Druk : 28
Uitgever : Em. Querido’s Uitgeverij B.V. Plaats van uitgave : Amsterdam
Jaar : 1990
Jaar van eerste druk : 1984
Aantal pagina’s : 166
Motto : A touching dream to which we all are lulled But wake from separately. - Philip Larkin Titelverklaring : De titel slaat op de hoofdrolspeler Maarten Klein die aan dementie lijdt. Herinneringen, situaties en mensen uit het dagelijks leven veranderen door de dementie steeds vaker in schimmen in zijn hoofd, tot er van zijn leven niets ander meer overblijft dan wat vage bewustzijns-toestanden, illusies en hersenschimmen. 1.1 Welke verwachting had je van het boek? Ik had een hoge verwachting van het boek. 1.2 Hoe of door wie is die verwachting gewekt? Ik had die hoge verwachting omdat het boek erg goed stond aangeschreven in de pers en omdat mijn moeder het, na het gelezen te hebben, mij had aangeraden. 2. Samenvatting van de inhoud
In “Hersenschimmen” volg je Maarten Klein, een man van 72 jaar die sedert 15 jaar met zijn vrouw Vera in de V.S. woont. In het begin van het boek is hij een vergeetachtige, verstrooide man. Dit wordt echter steeds erger tot hij aan het eind van het boek niks anders is dan een compleet demente man met praktisch geen herinneringen of heldere gedachten. In “Hersenschimmen” volg je dit demente-ringsproces door Maartens ogen. 3.1 Wie zijn de hoofdpersonen? Maarten Klein is een man van 72 jaar die al 15 jaar met zijn vrouw Vera in Gloucester in de V.S. woont. Ze hebben twee kinderen, Kitty en Fred, die weer zijn geëmigreerd naar Nederland en verder geen rol in het boek spelen, behalve in Maartens herinneringen. Als Maartens geestelijke situatie verslechtert, komt er een hulp in huis; Phil Taylor. Zij komt echter te laat Maartens leven binnen om voor hem nog een rol van betekenis te kunnen spelen. Maarten kan haar naam niet onthouden en verwart haar voortdurend met andere mensen. Dokter Nick Eardly is Maartens dokter, die hem voorschrijft rust en medicijnen te nemen en naar foto’s van het verleden te kijken. Maarten volgt zijn raad echter amper op. Verder komt er nog een aantal mensen uit Maartens Hollandse verleden voor, maar die bestaan alleen in zijn herinnering. Zijn vader en moeder zijn bv. al in resp. 1956 en 1950 overleden, maar Maarten meent in zijn verwarring verschillende malen dat ze beiden nog in leven zijn. Ook zijn opa en oma worden genoemd in het boek, en Maarten ziet Vera zelfs nog een keer voor zijn oma aan. Ook komt er nog een aantal personen voor uit Maartens huidige Amerikaanse omgeving, maar zij spelen eigenlijk allemaal slechts een kleine rol. 3.2 Wat houdt hen bezig? Dit boek speelt eigenlijk maar om één ding: het dementeren van Maarten. Dat is dus het enige wat de personages bezig houdt. Van de personen die hier niet mee bezig zijn, kom je niet te weten wat hen dan wèl bezig houdt. Wat betreft Maarten zelf, hij wordt nergens door bezig gehouden. Hij is een gepensioneerde man die geen belangrijke dagtaken heeft, behalve misschien het uitlaten van de hond, Robert. Wel stoort het hem steeds meer dat hij soms niet helder meer kan nadenken. Naarmate het boek vordert en hij steeds dementer wordt, houdt de dementie hem ook meer bezig. Maar dat kan hij zich zelf niet realiseren; op de momenten dat hij in vlagen denkt, overziet hij niet dat er iets mis is en op de momenten dat alles in orde is, is er geen reden om te denken dat er wel iets is met hem. 3.3 Hoe is hun relatie? Vanzelfsprekend wordt de relatie tussen Maarten en de buitenwereld volledig bepaald door de dementie. Doordat hij niet helder kan nadenken, maakt Maarten verkeerde opmerkingen tegen mensen. Hij vraagt bv. vaak naar mensen of dieren die al jaren dood zijn; aan William, een jongen uit de buurt, vraagt hij altijd naar zijn hondje Kiss, terwijl Kiss al jaren dood is. Ook naar de overleden echtgenoot van Ellen Robbins, een goede kennis van Maarten en Vera, vroeg hij eens. Daardoor wordt het moeilijk voor zowel Maarten als zijn kennissen om nog een ‘normaal’ gesprek te voeren. Wij als lezers weten niet hoe de relatie tussen Maarten en de buitenwereld was voordat hij ging dementeren. 3.4 Wat voor mensen zijn het in jouw ogen? Maarten en Vera zijn mensen die een rustig leven leiden en genieten van hun oude dag, totdat dat wordt verstoord door het dementeren van Maarten. Het zijn gewone, alledaagse mensen die nu worden geconfronteerd met iets dat hun leven volkomen zal veranderen. Ook de mensen in de buurt houden van rust en leven vooral van de visserij. 3.5 Herken je bepaalde karaktertrekken of bepaald gedrag van jezelf in de personen in het verhaal? Leg uit. Omdat eigenlijk alleen Maartens karakter echt wordt uitgediept, en dat is erg vervaagd door de dementie, is het moeilijk voor mij om te zeggen of ik bepaalde zaken herken. Ik zou niet weten hoe ik me zou gedragen als ik langzaam dement zou worden; ik denk dat ik op de momenten dat ik het besef nog erger in paniek zou raken dan Maarten. Als ik in de positie van Vera zou zijn, zou ik niet weten wat me overkwam. Na bijna vijftig jaar zonder veel tegenslag met elkaar te hebben geleefd, raak je opeens je partner kwijt zoals je hem kent. Hij is gewoon zichzelf helemaal niet meer. Ik zou de situatie hetzelfde hebben aangepakt als Vera, geloof ik. Eerst afwachten en kijken hoe het zich ontwikkelt, dan een hulp in huis in nemen en als het echt te erg wordt hem naar een inrichting brengen. 3.6 Hoe ervaar jij hun problemen, wat hen bezighoudt en hoe ze daarmee omgaan? Herken je er iets van jezelf in? Hoe zou jij het aanpakken? Eigenlijk weten alle personages in het boek niet wat hen overkomt; opeens raakt iemand uit hun naaste omgeving compleet zijn verstand kwijt. Volgens mij vindt iedereen de geest, de hersenen, iets dat er onvoorwaardelijk is en goed werkt, maar dat is natuurlijk onzin. Daarom vind ik dat de mensen in het boek nog vrij goed omgaan met deze onverwachte en schokkende ontwikkeling. Vooral voor Maarten is het vreselijk om te merken dat zijn geheugen niet meer goed functioneert. Ik zou hetzelfde reageren als hij; onwetend hoe dit gaat aflopen en een beetje angstig. 3.7 Wie vind je het meest sympathiek? Op grond waarvan? Beschrijf deze persoon alsof je hem of haar aan een vriend beschrijft. Ik vind William Cheever, een jongen uit het dorp, het meest sympathiek. William is een erg rustige jongen maar hij is er altijd voor Maarten en Vera als ze ergens hulp bij nodig hebben. Ook al krijgt hij meestal wat rare opmerkingen van Maarten naar zijn hoofd, niet expres natuurlijk, hij blijft ze wel helpen. Hij is behoorlijk verlegen. 3.8 Wie vind je het minst sympathiek? Op grond waarvan? Beschrijf deze persoon alsof je hem of haar aan een vriend beschrijft. Ik vind Maartens vader het minst sympathiek. Hij komt wel niet actief voor in het verhaal, maar Maarten en Vera hebben het vaak over hem en Maarten denkt vaak aan hem. Maartens vader is een erg starre, systematische man, die erg vast hield aan bepaalde zaken. Hij nam bv. elke dag de temperatuur op en maakte daar dan grafieken van. Hij uitte zijn gevoelens bijna niet en voedde zijn kinderen vrij streng op. Hij vond dat zijn kinderen hem te weinig opzochten en hij praatte veel over de Eerste Wereldoorlog. Maarten en zijn moeder waren een beetje bang voor hem, omdat hij uit de hoogte was. 3.9 Door wiens of wat voor ogen volg je het verhaal? Is het een persoon in het verhaal? Is het min of meer een manier van vertellen, die niet aan een persoon gebonden is? Je volgt het verhaal door de ogen van Maarten Klein, de hoofdpersoon in het boek. In het verhaal is er dus een ‘ik-vertelsituatie’, waarin de lezer al snel door heeft dat Maarten aan dementie lijdt. Daardoor is de ik-verteller niet helemaal betrouwbaar. Hoewel Maarten veel vergeet of feiten niet helemaal juist weet te interpreteren, kan de lezer terugbladeren in het boek en zo de feiten wel goed interpreteren. Zo is de lezer net iets beter op de hoogte van Maartens situatie dan hijzelf. 3.10 Probeer aan te geven in hoeverre jouw beleving van het verhaal en jouw kijk op de personen worden beïnvloed door de wijze van vertellen waardoor je het verhaal volgt? Doordat je het verhaal door de ogen van Maarten volgt, merk je heel goed hoe hij achteruit gaat. Je leest al zijn hersenschimmen en zo zie je dat hij steeds vaker halve zinnen of losse woordjes denkt. Dit is vrij uniek bij een boek over dementie; meestal wordt het verhaal verteld door een alleswetende verteller. Dat is ook het knappe van dit boek; Bernlef heeft geprobeerd in te vullen wat mensen die aan dementie lijden denken. 4.1 In welke historische tijd speelt het verhaal? Het verhaal speelt zich af rond 1982. 4.2 Is dat volgens jou belangrijk voor het verhaal? Hoezo? Nee, dit is geheel onbelangrijk in het verhaal. Het zou net zo goed in een andere tijd kunnen spelen. Historische gebeurtenissen spelen geen of een zeer kleine rol in het verhaal; WO II is eigenlijk de enige historische gebeurtenis die wordt behandeld. 4.3 Als het verhaal zich afspeelt tegen bepaalde historische gebeurtenissen: geef dan een korte karakteristiek van die gebeurtenissen. Het verhaal staat eigenlijk geheel los van bepaalde historische gebeurtenissen, alleen de Tweede Wereldoorlog wordt redelijk uitgebreid behandeld. Dit komt doordat dat één van de dingen is die Maarten zich nog goed herinnert. Als het eenmaal slechter met hem gaat, denkt hij ook vaak dat het nog oorlog is. Voor een korte karakteristiek van de Tweede Wereldoorlog: zie 4.3 van het boekverslag van “De Aanslag”. 4.4 Geef een korte aanduiding van wat je al wist van die tijd. Niet van toepassing => zie 4.2 en 4.3

4.5 Geef een korte aanduiding van wat je nog niet wist van die tijd. Niet van toepassing => zie 4.2 en 4.3
4.6 Waar ter wereld speelt het verhaal? Het verhaal speelt in Gloucester, en klein plaatsje aan de kust boven Boston (Massachusetts, V.S.). 4.7 Geef een korte aanduiding van wat je al wist van deze plaats, streek, dit land, enz. Dit gebied heeft een zeeklimaat. Alleen rond de grote steden zoals Boston en New York is het gebied erg dichtbevolkt, verder is het redelijk dunbevolkt. 4.8 Geeft die plaats van handeling het verhaal extra betekenis? Licht je antwoord toe. Nee, eigenlijk vrij weinig; het verhaal had net zo goed ergens anders kunnen spelen. 4.9 In wat voor omstandigheden speelt het verhaal zich af? Denk daarbij aan de maatschappelijke situatie, het klimaat, het landschap. De omstandigheden spelen in dit verhaal wel een belangrijke rol. Op het moment dat het verhaal speelt is het winter en is er veel sneeuw gevallen. Het effect dat die sneeuw heeft, is dat alles ‘één smetteloze witte vlakte’ wordt. Maarten geeft vaak de schuld van zijn vergeetachtigheid aan de winter, omdat door de sneeuw alles zo op elkaar lijkt. Hij kan door de winter bv. dag en nacht niet meer uit elkaar houden. Het boek eindigt ook met de mededeling van Vera, als Maarten eenmaal in een inrichting zit, dat de lente is begonnen. 4.10 Vormen die omstandigheden het onderwerp van het verhaal of zijn ze meer het decor waartegen het verhaal zich afspeelt? De omstandigheden vormen het decor waartegen het verhaal zich afspeelt, maar ze ondersteunen het verhaal wel. De winter en de sneeuw versterken het isolement van Maarten, maar zonder deze factoren had het dementeringsproces zich natuurlijk ook wel afgespeeld. 5.1 Heb je het idee dat de schrijver met het verhaal jou iets wil zeggen, je een visie wil overbrengen of een levensles? Ja, volgens mij wil Bernlef de lezers een wijze levensles leren. 5.2 Wat is dat dan volgens jou? Hij zegt ons dat je moet leren het onaanvaardbare te aanvaarden: de vergankelijk-heid. Er zijn maar weinig mensen die kunnen aanvaarden dat ze lichamelijk en geestelijk kunnen aftakelen bij het ouder worden. Vera en Maarten (als hij in een heldere bui is) beseffen door Maartens ziekte dat alles vergankelijk is. Maarten denkt: “Je kijkt om je heen en weet dat deze je zowat allemaal zullen overleven.” (pag. 15) 5.3 Hoe ervaar je dat? Ik vind het een heel goede les, want het is inderdaad zo dat alles (meestal) wat minder wordt als je veroudert. Veel mensen kunnen dit moeilijk accepteren en willen er niet aan denken dat delen van hun lichaam of geest niet goed meer zullen functioneren. Ik zou het zelf ook vreselijk vinden, als er iets met mijn geest gebeurt als ik ouder wordt. Ik geloof dat ik dat nog erger zou vinden dan lichamelijke mankementen. 5.4 Geef aan wat jij van het verhaal leert, van het verhaal meekrijgt, wat het verhaal uiteindelijk bij je teweeg brengt. Dit verhaal heeft me aan het denken gezet over dementie en ouder worden in het algemeen. Bernlef beschrijft het dementeringsproces zo goed dat je heel erg gaat nadenken over deze ziekte en over de gevolgen voor de zieke en zijn omgeving. 5.5 Wat zou het thema van het verhaal zijn? Je mag hierbij ook gebruik maken van meningen in uittrekselboeken en uittreksels op Internet. Ben je het eens met de schrijver van dat uittreksel? Waarom wel of niet? Ik denk dat het thema de vergankelijkheid is. Het dementeringsproces wordt alleen maar gebruikt om te laten zien dat alles vergankelijk is in het leven. Dit is dus alleen maar een middel om zijn visie toe te lichten. Gedeelte uit het boekverslag van “Hersenschimmen” van de Uittreksel Top 100 CD-ROM: “Thematiek: Dementie: Hersenschimmen beschrijft het proces van dementie. Maarten voelt zich verward en onzeker. Hij verliest de greep op de werkelijkheid achter de feiten en lijdt aan geheugenverlies. Ook vervreemdt hij meer en meer van zijn vrouw, met wie hij al jaren getrouwd is. Het winterse landschap maakt dat er geen onderscheid gemaakt kan worden tussen dingen. Alles lijkt op elkaar en vervaagt. Maarten heeft dan ook een hekel aan de winter.” Ik vind dat de schrijver van dit uittreksel niet compleet is geweest; in mijn ogen is de dementie ook een middel om aan te tonen dat alles vergankelijk is. 6. Citaat uit het boek
Dit is een stukje uit het boek als Maarten Vera over hem heeft horen praten tegen Phil Taylor, de hulp: “Ik duw mijn handpalmen tegen mijn oorschelpen. Ik wil het niet horen, maar ik weet dat het waar is wat er gezegd wordt. Ik word van binnenuit opgesplitst. Het is een proces dat ik niet kan houden omdat ik zelf dat proces ben. Je denkt ‘ik’, ‘mijn lichaam’, ‘mijn geest’, maar dat zijn maar woorden. Vroeger beschermden die me. Toen ik dit nog niet had. Maar is er een grotere kracht die het nu in mij voor het zeggen heeft en die valt niet tegen te spreken. Ik wil er niet meer aan denken. Laat ik nog maar wat gaan werken. Werk geeft afleiding.” Hier beseft Maarten dat er iets mis is met zijn geest, iets dat hij niet kan tegenhouden. Langzaam maar zeker verliest hij de controle over zichzelf, omdat hij zijn gezond verstand verliest. Dit is één van de zeldzame momenten dat hij zich realiseert dat er iets heel erg mis is met hem. 7. Zoek een recensie over dit boek. Geef aan welk soort argumenten de criticus gebruikt bij zijn/haar oordeel. Ben jij het eens met de recensent? Waarom wel/niet? Bron : NRC/Handelsblad
Publicatiedatum : 05-10-1984
Recensent : Hans Vervoort
Recensietitel : De aftakeling van een aardig mens
Voor recensie zelf : zie bijlage 1
Soorten argumenten - vernieuwingsargumenten: “Het is te hopen dat Hersenschimmen veel lezers zal vinden. Niet alleen vanwege het doorbreken van een taboe, maar ook…” - structurele argumenten: “Bernlef heeft in dit boek gekozen voor de ik-vorm, een bijna onmogelijke opgave want hoe beschrijf je van binnenuit een geestelijke aftakeling? […] Het is toch gelukt om dat waar te maken en dat komt doordat Bernlef er met zijn ingehouden stijl in slaagt te laten vergeten dat je de woorden leest.” - Ik ben het eens met de schrijver als hij zegt dat het een fantastische prestatie is geweest van Bernlef hoe hij zich heeft ingeleefd in iemand die aan dementie lijdt. 8. Maak een keuze uit de taakbladen of andere verwerkingsopdrachten. Opdracht 15: Bedenk een nieuwe afloop en schrijf het andere slot in 100-150 woorden. Als het al dag is en GOOD MORNING en zie veel wit… witte pakken… je luistert naar trippende voeten… komen bij bed… je hoort de stem van een vrouw… die stem fluistert dat ze de herinneringen heeft… dat ze niks zal vergeten… veel wit komt dicht bij… iedereen fluistert… luistert alleen naar de stemmen… dan is het stil… naald komt dichterbij… oorlogsnaald… witte jassen pakken je… naald komt weer… PRIK…! je hand wordt gepakt… langzaam wordt het donker… alles wordt donker… ogen vallen dicht… alleen maar zwart… zwart… 9. Bronnen - Prisma Uittrekselboek Deel 1, Johan van Ommen - Uittreksel Top 100 CD-ROM - Diverse uittreksels van de internetsite http://www.scholieren.com