Uitgave : 1e druk 1982
Bijzonderheid: Het boek is verfilmd in 1986 door Fons Rademakers. In 1987 werd de film bekroond met een oscar. Samenvatting Proloog Aan de rand van Haarlem staan -langs het Spaarne vier villa's. In 'Buitenrust' woont de familie Steenwijk: vader (griffier bij de rechtbank), moeder, Peter en Anton (12 jaar). Links van hun huis staat de villa van de familie Beumer en rechts het huis van Meneer Korteweg en zijn dochter Karin. Eerste episode, 1945 Op een avond in januari wordt de familie Steenwijk opgeschrikt als ze een potje mens-erger-je niet aan het spelen zijn door 6 schoten. In de goot voor het huis van de Fam. Korteweg ligt het lijk van NSB-er Fake Ploeg, hoofdinspecteur van politie. Korteweg en Karin slepen het lijk naar het huis van de Fam. Steenwijk. Peter rent naar buiten om het dode lichaam weer weg te slepen. De Duitsers komen; Peter vlucht weg en neemt het pistool van Fake Ploeg mee. Anton en zijn ouders worden uit hun huis gehaald en de villa wordt in brand gestoken, nadat eerst de ruiten kapot zijn geslagen. Anton wordt in een auto gestopt en weggevoerd. Wat er met zijn ouders gebeurt, weet hij niet. Hij wordt in een politiecel in Heemstede gegooid; in deze cel zit al een vrouw. Ze troost Anton en praat met hem over de fascisten ('Ze zullen zeggen, dat het de schuld van de illegaliteit is.') en over de noodzaak hen te haten. Anton wordt de volgende dag overgebracht naar de Ortskommandant in Haarlem, die hem naar zijn oom en tante in Amsterdam laat gaan. Tijdens de rit van Haarlem naar Amsterdam wordt het konvooi beschoten door een Engels vliegtuig, waarbij enige doden vallen. In Amsterdam komt Anton bij een Duitse generaal terecht, die vriendelijk voor hem is. Oom Peter haalt hem op.
Tweede episode, 1952: Anton wordt opgevoed door zijn oom en tante, een kinderloos Dokters -echtpaar, aan de Apollolaan in Amsterdam. Na de oorlog blijkt dat zijn ouders in de fatale nacht ter plekke zijn doodgeschoten. Anton reageert beheerst; hij gaat niet op onderzoek uit. Het lijkt wel of hij de hele gebeurtenis vergeten is. Na het Gymnasium gaat hij medicijnen studeren. Als hij tweedejaars is, wordt hij door een studiegenoot uitgenodigd op een feestje in Haarlem. Zo komt hij in 1952 voor het eerst weer terug in de stad die hij in januari 1945 heeft verlaten. Het feestje wordt voor hem een teleurstelling, omdat een paar brallerige studenten kwetsende opmerkingen maken; Anton wordt hierdoor herinnerd aan de dingen die hij in de oorlog heeft meegemaakt. De aanmoedigingen om zich als vrijwilliger aan te melden voor de oorlog in Korea, doen hem besluiten het feestje vroegtijdig te verlaten. Op de terugweg komt hij langs de kade waar zijn ouderlijk huis heeft gestaan. Mevrouw ziet Anton en rent meteen naar buiten: " Anton, Anton!". Mevrouw Beumer roept hem binnen. Ze vertelt Anton dat zijn moeder op die fatale januariavond een Duitser is aangevlogen en dat zij en haar man daarna zijn doodgeschoten. Anton vertrekt zwijgend en loopt langs het monument dat is opgericht voor de slachtoffers van de januaritragedie. Hij leest de namen van de gefusilleerden, waaronder die van zijn ouders. De naam van Peter staat er niet bij. Bij navraag blijkt dat zijn oom hem wel heeft verteld over het monument, maar dat hij de onthulling niet wilde bijwonen. Anton voelt voor het eerst iets van angst voor het afgesloten verleden. Derde episode, 1956 Na zij kandidaatsexamen gaat Anton op kamers wonen in de binnenstad van Amsterdam. In 1956 vallen de Russen Hongarije binnen. Dagenlang is het onrustig rond het hoofdkwartier van de CPN in Amsterdam. Tijdens een relletje ontmoet Anton Fake Ploeg jr. in de portiek van zijn huis. Fake heeft een kei in z'n hand. Op de kamer van Anton ontwikkelt zich een heftig gesprek. Omdat zijn vader in de oorlog 'fout' was, heeft Fake niet kunnen studeren; hij werkt nu in een winkel voor huishoudelijke artikelen. Hij is fel anticommunistisch (" het zijn niet toevallig diezelfde Rotcom -munisten geweest, die mijn vader hebben vermoord."). Anton verwijt Fake dat het de vrienden van zijn vader waren, die zijn familie hebben uitgeroeid. Fake wordt woedend en verbrijzelt de spiegel met z'n kei. Kort daarop ontploft de oliekachel, waardoor de kamer vol roet komt. Vierde episode, 1966 In 1959 doet Anton eindexamen. Hij krijgt een assistentschap in de anesthesie en gaat in de buurt van het Leidseplein wonen. Hij werkt in het Wilhelmina Gasthuis. In Londen ontmoet hij de stewardess Saskia de Graaff; een jaar later trouwen ze. Ze kopen de helft van een huis in de buurt van het Concertgebouw. De vader van Saskia is ambassadeur in Athene, in de oorlog speelde hij een belangrijke rol in het verzet. Begin juni 1966 wordt Sjoerd begraven; hij was een bekende journalist, die tijdens de oorlog ook in het verzet zat. Omdat hij een vriend was van de Fam. de Graaf, gaan Anton, Saskia en hun dochtertje Sandra ook naar de begrafenis. Na afloop van de plechtigheid komt Anton in contact met de verzetsstrijder Cor Takes; deze heeft Fake Ploeg doodgeschoten. Anton wil eigenlijk niet meer over het gebeurde uit de oorlog praten, maar Cor moet zijn hart luchten. Hij probeert zijn daad te rechtvaardigen door te vertellen over de gruweldaden van Meneer Ploeg. Over het gezeul met het lijk van Ploeg weet hij niets. Hij vertelt over zijn vriendin: Truus Coster. Zij blijkt de vrouw te zijn met wie Anton die nacht in de cel heeft gezeten. Anton hoort nu dat zij drie weken voor de bevrijding is geëxecuteerd. Takes geeft Anton z'n adres en telefoonnummer. Anton gaat met z'n gezin en schoonouders ergens lunchen. Daarna gaat hij met Saskia en Sandra naar het strand. Door de onthullingen van Takes is hij helemaal uit z'n evenwicht; hij wil de foto van Truus - die in het bezit is van Takes - zien. In een foto van Saskia herkent hij het beeld -dat hij sinds 1945 in z'n hoofd heeft- van Truus. De volgende dag gaat Anton naar Takes, die nog helemaal met zijn gedachten in het verleden leeft. Het vrijlaten van oorlogsmisdadiger Lages maakt de verzetsheld woedend. Anton ziet de foto van Truus. Takes vertelt over z'n verhouding met haar; zij was het die de laatste twee schoten op Ploeg afvuurde. Ploeg heeft haar daarna nog met een schot verwond. Anton is zeer geëmotioneerd. Laatste episode, 1981 Anton en Saskia zijn gescheiden en Anton is hertrouwd met Liesbeth, die kunstgeschiedenis studeert. Ze hebben een zoon: Peter (1969). Anton verdient veel geld en heeft vier huizen. Hij is vaak in Italië. Hij wordt neerslachtig en heeft soms ook last van een crises. In 1978 gaat hij met Sandra naar Haarlem. Op de plaats waar eens het verbrande huis stond, is een bungalowpark gebouwd. Ze bezoeken het monument en het graf van Truus Coster op de erebegraafplaats in Bloemendaal. Sandra legt een roos op het graf; door de emotie weet Anton nu plotseling weer wat Truus in de cel tegen hem heeft gezegd. Als Anton dat aan Takes wil vertellen, blijkt het huis van de verzetsman te zijn gesloopt. Tijdens de vredesdemonstratie op 21 november 1981 in Amsterdam ontmoet Anton Karin Korteweg. Van haar verneemt hij, dat zijn broer Peter in januari 1945 bij de Korteweg's is binnen gevlucht. De Duitsers hebben hem neergeknald. Korteweg en z'n dochter zijn naar de Ortskommandant gebracht. Anton herinnert zich dat hij Korteweg daar even heeft gezien. Hij hoort nu ook waarom Korteweg het lijk weg wilde hebben: hij was bang voor zijn hagedissen. Toen bleek welke represaillemaatregelen de Duitsers namen, heeft hij ze zélf doodgetrapt. Hij wilde het lijk niet voor het huis van Aarts leggen, omdat daar drie joden ondergedoken zaten. Nu weet Anton alles. Hij laat Karin hulpeloos achter en wordt opgenomen in de stroom demonstranten. Samen met Peter loopt hij verder. Titel, ondertitel en motto De titel van dit boek is de aanslag. De Aanslag is een goede titel voor dit verhaal, want hier draait het allemaal om. Door de Aanslag op Fake ploeg in januari 1945 verandert zijn hele leven; hij komt in een diepe duisternis terecht. Dit verhaal heeft ook een motto. Het Motto van dit verhaal is:`overal was het al dag, behalve hier was het nacht, neen meer dan nacht '. Dit motto is ontleend aan een brief van een Romeinse senator, C.Plinius Caecilius Secundus 79 na Christus, die verslag doet van een rampzalige uitbarsting van de Vesuvius in het jaar 79. Pompeji werd bedolven onder een laag as en kwam in een absolute duisternis terecht. Zo'n ramp is `De Aanslag' voor Anton: hij komt in een diepe duisternis terecht, zoals ik al eerder gemeld heb. Dit boek bevat geen ondertitel.
Het Genre Het genre van dit boek is een psychologische roman. Een ander genre van dit boek is oorlogsroman. Het is een psychologische roman, omdat de aanslag bij de ontwikkeling van Anton Steenwijk een grote rol speelt. Anton herinnert zijn ouders slecht en kent ze nog nauwelijks. Het is een oorlogsroman omdat de eerste episode over de tijd in de oorlog gaat. Thema en motief In de tweede wereldoorlog wordt een `foute' politieman doodge-schoten. Deze aanslag heeft ingrijpende gevolgen voor de familie Steenwijk, Anton's ouders worden doodgeschoten en ook Peter wordt neergeschoten. De thema's van het boek zijn schuld en verantwoor-delijkheid, waarbij het dan vooral gaat om een onderscheid tuusen beide thema's.Zijn de mensen die de aanslag pleegden schuldig aan de dood van Ploeg of zijn ze er slechts verantwoordelijk voor. Ze zijn schuldig omdat ze hem gedood hebben, maar je kan ook beweren dat ze allen verantwoordelijk zijn, omdat het verzet hem wel moest vermoorden. En de joodse onderduikers dan? Hebben zij schuld, nee. Maar toch door hun aanwezigheid is Anton wees geworden. Daarom zou je de thema's eigenlijk uit moeten breiden met schuld, verantwoordelijkheid en aanwezigheid. Er zijn enkele belangrijke motieven: het vergeten van afschuwelijke gebeurtenissen (Anton wordt Anesthesist: specialist in het vergeten.het menselijke, leven dat door het lot wordt bepaald(symbool: de dobbelsteen), de goede haat en slechte haat, de verwoestende werking van het vuur; dit motief komt verschillende keren voor in het verhaal. Er zijn ook tegenstrijdige motieven: liefde-haat, goed-kwaad, schuld-onschuld en licht-duisternis. Personages Anton Steenwijk: Anton is de hoofdpersoon van het verhaal , hij is lang, slank, heeft donker haar en loopt wat `sloffend'.Op 12-jarige leeftijd verleist Anton zijn ouders en zijn 17-jarige broer Peter.Anton studeert medicijnen en wordt later anesthesist. Hij trouwt twee keer, de eerste keer met Saskia de Graaf, stewardess. Samen krijgen ze een dochter Sandra.De tweede keer trouwt Anton met Liesbeth. Met Liesbeth krijgt Anton een zoon, Peter.Anton lijdt aan migraine en rond zijn veertigste aan neersmagtigheid. Saskia Steenwijk: over Saskia kom je niet zo veel te weten, doordat zij meer op de achtergrond blijft. Wel weet je dat zij veel van Anton houdt en nog meer van hun dochtertje Sandra. Later als ze gescheiden is blijft ze wel goede vrienden met Anton. Sandra Steenwijk: ook over haar kom je weinig te weten doordat ook zij op de achtergrond blijft. Wel merk je aan het verhaal dat ze erg goed met haar vader kan opschieten en die twee ook een erg goede band hebben. Liesbeth: Van haar weet je dus totaal niets, behalve dat ze met Anton is getrouwd. Cor Takes: een oude verzetsheld die de oorlog niet uit zijn hoofd kan zetten, omdat zijn vriendin daarin is omgekomen. 'Het is nog steeds oorlog, hè Anton?' 'Zeker,' zei Anton en bleef hem ook recht aankijken. 'Zeker.' De andere personages zijn allemaal zo weinig beschreven dat je eigenlijk helemaalniet weet hoe ze zijn. Alle personages zijn flat characters, behalve Anton, hij is een round character. Auteursinformatie De auteur is Harry Mulisch, hij is geboren op 29 juli 1927. Debuut: archibald strohalm (1952, roman) Genres: Poëzie, roman, novelle, kort verhaal, toneel, esssay, autobiografie, reisverslag, reportage. Bijzonderheid: Is volgens eigen zeggen schrijver geworden omdat hij in juli jarig is. Dan is iedereen met vakantie en kun je nooit trakteren op school. Uit frustratie trakteert hij nu op boeken. Citaat: 'Schrijvers zijn extreme, egocentrische, onuitstaanbare mensen. Allemaal. Ik ken er wel een paar, hoor, een paar zijn ook wel mijn vrienden, maar niet omdat ze schrijver zijn: omdat ze andere kwaliteiten hebben. Maar bij voorkeur zoek ik mijn vrienden niet onder schrijvers.' (Het Parool, 5-9-1992). Recent werk: de Oer-aanslag (1996, fascimile-uitgave van het manuscript), Zielespiegel. Bij wijze van catalogus (1997, catalogus), Het zevende land (1998, essays), De Procedure (1998, roman) Persoonlijke reactie op de Aanslag 1. Onderwerp Het onderwerp van de tekst is volgens mij de tweede wereldoorlog: de Aanslag, omdat het hele verhaal hierom draait. Het is een interessant onderwerp, omdat door de ene gebeurtnis in de tweede wereldoorlog er heel veel vragen ontstaan. Deze vragen worden stuk voor stuk opgelost,zo blijft het boek je boeien,omdat je steeds meer antwoorden wilt weten. Ik heb wel eens over de tweede wereldoorlog nagedacht, hoe dat nou geggaan is, hoe het geweest is. Het onderwerp ligt buiten mijn belevingswereld, dat komt doordat ik zelf geen oorlog heb meegemaakt, waaraan ik een trauma heb overgehouden. Het verhaal heeft veel diepgang, want er wordt overal goed op ingegaan, alles wat Anton beleeft, wordt beschreven. Ik vind het een origineel onderwerp, want de meeste (oorlogs)boeken gaan helemaal over de oorlog als het boek daarmee begint, maar de Aanslag begint daar alleen en eindigt heel ver na de oorlog in 1982. (De Aanslag is dus eigenlijk ook geen typisch oorlogsboek).
2. Gebeurtenissen De nadruk bij de Aanslag ligt natuurlijk vooral op de gebeurtenis(sen). De belangrijkste gebeurtenis in het boek is de aanslag op Fake Ploeg, want dit achtervolgt Anton zijn hele leven. Ik vind dat die gebeurtenis goed beschreven is in het boek, omdat het de karakters van de personages van Anton's familie goed benadrukt. De samenhang tussen de gebeurtenissen is groot, omdat bijna alle gebeurtenissen antwoord geven op Anton's vragen. Sommige gebeurtenissen zijn ongeloofwaardig, want Anton komt toevallig alle personen tegen die hem helpen met zijn raadsel. Door het gesprek van Anton met zijn ex-buurmeisje Karin ben ik even aan het denken gezet. Doordat Karin vertelde waarom en hoe ze alles gedaan hadden ben ik na gaan denken hoe dit alles(de Aanslag) nu gegaan is. Ik vulde de gebeurtenissen die door Karin verteld werden in het verhaal in en het was helemaal compleet. Dat vond ik een goed einde. Het boek bleef van het begin tot het eind boeien, want je wilt er achter komen, hoe het nou gegaan is op die avond in januari. Ik vind het een goede afloop, want nu ben je erachter hoe het gegaan is. 3.Opbouw Het verhaal is opgebouwd in een proloog en 5 episodes. Deze opbouw is niet ingewikkeld, omdat iedere episode een gedeelte van Anton's leven becshrijft. De opbouw is wel begrijpelijk, omdat door de sprongen in Anton's leven krijg je een goede indruk hoe hij de Aanslag verwerkt heeft/aan het verwerken is. De tijd loopt dus niet zoals die in werkelijkheid, Harry Mulisch slaat bij iedere episode enkele jaren over. Er zitten een aantal flashbacks in het verhaal, deze slaan terug op de avond in januari (de Aanslag en de nacht in de cel). Het nut hiervan is dat je alles door de gedachten van Anton beleeft, dat maakt het boek ook zo boeiend. 4.De personages Je krijgt niet van alle personages een goed beeld, maar van Anton wel, omdat je een duidelijke beschrijving van hem krijgt en je veel door zijn gedachteen beleefd. De personages staan niet dicht bij mijn leefwereld, want ik heb zoiets(als de Aanslag)niet meegemaakt en iemand uit mijn naaste omgeving ook niet.Je raakt betrokken bij Anton, omdat je veel door zijn gedachten de dingen beleefd.Anton gedraagt zich anders dan normaal, maar dat komt dat nog steeds last heeft van de gebeurtenis in januari 1945. 5.Het taalgebruik Het taalgebruik in dit boek is niet moeilijk, want er kwamen geen woorden in voor die ik niet kende. Het verhaal bevat meer beschrijvingen dan dialoog.Er wordt meer verteld(over de gedachten van Anton)dan dat er gesprekken zijn tussen twee personages.De verhoudingen tussen de dialogen en beschrijvingen vond ik goed afgewisseld.