Titel Hersenschimmen Auteur J. Bernlef (Hendrik Jan Marsman) 1e druk 1984 Aantal bladzijden 244 (Groot Letter Boek) Motto A touching dream to which we all are lulled. But wake from seperately. Vertaling: Een mooie droom waar iedereen wordt ingewiegd maar elk afzonderlijk uit wakker wordt. Titelverklaring Het boek geeft een verslag van het dementieproces van Maarten Klein, gezien door de ogen van de patiënt zelf. Maarten ervaart dat het contact met de dingen, de mensen en de tijd steeds meer breuken gaat vertonen. Bernlef heeft voor dit boek de vakliteratuur over dementie bestudeerd, regelmatig verpleeginrichtingen bezocht en zich verder zeer goed proberen in te leven in de gedachtewereld van een demente. Samenvatting Maarten Klein staat voor het raam en verbaast zich erover dat de schoolkinderen er nog niet zijn. Dan realiseert hij zich dat het zondag is. Vervolgens bestudeert hij de thermometer die vroeger van zijn vader was. Hij mijmert over de weersnoteringen die zijn vader vroeger gewoon was te doen en dit tot zijn dood (hij werd 74 jaar) volhield zonder de illusie te hebben dat hij er een systeem in zou ontdekken. Maarten realiseert zich dat hij de laatste tijd steeds vaker vergeetachtiger wordt. Lezen gaat ook niet zo gemakkelijk meer dan vroeger, hij mist de concentratie. Zijn gedachten dwalen terug naar vroeger en hij handelt ook alsof hij in het verleden leeft. Vera brengt hem weer naar de alledaagse werkelijkheid. Midden in de nacht staat hij op en kleedt zich aan, totdat hij zich realiseert wat hij doet. Als hij de volgende dag Robert uitlaat en in een bar wat drinkt, ziet hij in het meisje aan de tap degene met wie hij voor het eerst vrijde. Plotseling meent hij naar een belangrijke IMCO- vergadering te moeten. Thuis moet hij nog de benodigde papieren halen, maar Vera is niet thuis en hij forceert de deur met een schroevendraaier. Hij denkt dat Vera naar de bibliotheek is waar ze altijd gewerkt heeft, maar is vergeten dat ze daar niet meer werkt. De plaats waar hij denkt dat de vergadering wordt gehouden, is een leegstaand vakantiehuis en dan realiseert hij zich dat hij in de war is. Vera is naar de dokter geweest en deze (dr. Eardly) raadt haar aan, samen met haar man aan de hand van hun fotoalbum zij herinneringen te ordenen. Dokter Eardly komt ook langs en adviseert de foto- therapie voort te zetten. Maarten dementeert steeds meer. Dingen die hij aan het begin van het verhaal nog weet, herinnert hij zich halverwege het boek niet meer. Aanvankelijk weet hij nog dat Graham Greens Our man in Havanna verfilmd is met Alec Guiness in de hoofdrol. Op blz. 72 kan hij zich daar totaal niets meer van herinneren. Met Robert mag hij van Vera en de dokter niet meer uit wandelen, omdat hij anders zal verdwalen. Steeds meer gaat hij op in zijn jeugdjaren, i Vera ziet hij soms zijn moeder. Als Vera weg moet, sluit ze alle ramen en deuren. Robert is echter nog buiten en Maarten slaat een raam in om de hond binnen te laten. Later moet William de ruit weer repareren. Maarten vraagt William steevast hoe het met diens hond gaat. De hond in kwestie, Kiss, is al jaren dood en William vindt het pijnlijk om steeds weer te zeggen dat Kiss niet meer leeft. Maar Vera is op een gegeven moment zover dat ze zegt:" Je weet toch dat het altijd ruzie heeft met ónze hond." Vera accepteert, zij het met verdriet, dat ze Maarten aan het verliezen is. Als Maarten naast de WC plast en som smet injecties gekalmeerd moet worden, komt er een verzorgster in huis: Phil Taylor. Soms denkt Maarten dat Phil zijn dochter Kitty is. Daags daarop bevuild hij zijn hele bed en zichzelf erbij. Vera en Phil stoppen hem in bad en Maarten gaat schuine verhalen vertellen. Terwijl hij zijn omgeving niet meer herkent, zwerft hij zonder jas door de duinen. De vuurtorenwachter pikt hem op in zijn jeep. Maarten denkt dat hij door de Amerikanen wordt meegenomen die Nederland komen bevrijden. Ook de dokter en de ambulancechauffeur ziet hij aan voor bevrijders. Dan neemt de ambulance hem mee naar de kliniek. Daarna is de schrijfstijl analoog aan het aftakelingsproces: korte zinnen, veel punten, onsamenhangende worden. Het einde heeft nog een lichtpuntje, als Vera hem komt vertellen dat het lente wordt. Maarten schijnt dit te begrijpen. De lente waar hij zo naar verlangd heeft, is toch gekomen, ook voor hem. Helaas kent het dementieproces in werkelijkheid geen hoopgevend einde.
Thema Afgezien van het registreren van het ziektebeeld, is er ook het verhaal van Vera, de vrouw van Maarten, die zichzelf gedwongen ziet de aftakeling van haar man te accepteren. Personen De hoofdpersoon is 71-jarige Maarten Klein die uit Alkmaar afkomstig is, maar al lang in Amerika woont. Tot zijn pensioen werkte hij bij het IMCO (Intergovernmental Maritime Consultative Organisation) waar hij notulen van vergaderingen maakte en vangst quantums vaststelde zonder enig overzicht te hebben van de organisatie. Hij is al vijftig jaar samen met zijn vrouw Vera, die in het verhaal haar man kwijt raakt. Verder zijn er nog William, die boodschappen komt brengen en klusjes in huis doet. Dokter Eardly en Phil Taylor, de verzorgster van Maarten. De laatste drie zijn flat characters. Een rol speelt ook nog Robert, de hond van Maarten en Vera. Verteller & perspectief Het verhaal wordt verteld door Maarten zelf van het begin tot het (onsamenhangende) einde. Vanuit de patiënt wordt het ziektebeeld beschreven. In het begin heeft Maarten wel besef van zijn kwaal, maar hij realiseert zich ook, dat hij er weinig tegen kan doen. Hij voelt zich als "een zeilschip, dat in een windstilte is terechtgekomen. En dan plotseling is er even weer wat wind, vaar ik weer. Dan heeft de wereld weer vat op me en kan ik weer meebewegen" (blz.70). Tijd Het aftakelingsproces van Maarten speelt zich in een medisch niet erg waarschijnlijk tijdsbestek van acht dagen af: vanaf de eerste tekenen van vergeetachtigheid tot en met de totale dementie die het noodzakelijk maakt Maarten in een inrichting op te nemen. Gewoonlijk duurt het dementeren veel langer. Ruimte Het verhaal speelt in en rond het huis van Maarten en Vera aan de kust in Gloucester boven Boston in de U.S.A. Met opzet heeft de schrijver deze locatie gekozen. Maarten valt steeds meer terug op zijn jeugd en de taal van zijn jeugd, zodat een Amerikaanse omgeving extra vervreemdend werkt. Stijl Het onderwerp brengt zoveel gevoel met zich mee, dat bernlef een koele, vaak onderkoelde stijl hanteert. Dat biedt de lezer ruimte voor zijn eigen gevoelens ten aanzien van dit met zoveel liefde gebrachte verhaal.
Waardering Het boek is erg knap geschreven omdat schrijven over dementie over het algemeen moeilijk is. Maar om dan nog zo realistisch te schrijven is uitzonderlijk knap. Verder is dit boek heel mooi, het staat dicht bij de mensen. Je kan je er ook iets bijvoorstellen. Het is niet zomaar iets het is volgens mij uit de grond van Bernlef' s hart. Het is echt een soort meesterwerk. Daarom geef ik de schrijver een 8½ voor dit toch wel uitstekende boek. Ik zou dit boek toch al gauw aanraden omdat het zo dicht bij de hedendaagse wereld staat. Dit boek sprak me zeer aan omdat ik verschillende mensen die ook aan dementie lijden. Volgens mij is het voor een schrijver heel moeilijk in te leven in het leven van een aan dementie lijdende persoon. Dat heeft Bernlef hier zeer goed gedaan en dat is zeker een stevig compliment waard. Gebruikte bronnen Hersenschimmen (Groot letterboek) Prisma uittrekselboek