begrijp waarom hij juist met Saskia is getrouwd (dat was omdat hij haar in veel opzichten op Truus vond lijken) en waarom hij zijn zoon Peter heeft genoemd. Dit is dus een psychologische roman over de geschiedenis van de tweede wereldoorlog. Titelverklaring
De titel van het boek slaat op de centraal staande gebeurtenis in dit boek: "De aanslag" op Fake Ploeg. Er werd een aanslag gepleegd op Fake Ploeg en die aanslag (hoe kort dan ook) heeft het leven van de familie Ploeg, Cor Takes, Truus Coster, de familie steenwijk en anderen, maar vóóral Anton Steenwijk, voor de rest van hun leven getekend. Thema en motieven in het verhaal
Thema: Het belangrijkste thema is het onderscheid tussen schuld en verantwoordelijkheid. Mulisch wil zeggen dat iemand schuldig is voor wat hij gedaan heeft, de handeling zelf, niet voor wat anderen daar over zeggen/doen. (Zie blz. 47-125-155-215-220.) Maar ook het feit dat één gebeurtenis iemands leven helemaal kan beheersen, net zoals de aanslag heel het leven van Anton Steenwijk beheerst, is een thema van het boek. In dit boek wordt eigenlijk een soort oorlogstrauma beschreven. Er zijn heel veel motieven in dit boek. De oorlog: Telkens komt er iets in het verhaal terug dat te maken heeft met de oorlog (WO 2). Toeval (/lot) komt een aantal malen voor in het verhaal. Symbool hiervoor staat de dobbelsteen van het 'Mens erger je niet'. De avond van de aanslag speelt de familie Steenwijk ‘mens erger je niet’. In de rest van het verhaal wordt nog aan de dobbelsteen herinnerd doordat Anton er één in zijn broekzak heeft en deze zo af en toe te voorschijn haalt. Dit komt vooral voor als Antons leven een beslissende wending neemt, bijvoorbeeld vlak voor de aanslag en aan het begin van de crisis die hij doormaakt in Italië. Het hangt van het toeval af op welk cijfer een dobbelsteen rolt. Zo was het ook toeval dat de aanslag net bij hun huis gepleegd is. Ook is het toevallig dat hij al deze mensen ontmoet die met de aanslag te maken hebben. Een spiegel: In het verhaal komt de spiegel dikwijls voor. De spiegel als symbool voor het terugkijken naar het verleden, denk ik. In een spiegel kun je zien wat er achter je rug gebeurt en je kijkt naar jezelf (en denkt daarbij dan hoe je zo geworden bent als je nu bent). Het verleden ligt ook achter je, je kunt dus zien wat er met je verleden aan de hand is. Fake Ploeg jr. gooit de spiegel in de kamer van Anton stuk. Dit wijst, denk ik, op het feit dat Fake niet meer in het verleden leeft en daar ook niet aan herinnerd wil worden. De jukebox: In de loop van het boek worden verschillende keren op belangrijke momenten liedjes vernoemd die afkomstig zijn uit een jukebox. Wanneer een medestudent hem probeert te overreden om zich als vrijwilliger voor de oorlog in Korea aan te melden hoort Anton het liedje "Thanks for the memory". Dit verwijst naar het feit dat Anton op dat moment al genoeg had van de herinnering aan één oorlog en dat hij er niet nog zo’n herinnering bij wil. En op bladzijde 150 hoort Anton "It’s been a hard days night" als hij Takes voor het eerst ontmoet en ze naar buiten lopen om over de aanslag te praten. Dit liedje verwijst naar het feit dat de nacht van de aanslag erg moeilijk is geweest in het leven van beiden. Kruidnagel: Dat wordt gebruikt als pijnstiller tegen kiespijn. Tijdens de oorlog gebruikt Antons moeder kruidnagel tegen kiespijn en ook in de laatste episode raadt Liesbeth hem aan om kruidnagel te gebruiken tegen zijn kiespijn. Op deze manier worden de eerste en de laatste episode met elkaar verbonden. Schuldvraag: Anton is op zoek naar de schuldigen van de moord op zijn ouders en broer. Hij slaagt er niet in om een groep van mensen of een persoon in het bijzonder als de schuldigen aan te wijzen. Het is logisch dat dit niet kan, want een gebeurtenis als deze aanslag is het gevolg van een samenloop van omstandigheden, waarin mensen verzeild raken. Ook vele aspecten van een gebeurtenis zijn aan het toeval toe te schrijven. Hieruit volgt dat een gebeurtenis als deze niet aan één persoon is toe te schrijven. Angst: Anton leefde een groot deel van zijn leven in doodsangst. Dit kwam door de oorlog (en de aanslag) en de herinneringen daaraan. Geheugen/herinnering: Anton blijft zich bepaalde beelden uit het verleden herinneren; zijn vader zittend aan tafel, de vrouw met wie hij in de cel zat. Hij wordt bovendien anesthesist: specialist in het ‘vergeten’, hij probeert Haarlem ook te vergeten. Wraak: Uiteindelijk heeft de buurman van Anton, die de moord veroorzaakt heeft, zelfmoord gepleegd, uit angst voor wraakgevoelens bij Anton. De Griekse mythologie: Er komen veel Griekse termen in het verhaal voor en ook verwijzingen naar het Griekse verleden. Zo woont Anton in Amsterdam in de Apollolaan. Apollo is de zonnegod, hij straalt licht uit en licht symboliseert de liefde. In het boek komt ook duidelijk het denkbeeld van de Grieken naar voren dat je in het verleden de toekomst kunt zien. Anton denkt ook op deze manier. Hij denkt alleen maar aan de aanslag en maakt zich niet druk om de toekomst. Dit blijkt ook uit het feit dat hij niet meedoet aan de demonstraties. Stukjes Griekse tekst of Griekse woorden accentueren deze denkwijze. Bijvoorbeeld op bladzijde 7, 15, 22
Vuur: Het huis van Anton gaat in vlammen op, en ook na het zien van de vlam van een aansteker denkt Anton aan de oorlog terug. De tegenstelling tussen licht en donker (/goed en slecht): In het verhaal komt deze tegenstelling vaak naar voren. Bijvoorbeeld in de gevangenis waar het heel erg donker is, maar waar de gewonde vinger van Truus oplicht in het licht dat onder de deur doorkomt. Na de oorlog woont hij op een verdieping waar veel licht is. Op de kamer van Takes is het ook schemerdonker met een verlichting van koud neonlicht. De duisternis heeft hier weer de betekenis van haat en het licht van liefde. "De haat is de duisternis, dat is niet goed. Hoewel, de fascisten moeten we haten en dat is wel goed. Hoe kan dat eigenlijk? Ja, dat is omdat wij ze haten in naam van het licht, terwijl zij alleen maar haten in naam van de duisternis. Wij haten de haat, en daarom is onze haat beter."(Blz. 54) Beschrijving van de omstandigheden van het boek

Het is een saaie kaft waar niks uit te halen valt van wat er in het boek gebeurt, want het is een witte kaft. Er zijn geen illustraties in het boek, wat ook niet nodig is, want door de goedvertelde tekst kun je je zelf wel beelden vormen. Er valt niks bijzonders over het lettertype te zeggen van het boek. Het is gewoon ‘gewoon’. Bedoeling schrijver & (toevallige) opvallende gebeurtenissen
Ik weer zeker dat Harry Mulisch een bedoeling heeft gehad toen hij dit boek schreef. Namelijk dat oorlog, ook al is die oorlog voorbij, voor overlevenden altijd gevolgen zal hebben. Bijvoorbeeld verlies van familie, onopgeloste moorden en schuldgevoel. In dit verhaallijn was het wel heel erg toevallig dat Anton ineens de Fake ontmoette (bij toeval, ja ja), dan het opvangen van een gesprek gevoerd door Takes die Ploeg vermoordde en vervolgens de botsing tussen Karin en Anton in de massa van mensen in Amsterdam. Allemaal heel leuk, maar iets te veel van het goede en vooral ongeloofwaardige. Achtergrondinformatie / biografie
Harry Kurt Victor Mulisch werd in 1927 te Haarlem geboren. Zijn nationaliteit was eerst nogal onduidelijk doordat zijn vaders paspoort niet deugde. Mulisch groeide op in een wonderlijke kring van internationale familieleden van vaders- en moederszijde. Ook zijn moeder was van oorsprong geen Nederlandse: zij was de dochter van een bankier, die bij het begin van de eerste wereldoorlog uit Antwerpen naar Nederland was gevlucht. Dit huiselijk milieu heeft hem heel wat sterker beïnvloed dan het onderwijs dat hij onder meer aan een lyceum te Haarlem ontving. Zijn letterkundige vorming begon bij de boekenkast van zijn vader die niets anders dan buitenlandse boeken bevatte. Dit laatste had het voordeel, dat hij al vroeg leerde beseffen, wat internationaal peil betekende. Eerder dan een literaire trad bij Mulisch een technisch-wetenschappelijke belangstelling op, die in zijn werk ook duidelijk is aan te wijzen. Tijdens de oorlog nam hij met een aantal vrienden regelmatig proeven op een zolderkamertje. Enkele leden van deze scheikundeclub zijn intussen chemici in jamfabrieken geworden. Harry, de oprichter, begon niet lang na haar opheffing te schrijven. Het experimenteren -zij het op een heel ander terrein- bleef hij trouw. Na de oorlog schrijft hij in moeilijke omstandigheden drie jaar achtereen als bezeten voort, hoewel men zijn werk maar een enkele keer een plaatsing in een week- of maandblad waardig keurt. Maar in 1951 verwerft hij met zijn "Archibald Strohalm" de Reina Prinsen Geerligsprijs. In de daarna in vrij snelle opeenvolging verschijnende verhalen, essays en romans ontplooit zich een even veelzijdig als eigen talent. Algemeen bewondert men zijn taalvirtuositeit, die des te opmerkelijker is, omdat hij gebruik maakt van het natuurlijke, dagelijkse Nederlands. En verblindend blijkt in zijn beste werk de tegelijk speelse en grootse fantasie. Al verscheidene jaren woont Mulisch -sedert jaren redacteur van De Gids- niet meer in Haarlem, maar aan de Leidsekade te Amsterdam, waar hij een evenzeer geadoreerde als gekritiseerde figuur geworden is. Eigen mening Roy Sloesen
Ik vond het boek De Aanslag niet zo’n heel leuk om te lezen. Dat komt niet omdat ik het boek niet goed vond, in tegendeel. Maar dat komt omdat ik, voordat ik het boek ging lezen, de film De Aanslag al een keer had gezien. Hierdoor wist ik al van tevoren wat er ging gebeuren. Ik weet zeker dat, als ik de film nog niet had gezien, ik De Aanslag met veel plezier gelezen zou hebben. Het boek is niet moeilijk geschreven en de dingen die worden verteld zijn erg goed te begrijpen. Ik vind De Aanslag zeker de moeite waard en ik raad iedereen aan het te lezen, of de verfilming te bekijken. Eigen mening Tim Lorenz
Persoonlijk vond ik het verhaal niet veel om het lijf hebben. Misschien was het onderwerp goed gekozen in die tijd en kon een schrijver het zich nog wel permitteren om zoveel onlogische toevalligheden te beschrijven, misschien wel, maar nu vind ik dat niet meer kunnen. In ieder geval niet als je een sterk geloofwaardig verhaal wil neerzetten. Dus het verhaal stelt niks voor. Maar na de laatste bladzijde duizelt je hoofd wel een beetje na: niet van de ingewikkeldheid van het verhaal, maar door de te grote hoeveelheden aan toeval en bizarre omstandigheden. Eerst de ontmoeting met Fake, dan het opvangen van een gesprek gevoerd door Takes die Ploeg vermoordde en vervolgens de botsing tussen Karin en Anton in de massa van mensen in Amsterdam. En dan de verklaring voor de verplaatsing van het lijk naar Steenrijk huis: een Joodse familie en een zooi hagedissen. Vooral dit laatste is alles behalve aannemelijk… Over de manier van schrijven ben ik wel wat positiever omdat het met heel simpele woorden verteld is en daardoor en is niet makkelijk te volgen. Jammer alleen, dat Mulisch zoveel vergelijkingen maakt die ik persoonlijk moeilijk te volgen vond. Ik kon niet gelijk de rechtstreekse verbanden leggen tussen die dobbelstenen en het toeval. De duidelijkere en makkelijkere symbolen waren dan de tegenstelling licht/ donker en liefde/ haat (goed/slecht) verhoudingen. Er wordt nogal eens verwezen naar de Griekse Oudheid. Anton’s standpunt is blijkbaar als die van de Grieken.