Uitgever: Het Spectrum
Plaats van uitgave: Utrecht / Antwerpen
Jaar van uitgave: 1979
Druk: eerste druk
Aantal bladzijden: 312
Volgens Eldorado: Van den Vos Reynaerde, Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 1979-I, 312 blz. (eerste druk 1979) Genre: Van den vos Reynaerde behoort tot de middeleeuwse (symbolisch-) realistische epiek en is een satirisch dierdicht of dierenepos. Keuze
Ik dit boek gekozen in verband met de eisen die worden gesteld aan onze boekenlijst. Ik had nog niet het aantal verplichte boeken van vóór 1900 gelezen. Het verstrijken van mijn lidmaatschap bij de bibliotheek in Arnhem, dwong mij ertoe een boek uit te zoeken in de mediatheek van onze school. Ik ben in de bieb gaan zoeken op boeken van voor 1900. Aangezien dit maar een beperkt aantal boeken betreft en de titel me bekend voorkwam, was de keuze snel gemaakt. Inhoud
Ik vind het een ontzettend leuk boek om te lezen. Het was vrij lastig om het Middelnederlands te lezen, zelfs met een redelijke vertaling ernaast. Ik heb alle dichtregels gelezen, maar heb ook 'Reinaerts geschiedenis waarin zijn latere lotgevallen zijn opgetekend'. Dit is een stuk in de Prisma-uitgave die ik heb gelezen wat na het origineel volgt. Het is toch lastig om het goed te begrijpen allemaal. Althans, om het in één keer te begrijpen. Je leest het niet met hetzelfde gemak door als dat je bij een gewoon boek zou doen. Toch deed dat aan de amusementswaarde van het boek voor mij niets af. Samenvatting

Citaat: Willem, die Madoc maecte, Daer hi dicken omme waecte, Hem vernoyde so haerde
Dat die avonture van Reynaerde
In dietsche onghemaket bleven (Die Arnout niet hevet vulscreven) Dat hi die vijte van Reynaerde dede soucken
Ende hise na den walschen boucken
In dietsche dus hevet begonnen. 'Willem die Madocke heeft, wat hem zijn nachtrust gekocht heeft, vond het jammer dat de avonturen van Reinaard niet in het Nederlands geschreven waren: Aernout had deze niet afgemaakt. Daarom liet hij het levensverhaal van Reinaard opsporen en vertaalde hij het naar het Franse voorbeeld in het Nederlands.' Dit zijn de eerste regels van Van den Vos Reynaerde, waarin de schrijver zich voorstelt. Wie deze Willem precies was, is onbekend. Met deze inleiding geeft 'Willem' aan dat hij niet de enige auteur is. Hierna vertelt hij dat zijn verhaal niet voor domoren bedoeld is, maar voor beschaafde mensen. Het verhaal begint. De leeuw Nobel, de koning der dieren, houdt op pinksterdag hofdag en alle dieren zijn aanwezig, op een na: Reinaard. Deze had zoveel misdaan dat hij zich beter niet onder de dieren kon vertonen. Slechts één dier had nog vertrouwen in hem: zijn neef Grimbeert de das. Vanwege de afwezigheid van Reinaard worden er beschuldigingen tegen hem geuit. Als eerste kom Ysengrijn aan het woord. Hij beschuldigt Reinaard ervan zijn Hersint (dit betekent overigens zoiets als 'ze heeft er zin in') verkracht en zijn kinderen mishandeld te hebben. Reinaard had over zijn kinderen gepist waardoor ze blind geworden zijn. De tweede klacht is van het deftige hondje Cortoys. Dat vertelt in het Frans dat Reinaard eens, tijdens een koude winter, zijn enige worst gestolen had. Overigens moet Cortoys bekennen dat hij deze worst van Tibeert de kater gestolen had. Tibeert bekent op zijn beurt dat hij de worst van de molenaar gestolen had. De derde beschuldiging is van Pancer de bever: Reinaard heeft Cuwaard de haas tot kapelaan op willen leiden en hij had hem gedwongen samen het credo te leren (dit zijn dubbelzinnige termen: Reinaard heeft Cuwaard gedwongen seksuele handelingen met hem te verrichten). De doodstraf dreigt voor Reinaard, maar Grimbeert houdt een pleidooi voor hem: Reinaard draagt tegenwoordig een boetekleed, en is kluizenaar en vegetariër geworden. Maar terwijl Grimbeert zijn pleidooi houdt, komt Cantecleer de haan met nog een aantal kippen eraan. Ze hebben op een draagbaar het lijk van de dochter van Cantecleer: Coppe. Reinaard had bezworen de kippen geen kwaad te doen, hij had zijn leven immers gebeterd. Het resultaat was dat Reinaard elf van zijn vijftien dochters gedood heeft. De koning werd kwaad en besloot Bruun de beer naar Reinaard te sturen als dagvaarder. Bruun komt aan bij Maupertuus, het kasteel van Reinaard, om hem te halen. Reinaard liegt hem voor dat hij graag was meegegaan, maar dat hij te veel honing heeft gegeten. Daardoor kon hij niet meer lopen. Bruun wordt nieuwsgierig en vraagt Reinaard waar hij die honing vandaan heeft. Reinaard zegt: 'In de door wiggen gespleten boom van de timmerman.' Ze gaan erheen. Bruun steekt zijn koop in de boom en Reinaard haalt de wiggen eruit. Bruun zit vast en de timmerman haalt versterking uit het dorp. De dorpsbewoners rossen de beer af met stokken en dorsvlegels, de pastoor gebruikt er een kruisbeeld voor. In het tumult vallen enkele mensen, onder wie de vrouw van de pastoor, in het water. De pastoor is bang dat zijn vrouw Julocke (deze naam klonk voor middeleeuwers ongeveer als 'Jou lok ik') zal verdrinken en roept dat wie haar weet te redden, een aflaat krijgt en daarmee in de hemel komt. De dorpelingen laten Bruun voor wat hij is en besteden hun energie aan het redden van Julocke. Half gevild weet Bruun te ontsnappen. De tweede bode is Tibeert de kater. Hij komt vrij laat aan bij Reinaard en deze belooft hem de volgende dag mee te gaan. Tibeert stemt in maar wil dan wel een maaltijd. Reinaard neemt hem mee naar de schuur van de pastoor, waar vele vette muizen zitten. Tibeert sluipt de schuur binnen en loopt in de strik die de zoon van de pastoor had gezet om de vos te vangen die steeds zijn kippen stal. Tibeert maakt zo'n hels kabaal dat de bewoners van het huis, de pastoor, zijn zoon en zijn vrouw, gealarmeerd worden. Zij gaan de kater hardhandig te lijf en deze verweert zich dapper: hij slaat de beurs (de balzak) van de pastoor zijn lichaam af. Reinaard hoort het met plezier aan en roept dat de pastoor een betere pastoor zal worden omdat hij nu niet meer met zijn vrouw kan vrijen en hij alle tijd en energie heeft zich aan de kerkdienst te wijden. Grimbeert de das is het derde dier dat Reinaard zal dagen. Hij slaagt er wél in om Reinaard mee te krijgen naar het hof. Onderweg biecht Reinaard hem al zijn misdaden op, om zijn geweten te zuiveren. Reinaard hoort op het hof de klachten aan en hij waarschuwt de koning voor ontrouwe vazallen. Hij pleit dat veel dieren liegen, maar dat de vos het trouwste dier is. Koning Nobel is niet onder de indruk en veroordeelt Reinaard tot de galg. Ysengrijn, Tibeert en Bruun brengen een eind verderop de galg in gereedheid. Reinaard ziet zijn kans schoon en vertelt de koning van een samenzwering tegen hem (de koning): Ysengrijn, Tibeert en Bruun hebben een aanslag beraamd om de macht te grijpen. Zij hebben de machtsgreep gefinancierd met een schat. Gelukkig had Reinaard de schat gestolen en hem op een geheime plaats, in de bron van Kriekeput nabij Hulsterlo, verstopt. Nobel scheldt Reinaard zijn straf kwijt en laat Ysengrijn, Tibeert en Bruun gevangen zetten. Reinaard verklaart een pelgrimstocht te ondernemen naar Rome en Palestina. Cuwaard de haas en Belijn de ram vergezellen Reinaard op weg naar zijn huis. Reinaard weet thuis Cuwaard mee naar binnen te lokken terwijl Belijn buiten blijft wachten. Binnen doodt Reinaard de haas en met zijn vrouw en kinderen smullen ze van het dikke beest. De kop van Cuwaard stopt Reinaard in een tas. Hij geeft deze tas een Belijn en zegt dat er een belangrijke brief voor de koning in zit. Reinaard geeft Belijn het advies om tegen Nobel te zeggen dat ze de brief samen verzorgd hebben, dat Belijn voor Reinaard een belangrijke hulp is geweest bij het opstellen van de brief. De secretaris van de koning, de aap Botsaard, maakt de tas open en vindt er de kop van Cuwaard. De koning is woedend. Hij stelt Ysengrijn, Tibeert en Bruun in vrijheid en verklaart Reinaard en Belijn vogelvrij. De familie en de nakomelingen van de ram zullen tot het laatste oordeel door iedereen gedood en opgegeten mogen worden zonder dat er een straf tegenover staat. Reinaard is inmiddels met vrouw en kinderen naar een ander bos gevlucht. Schrijfstijl
Van den vos Reynaerde is geschreven in dichtvorm, zoals de meeste middeleeuwse verhalen. De taal is Middelnederlands met een duidelijke Vlaamse inslag. Er komen echter ook andere talen in voor, maar deze talen zijn verminkt, zodat het satirische karakter van het verhaal benadrukt wordt. Zo wordt het Latijnse 'Nomine Patris Christi Filii' verbasterd tot 'Nomine patrum christum filye (regel 1820): Reinaard gebruikt als geestelijke Latijn om de overige dieren te imponeren, maar hij lijkt zelf niet te weten waar hij het over heeft. De verheven taal en de beleefde aanspreekvormen zijn als kenmerken te noemen. Mensen van adel moeten hoofs met elkaar omgaan. Dat wil zeggen dat ze altijd beleefd tegen elkaar moeten blijven. De dieren doen dit ook. Hoe boos ze ook zijn, ze proberen altijd de beleefdheidsvormen in acht te nemen. Ze blijven elkaar met 'Heere' aanspreken. De schrijver 'parodieert' hiermee het genre van de hoofse ridderroman dat erg populair was in adellijke kringen. De ruimte: plaats
Hoewel Van den vos Reynaerde pure fictie is, speelt het verhaal zich wel op bestaande plaatsen af. Reinaard noemt de bron van Kriekeput, nabij Hulsterlo. Hulsterlo is een uitgestrekt bos tussen Hulst en Kieldrecht. De stad Gent wordt in regel 93 genoemd als belangrijke textielstad. In regel 373 wordt 'Elmare' genoemd, een klooster tussen Aardenburg en Biervliet. Deze plaatsen wijzen alle naar het land van Waas in de huidige Belgische provincie Oost-Vlaanderen en het Nederlandse Zeeuws-Vlaanderen. De ruimte: tijd
Het verhaal speelt in een middeleeuwse tijd en is geschreven in Middelnederlands. Vandaar dat ik dit werk plaats in de middeleeuwen. Als ik tracht iets preciezer te zijn zou ik zeggenrond 1200, omdat in Eldorado staat dat aan het einde van de twaalfde eeuw de eerste Arthurromans zijn geschreven. De verhaalfiguren
Reinaard de vos is de hoofdpersoon. Hij is luw. 'Wie niet sterk is moet slim zijn' zou zijn motto kunnen zijn. Door zijn geslepenheid weet hij zich overal uit te redden. Uiteindelijk komt deze schurk er het best van af. Zijn naam doet hij geen eer aan: hij is niet rein van aard. Nobel de leeuw is de koning der dieren. Hij doet voorkomen dat hij rechtvaardig is en in zekere zin is hij dat soms ook wel: zo geeft hij Reinaard de kans zich te verdedigen in plaats van hem op basis van beschuldigingen ter dood te veroordelen. De koning is echter wel makkelijk beïnvloedbaar: hij gelooft alles wat de andere dieren hem vertellen. Uiteindelijk blijkt echter dat ook Nobel alleen aan zichzelf denkt en dat zijn doel op deze wereld is zijn rijkdom te vergroten. Ysengrijn de wolf denkt alleen maar aan zijn maag. Hij is een domme huichelaar, ook in het verhaal Ysengrimus waarin hij de hoofdrol speelt. Omdat hij zij maag achternaloopt en niet nadenkt, komt hij in de gevaarlijkste situaties terecht. Ysengrijn betekent oorspronkelijk 'man met wolfsmasker'. Bruun de beer een domme beer. Hij kan niet vooruitdenken en net als de andere dieren is hij inhalig. Zo lang hij maar veel te eten heeft is hij tevreden. Tibeert de kater denkt dat hij sluw is, maar Reinaard is ook hem te slim af. Gelukkig weet hij zich met zijn scherpe nagels nog redelijk te verdedigen als hij in het nauw gedreven wordt. Grimbeert de das is de enige die nog vertrouwen in Reinaard heeft (naast zijn vrouw en kinderen uiteraard); hij komt over als een goedgelovig en aardig dier. Hij wordt daarom dan ook niet te grazen genomen door Reinaard. Cantecleer de haan lijdt met zijn familie zeer onder de streken van Reinaard. In de middeleeuwen was de vos een geduchte kippenrover waarvoor boeren bijzonder moesten oppassen. Cantecleer (cante cleer) betekent helder (klaar) zingen (het Franse 'chanter'). Cortoys het hondje is een bekakt Franstalig hondje. Een schoothondje van een adellijke dame. Zijn naam verwijst naar 'courtois', wat hoofs of hoffelijk betekent. Belijn de ram is de hofkapelaan van de koning. Hij is niet alleen gelovig, maar ook goedgelovig en eerzuchtig. Hij schept erover op dat hij de belangrijke brief van Reinaard aan koning Nobel (de tas met de kop van Cuwaard erin) mede opgesteld heeft. Deze eerzucht wordt hem en zijn familie fataal. Cuwaard de haas is angstig, zoals het een haas betaamt. Toch doet hij netjes wat de koning hem opdraagt. Zijn angst was niet ongegrond, want hij wordt opgegeten door Reinaard en zijn familie. De naam Cuwaard betekent lafaard (denk aan het Engels 'coward'). De situaties
Wat opvalt is dat Van den vos Reynaerde een uitgebreide structuur heeft. Je zou het verhaal als volgt kunnen indelen: - proloog (regel 1 -40) - hofdag (r. 41 - 496) - eerste daging (r. 497 - 1042) - tweede daging (r. 1043 - 1359) - derde daging (r. 1360 - 1754) - veroordeling van Reinaard (r. 1755 - 2051) - biecht van Reinaard (r. 2052 - 2492) - vrijspraak van Reinaard (r. 2493 - 3076) - terugkeer van Reinaard (r. 3077 - 3329) - veroordeling van Belijn (r. 3330 - 3469) De vertelwijze

Het verhaal wordt niet alleen door de ogen van de hoofdpersoon beleefd (ik-verhaal), maar biedt steeds een nieuw perspectief. Er is dus sprake van een wisselend perspectief. De thematiek
Waar het om draait in Van den vos Reynaerde is de satire en de parodie. Het verhaal is in de eerste plaats één grote satire op de standenmaatschappij. Als eerste wordt de adel belachelijk gemaakt: de dieren staan voor de adellijke heren. Aan het hoofd staat de koning en onder hem komen de leenmannen. De adellijke heren zijn in Van den vos Reynaerde corrupt, inhalig en alleen maar uit op winst. Vervolgens krijgt de geestelijkheid er van langs: de pastoor is getrouwd en heeft een zoon; als Tibeert de kater zijn ballen van het lichaam slaat, roept Reinaard dat dit goed is voor de pastoor en de kerk, want blijkbaar lag de pastoor te vaak met zijn vrouw in bed te vrijen in plaats van dat hij de kerkklokken luidde. Als derde worden de boeren, de dorpelingen aangepakt. De boeren zijn dom. Ze laten Bruun de beer ontsnappen als de vrouw van de pastoor in het water valt en de pastoor roept dat wie haar redt, een aflaat verdient om in de hemel te komen. De boeren geloven dit en richten hun energie op het redden van de vrouw van de pastoor. Behalve een satire is Van den vos Reynaerde ook een parodie. Vanwege de vele verwijzingen naar hoofse ridderromans is het verhaal een parodie op de ridderroman. De personages in de ridderromans behandelen elkaar altijd hoofs. Dat betekent dat ze altijd beleefd zijn tegen elkaar, ze spreken met twee woorden. Zo ook de dieren in Van den vos Reynaerde: de geëigende aanspreekvorm is steeds 'Heere'. Beleefdheid voor alles. Een ander element uit de ridderroman is de hofdag. Veel ridderromans beginnen wanneer de koning hof houdt en meestal is dit met Pinksteren. Het verhaal van Van den vos Reynaerde begint ook met een hofdag (na de proloog waarin de schrijver zich voorstelt) met Pinksteren. De ontwikkelde middeleeuwer herkende vast en zeker meer parodistische elementen op de ridder-roman, maar omdat veel van die boeken niet of slechts fragmentarisch bewaard zijn gebleven, herkent de moderne lezer niet alle vormen van humor meer. De motieven die een rol spelen bij het thema (het bekritiseren van de verkeerde maatschappij) zijn naar mijn idee de feodale verhoudingen, de Germaanse rechtspraktijk, de standenmaatschappij en de samenzwering. Verband tussen titel en thema
Er valt geen verband te noemen tussen de titel van het boek en het thema. Van den vos Reynaerde wil zoiets zeggen als Over de vos Reinaard of Het verhaal van de vos Reinaard. Wanneer is het werk voor het eerst gepubliceerd? Naar ik zelf denk rond 1200. Wat weet je van de schrijver? Middeleeuwse boeken en verhalen zijn meestal anoniem overgeleverd. Als er al een naam vermeld is, dan is er verder niets bekend over wie deze persoon was. Zo is het ook met de schrijver van Van den vos Reynaerde: Willem die Madocke maeckte. In de Middeleeuwen was er inderdaad een boek bekend dat Madoc, Madock of Madocke heette, want ook de schrijver Jacob van Maerlant verwijst hiernaar in een van zijn boeken. Willem schrijft in zijn proloog dat hij Van den vos Reynaerde niet in zijn eentje geschreven heeft, maar dat Aernout samen met hem auteur was. Het probleem met Aernout is dat deze naam 'op rasuur' staat (dit wil zeggen dat er eigenlijk iets anders stond op het perkament, maar dat iemand dat woord heeft weggekrast en er iets nieuws heeft geschreven). Wat er eerst stond is niet bekend, maar er zijn geleerden die menen dat het een verwijzing moet zijn geweest naar Perrout (in het middeleeuwse gotische lettertype lijken de woorden 'Perrout' en 'Aernout' nogal op elkaar). Hoe de relatie tussen Willem en de andere schrijver was, is niet bekend. Op basis van stijlkenmerken is het inderdaad mogelijk dat er twee auteurs aan het werk zijn geweest. Luc Wenseleers beweert in De pels van de vos dat de schrijvers Aernout van Elamre en Willem 'Het Priorkijn' waren: twee medestichters van de Baudelo-abdij in Klein Sinaai, midden in het land van Waas, het gebied waar Van den vos Reynaerde zich afspeelt. Opmerking: Op basis van enkele stijlkenmerken is het verhaal van Van den vos Reynaerde in twee delen op te splitsen. Dit lijkt te pleiten voor twee auteurs. Tot regel 1886 is een en ander simpel: de humor is simpeler, de avonturen staan losser van elkaar, de zinsbouw is eenvoudiger, en de dieren hebben duidelijker een eigen aard. Vanaf regel 1886 verandert er wat: de humor wordt satirischer en afgewisseld met ernst, het verhaal krijgt meer eenheid, de zinsbouw wordt mooier en verzorgder, en de dieren krijgen ook menselijker trekken (ze zijn antropomorf ). Wat weet je van de tijd waarin het werk geschreven werd? Wat in de tijd waarin dit verhaal speelt belangrijk is, zijn onder andere de sociale verhoudingen. De standenmaatschappij bestond op papier uit adel, geestelijkheid en boeren. In praktijk was er echter sprake van twee standen: de groep der rijken en machtigen (adel en geestelijkheid, strijders en bidders) aan de ene kant, de massa (de werkers) aan de andere kant. Deze sociale omstandigheden zorgen ervoor dat er kritiek op wordt geleverd en dat de schrijver anoniem blijft. Ook de wetgeving wordt bekritiseerd in Van den vos Reynaerde. Aanvankelijk waren er geen landelijke wetten en werd er rechtgesproken volgens de gewoontes van de streek. Dit zorgde ervoor dat het niet zelden voorkwam dat men het recht in eigen handen nam. In hoeverre is dit werk typerend voor de schrijver? U begrijpt, ik kan hier volledig niks over zeggen helaas. In hoeverre is dit werk typerend voor de tijd (stroming) waarin het ontstaan is? Ik denk persoonlijk dat er in die tijd veel kritiek was op de vorm van de maatschappij, vooral door de onderste klassen. Maar ik denk niet dat het zo openbaar werd gepubliceerd als dit verhaal. Het is niet geschreven voor verspreiding op grote schaal, maar een zeker risico wordt er wel mee genomen. Toch kan zijn dat de doelgroep zich niet beledigd voelde: de hedendaagse politici vinden het over het algemeen ook niet erg om door een cabaretier belachelijk gemaakt te worden. Bovendien is te zeggen dat Van den vos Reynaerde door een hoogopgeleide schrijver is geschreven. Vanwege de vele toespelingen op de hoofse ridderromans, de bijbel en de rechtsspraak moeten auteur en lezers cq. toehoorders genoeg intellect hebben om het verhaal goed te kunnen volgen. Ook de taalgrapjes met het gebroken Latijn kunnen alleen maar begrepen worden door het meer ontwikkelde deel van de bevolking. Welke verhaalelementen hebben voor jou een positieve werking? De grappige en listige verhaalelementen hebben voor mij een positieve werking. Daarbij doel ik voornamelijk op de momenten dat Reinaard voor de koning wordt gedaagd en zich er iedere keer door een list onderuit weet te plaatsen. Welke passage spreekt je het sterkst aan en waarom? Het slot spreekt bij mij het sterkste aan. Niet zo zeer het slot op zich, maar meer het feit dat Reinaard de vos op dat moment zo'n beetje iedereen bij de neus heeft genomen. Hij wordt samen met Belijn de ram vogelvrij verklaard, maar hij is inmiddels al ruim en breed vertrokken met zijn gezin. Welke verhaalelementen hebben voor jou een negatieve werking? De momenten dat Reinaard een hele redevoering houdt, vind ik soms nogal saai. Omdat je het Middelnederlands probeert te begrijpen, stop ik op dat soort momenten veel te veel tijd en energie in het proberen te lezen van een heleboel onzin. Kun je dit boek met andere boeken of een film vergelijken? Dat kan ik zeker. Er zijn zo ontzettend veel dierenfabels verschenen, dat er genoeg boeken zijn waarmee je het kan vergelijken. Het zou mij ook niets verbazen als Van den vos Reynaerde op een of andere manier verfilmd is. Wat is je oordeel over het thema van het boek? Ik vind het heel erg leuk dat iemand (of twee iemanden?) op zo'n satirische en doordachte manier kritiek kunnen leveren op de maatschappij. De kritiek op de maatschappij kan herkenbaar zijn maar een dergelijke standenmaatschappij als toen het boek geschreven werd, is er niet meer. Wat vind je van het taalgebruik? Het taalgebruik vind ik ontzettend lastig wanneer je het hebt over de originele tekst. Ik vind hem meestal niet te begrijpen, maar ik heb er wel mijn best op gedaan. De vertaling is bijna altijd goed te begrijpen, alhoewel sommige woorden me in eerste instantie wat onbekend in de oren klonken. Bovendien is het soms vervelend dat de vertaling ook moet rijmen, waardoor zinnen af en toe wat moeizaam lopen. Hoe luidt je eindoordeel over dit werk? Ik geef dit werk een ruime voldoende. Zou je een ander aanraden om dit boek ook te lezen? Waarom? Dat zou ik zeker doen. Het is niet alleen leuk om als gewoon verhaal te lezen, maar ook om het achterliggende verhaal te zien.