Een jeugd zonder zekerheid

Inleiding

In 1957 verscheen Het Bittere Kruid van Marga Minco, uitgegeven door Bert Bakker. Het boek gaat over een joodse familie uit Breda, tijdens de Tweede Wereldoorlog. Razendsnel was het boek populair en verschenen er vertalingen naar meerdere talen. Ook werd het boek verfilmd. Hier was Marga Minco echter niet blij mee, ze heeft zelfs geprobeerd de film van titel te laten veranderen. Een ander boek dat ik heb gelezen is Drenkeling Kinderjaren in het Derde Rijk. Het is geschreven door G.L. Durlacher in 1987 en uitgegeven door Meulenhoff Nederland bv. Drenkeling gaat ook over een joodse familie in de Tweede Wereldoorlog. Na het lezen kwam er een vraag in mij op die ik in dit essay ga behandelen: in hoeverre hebben deze boeken mij geholpen met het kunnen inleven in de chaotische en spannende levens van de hoofdpersonen?

Natuurlijk lees je een boek anders, als je weet dat ze gebaseerd zijn op waargebeurde verhalen. Het maakt het verhaal en alles dat zich afspeelt levendiger en realistischer, ondanks dat het al decennia geleden gebeurd is.

Mijn leeservaring

Het mooie aan beide boeken is, dat ze veel overeenkomsten hebben qua inhoud en stijl, maar mij toch een compleet andere leeservaring hebben gegeven. Het Bittere Kruid was vlot te lezen, omschrijvingen waren er bijna niet, slechts waar nodig was. Het verhaal bestaat uit voornamelijk dialogen en gebeurtenissen in het heden. Ook was het gemakkelijk dat de taal simpel was, ondanks dat het boek aangegeven wordt als niveau 3. Ik denk dat de moeilijkheid in dit boek niet zozeer in het begrijpen van de taal ligt, maar meer in het kunnen interpreteren en het beleven van het verhaal. Op de achterkant van het boek staat: ‘Het Bittere Kruid, bekroond met de Vijverbergprijs, is door de kritiek in binnen- en buitenland unaniem geprezen als een menselijk document van uitzonderlijk gehalte, waarin de schrijfster met een maximum aan soberheid en distantie de ondergang van een joodse familie tijdens het nazibewind getekend heeft.’ Marga Minco heeft in dit boek weinig tot geen diepgang in de gevoelens van de personages gegeven. Dit was best lastig, het maakte het beleven van het verhaal moeilijker, je weet namelijk niet hoe een bepaald personage zich bij een bepaalde gebeurtenis voelde. Recensent Michel Krielaars schreef: ‘Het boek behoort nog altijd tot de beste fictie over dat beschamende hoofdstuk uit de Nederlandse geschiedenis. Dat is niet alleen te danken aan wat Marga Minco (pseudoniem van de in 1920 geboren Sara Menco) vertelt, maar ook aan haar zuivere en sobere taalgebruik. En precies dat laatste is haar grote kracht.’

Daarin tegen, maakte Durlacher in zijn boek wel meer gebruik van beschrijvingen en was er enigszins een vorm van diepgang in emoties. Dit is nog steeds niet veel en niet ingewikkeld, het is namelijk vanuit het perspectief van een kind geschreven. Toch zorgde het er wel voor dat ik me beter in het hoofdpersoon kan inleven en dus het verhaal beter meekreeg.

Inleving in de hoofdpersonen

Arjan Peters schreef in zijn recensie: ‘Dan duikt hij verder het verleden in. Drenkeling - Kinderjaren in het Derde Rijk (1987) is het voorgeborchte, met herinneringen aan de jaren dertig in Baden-Baden, toen de dreiging van de bruinhemden en hakenkruisvlaggen steeds heviger werd.’ In zijn recensie ziet hij alle boeken van Durlacher als een hoofdstuk van een grote roman. Wat mij opviel aan deze recensie, was dat er maar een heel klein stukje over Drenkeling ging. Toch is dit stuk relevant met hoe ik me kon inleven met de hoofdpersonen.

Beide schrijvers hebben zichzelf als hoofdpersoon gebruikt. In allebei de verhalen zijn ze nog jong, hoewel Gerhard overduidelijk een paar jaar jonger is dan Marga. Dit is waar de thema’s van de boeken overeen komen: oorlogservaringen als joods kind. Er zijn veel overeenkomsten, zoals het gepest, het moeten verhuizen en het feit dat ze familieleden nooit meer terug zullen zien, omdat ze opgepakt zijn.

De passages in de boeken die zelfs tot twee weken na het lezen van de boeken zijn blijven hangen, zijn de momenten wanneer de hoofdpersoon erachter komt dat een familielid is gevangengenomen. De oorzaak hiervan is, dat ik het me waarschijnlijk niet voor kan stellen dat dit soort dingen echt gebeurd zijn en dat ik me nooit in zou kunnen beelden hoe zenuwslopend het zou moeten zijn geweest om constant zo’n grote angst met me mee te dragen. In het Bittere Kruid staat dit mooi beschreven:

‘‘Ik ben…’ begon ik.

‘We weten het,’ zei de man. ‘Uw broer heeft van het station uit opgebeld en gezegd dat u alleen zou komen.’

‘Zei hij nog meer?’ vroeg ik.

‘Ja,’ zei de man. ‘Bij de controle is zijn vrouw aangehouden.’’

Een ander citaat uit het boek is: ‘Ik bleef staan om te kijken naar de mensen die uitstapten, alsof ik op iemand wachtte. Iemand met een vertrouwd gezicht, vlak voor het mijne. Maar ik miste het geloof van mijn oom.  Zij zouden nooit terug komen, mijn vader niet, mijn moeder niet, Bettie niet, noch Dave en Lotte.’ Het tweede citaat is het allerlaatste stukje uit het boek, het lijkt wel alsof dit een van de weinige stukjes is waar een beetje emotie in verweven zit.

In Drenkeling staat meer beschreven over hoe Gerhard als jong kind alles achter moet laten. Net zoals bij het Bittere Kruid vind ik een van de laatste stukken van het boek het pakkendste. ‘Mijn huis weg, mijn kamer weg, mijn speelgoed weg, weg, weg, alles weg. Geen Harro meer, geen school meer en zelfs mijn beer is weg. Alles wat mij rest ligt in een koffer naast mij op de achterbank waar oma eigenlijk moest zitten’

‘De slaap wil niet komen, mijn tranen zijn op. Gordijnen wapperen in de wind. Door de ramen schijnen de sterren van de laatste nacht in mijn geboorteland.’  

Conclusie

Nu het essay geschreven is en ik de boeken uitgebreid behandeld heb, dringen de verhalen nog beter tot me door. De boeken hebben mij geïnformeerd, geamuseerd, geëmotioneerd, en heeft mij ertoe gezet om na te denken. Tot kort geleden had ik me nooit heel erg verdiept in oorlogsverhalen. Wel had ik films gezien (zoals Schindler’s Lijst) die mij een idee hadden gegeven hoe de oorlog was. Een oorlogsverhaal op papier doet toch meer met me. Ik kan mijn fantasie een beeld laten vormen bij wat ik lees. Deze boeken hebben me geleerd dat ik de vrede en welvaart waar ik in ben opgegroeid niet altijd vanzelfsprekend is geweest. Nog geen eeuw geleden leefden kinderen van mijn leeftijd in angst en onzekerheid, en voelden ze zich niet veilig. Als antwoord op de vraag die ik mezelf stelde in de inleiding: deze boeken hebben mij een kijkje gegeven in een leven van onzekerheid en heftige gebeurtenissen. Ik kan me niet voorstellen hoe dit daadwerkelijk zou zijn geweest. Uiteraard kan ik er een beeld bij schetsen, maar de werkelijkheid was waarschijnlijk veel gruwelijker dan dat.