Bernlef heeft het zich in Hersenschimmen verre van gemakkelijk gemaakt: waar het belangrijkste kenmerk van dementie juist is dat de mens wiens verstandelijke vermogens blijvend verzwakken zich van deze onttakeling niet bewust is, heeft Bernlef gekozen voor een ‘ik’ als hoofdpersoon, een vorm die bij uitstek om reflectie op de eigen gedachten en handelingen vraagt. Hij beschrijft de geestelijke neergang als het ware ‘van binnenuit’ op een manier die me soms deed denken aan Het dagboek van een gek, het meesterwerk van Gogol. Zoals Gogols vertelling in complete verwarring eindigt, zo besluit ook Bernlef zijn beschrijving van de dementie van Maarten Klein in flarden van zinnen en waarnemingen, in gestamel.

Die Maarten Klein is 71 jaar en gepensioneerd. Met zijn vrouw Vera woont hij in een dorpje aan de Amerikaanse oostkust in de buurt van Boston. Hij heeft er lange jaren bij een internationale visserijorganisatie gewerkt en is er gebleven toen aan zijn actieve loopbaan een einde kwam. Sindsdien maakt hij wandelingen met Robert zijn hond, en hij geniet van de natuur – na hard werken lijkt de oude dag prozaïsch.

Dan echter slaat de onttakeling toe. Wat eerst verstrooidheid lijkt of een in zichzelf gekeerd zijn neemt gaandeweg dramatische proporties aan. Klein begint te fantaseren: hij husselt heden en verleden dooreen, maakt opmerkingen die voor Vera onbegrijpelijk zijn en spreekt haar op den duur met ‘moeder’ aan, hij denkt dat hij naar kantoor moet, steelt snoep uit de provisiekast – hij wordt kinds. De vlagen van helderheid, momenten waarop Klein merkt dat het hem moeite kost zijn gedachten bijeen te houden, worden steeds minder; beseffen wat er met hem aan de hand is doet hij niet. Zo’n besef is per definitie onmogelijk: het wezen van dementie is dat de neergang onvermijdelijk en onomkeerbaar is en dat het sluipende proces ongemerkt verloopt. Langzaam maar zeker worden de mens zijn verleden en zijn verwachtingen ontnomen, met het uitschakelen van het bewustzijn verdwijnt hij definitief.

Tijdens het lezen van Hersenschimmen realiseerde ik me dat er ogenblikken zijn waarop ik anders dan een paar jaar geleden in mijn geheugen moet zoeken naar een naam of een feit. Ze zijn er wel maar soms vraagt het enige inspanning ze naar boven te halen. Schouderophalend lach je zo’n moment weg: gebrek aan concentratie, een beetje verstrooid… Dat het wel eens het begin van een langdurig en uiteindelijk finaal proces zou kunnen zijn daarover over zwijg je. Bernlef heeft dat niet gedaan. Daarom en om de vorm die alle gemakzucht loochent vind ik Hersenschimmen een moedig boek.

(Brand, 1984)

Mijn waardering

Hersenschimmen is een mooi maar zielig boek over het dementeringsproces van Maarten en de consequenties voor zijn vrouw Vera. Het onderwerp sprak mij wel een beetje aan, omdat het een onderwerp is waar vrijwel nooit over geschreven wordt. Ik heb de film ‘Honig Im Kopf’ gezien waarin de hoofdpersoon ook lijdt aan dementie, dus volledig onbekend met het onderwerp was ik niet. Maar in Hersenschimmen is het boek volledig in de ik-persoon geschreven, wat een unieke invalshoek geeft op het onderwerp dementie. Naarmate het verhaal vordert worden de zinnen in het boek steeds korter en abrupter. Maarten keert steeds meer in zichzelf, zijn taal verbrokkeld. De aftakeling van zijn geest kun je dus zien aan de afbrokkeling van de taal. Er zijn weinig moeilijke woorden en geen lange zinnen wat het verhaal makkelijk maakt om te lezen. Ik kon me goed op de inhoud concentreren. Wat mij intrigeerde was de symboliek van de winter, de sneeuw die alles bedekt staat symbool voor de vervaging van Maarten zijn geest. Ook de vele open plekken in het verhaal en de witregels in het boek geven goed weer hoe Maarten steeds meer dingen vergeet.

Wat ik zielig vond was dat Maarten de foto’s van hem en Vera ging verbranden. Die foto’s zijn een soort ‘brug naar het verleden’, en zelfs die brug stort in. Ik kan me alleen maar voorstellen hoe moeilijk dat voor Vera moet zijn. De mooie herinneringen die aan die foto’s zaten.

Het boek was niet heel spannend, maar ik denk niet dat dat de bedoeling van de schrijver was. Het boek geeft een unieke invalshoek in het dementeringsproces. De verwarringen in het boek slepen je mee en je moet goed in het verhaal zitten wil je begrijpen dat het niet klopt met de realiteit. Bijvoorbeeld als Maarten naar zijn werk moet, het lijkt heel echt, maar Maarten is allang met pensioen. Je kijkt en denkt echt met Maarten mee.

De titel Hersenschimmen verwijst naar allerlei gebeurtenissen in het verhaal die alleen maar als schimmen zijn voor Maarten omdat hij niet meer helder kan denken door zijn dementie. Aan de ene kant gaat het boek over hoe Maarten met zijn dementie omgaat, maar aan de andere kant gaat het over Maarten en Vera die al lang van elkaar houden en veel met elkaar hebben gedeeld en doorgemaakt, en die nu van elkaar vervreemden door die dementie.

Hersenschimmen is een goed boek. De stijl van het schrijven en het onderwerp passen goed bij elkaar. De laatste paar bladzijdes zijn zo onduidelijk dat je er vrij weinig van kan maken, dit zorgt voor meer verwarring en open plekken wat erg toepasselijk is voor Maartens geestelijke gesteldheid.

Bernlef heeft iets wat zo ingewikkeld is, op een toegankelijke manier weten op te schrijven.