Feitelijke gegevens

• 3e druk, 1983
• 212 pagina's
• Uitgeverij: De Arbeiderspers

Flaptekst

Eerste zin

‘Vertel mij eens’, zei Jenny, ‘want jij met jouw opleiding moet het weten: wat is het leven?’ ‘Een tijdelijk oponthoud van een zonnestraal onderweg naar het heelal’, zei ik.

Samenvatting

De kroongetuige gaat over twee problemen: het huwelijk van Thomas Kuyper en zijn vrouw Leonie, die onvruchtbaar is, en Thomas’ betrokkenheid bij de verdwijning van Jenny Fortuyn.

Thomas heeft een affaire met Jenny als zijn vrouw bij haar moeder logeert. Tijdens een onweersnacht wil hij met haar mee naar huis maar ze weigert en ze krijgen ruzie. Enkele dagen later wordt hij op zijn werk bezocht door twee inspecteurs, Lambert en Meuldijk, die hem vragen stellen over Jenny, die verdwenen blijkt te zijn. Die avond gaat Thomas met een smoes naar de bibliotheek, Leonie is weer thuis en Jenny werkt daar, om te kijken of Jenny er al weer is en ontmoet Lambert en Meuldijk weer op haar zolderkamer. Ze hebben ontdekt dat Jenny die avond niet thuisgekomen is en Thomas is de laatste die haar gezien heeft. De volgende dag of enkele dagen later wordt hij thuis gebeld door Lambert die opnieuw met hem wil praten. Thomas wil koste wat het kost Leonie erbuiten houden en daarom stemt hij in met een bezoek van Lambert aan zijn huis, waarbij Lambert zal doen alsof hij een nieuwe collega is van Thomas. Thomas zal ook de kleren van die avond inleveren en Lambert mag in het laboratorium rondkijken. Lambert vermoedt dat Thomas Jenny gedood heeft omdat ze hem had afgewezen en omdat hij niet wilde dat ze iets tegen Leonie zou zeggen. Leonie vertrouwt het hele gebeuren niet. De volgende dag wordt Thomas door Lambert gebeld. Hij moet weer naar het bureau komen omdat ze bloed op zijn kleren hebben aangetroffen. Thomas kan dit makkelijk verklaren omdat er bij zijn werk op het laboratorium ratten onthoofd worden en er dan altijd flink wat bloed in het rond spettert. Een aantal weken hoort Thomas niets van Lambert maar als zijn collega Alex terugkomt van vakantie, wordt hij meteen verhoord. Alex antwoordt warrig op de vragen van de rechercheurs, maar op basis van wat hij zegt, dat de vastende ratten na de nacht van het onweer zo verzadigd leken terwijl ze elkaar niet hadden opgegeten en dat hij sinds die nacht niet meer voor de ratten zorgt, wordt Thomas wel gearresteerd. Hij wordt ervan verdacht Jenny vermoord te hebben en haar lichaam aan de ratten gevoerd te hebben. Hij belt Leonie om haar op de hoogte te brengen maar zij weet alles al.

Thomas zit in de gevangenis en Leonie en hij schrijven elkaar brieven. Thomas vertelt Leonie hoe hij Jenny ontmoet heeft in de bibliotheek. Leonie vertelt over de media die verlekkerd over deze moord berichten. Omdat ze de indruk heeft dat iedereen hem al schuldig bevonden heeft, besluit ze zelf op onderzoek uit te gaan. Dan mag Leonie Thomas niet meer schrijven en ze schrijft verder in haar dagboek. Tijdens haar onderzoekt brengt ze een bezoek aan het laboratorium, waar ze met Alex een experiment doet om te kijken hoeveel vlees de ratten kunnen eten, aan de oude man die tegenover het laboratorium woont, meneer Sommig Mens, en tegen de politie gezegd heeft dat hij Thomas en Jenny tijdens de onweersnacht naar binnen heeft zien gaan en Thomas alleen naar buiten heeft zien komen, aan de cafés waar Thomas en Jenny kwamen, aan Jenny’s zolderkamer, waar ze met haar huisgenote Arianne spreekt, die op haar lijkt te vallen en ook gevoelens had voor Jenny, aan de buurvrouw van Robert, op wie Jenny echt gek was, en aan het vrouwenhuis. Dan worden Jenny’s kleren gevonden in het laboratorium en dat is aanleiding om Thomas langer vast te houden. Leonie moet aan een filmpje denken dat Thomas in zijn studententijd gemaakt heeft, ‘Moord in het laboratorium’, en thuis zoekt ze het op. Ze ziet hoe het lijkt alsof er in een van de potten een mens hangt maar uiteindelijk blijkt het een zeekoe te zijn. Leonie gaat naar het laboratorium en ziet inderdaad een mens in de pot met zeekoeien. Omdat ze denkt dat het Jenny is en Thomas dit gedaan heeft, kan ze zich er niet toe zetten naar de politie te gaan.

Het proces tegen Thomas breekt aan. Verschillende getuigen doen hun verhaal, onder andere meneer Sommig Mens. Hij vertelt dat hij Thomas nadat hij uit het laboratorium kwam, in een auto hoorde stappen en zag wegrijden. Dat kan helemaal niet omdat Thomas geen rijbewijs heeft en dat maakt zijn verklaring minder betrouwbaar. De uitspraak zou veertien dagen duren maar ineens staat Thomas op de stoep. Er ontstaat een ongemakkelijk gesprek omdat Leonie Thomas schuldig acht vanwege de vrouw in de pot met zeekoeien. Thomas gelooft haar niet en ze lopen samen naar het laboratorium om de pot te bekijken. Onderweg vertelt Thomas dat hij die onweersnacht Jenny door de nooduitgang het laboratorium heeft zien verlaten. Ze stapte bij Robert in de auto. Hij heeft dat niet verteld omdat hij zich ontzettend bedrogen voelde en zich schaamde. In het laboratorium gaat Thomas kijken, als hij terugkomt moet hij overgeven en staat Lambert voor hun neus. Hij gaat ook kijken. Beiden zeggen dat er wel iemand in de pot zit maar dat het niet Jenny is. Dan gaat er een lampje bij Leonie branden: Robert en Jenny hebben samen Roberts vrouw vermoord en Jenny is er met Robert vandoor gegaan. Ze besluiten de buurvrouw op te halen om het lichaam te identificeren en ze blijkt inderdaad Roberts vrouw te zijn. Lambert neemt Leonies verklaring op en hij zegt dat hij nog steeds Thomas niet vertrouwt. Leonie kan echter niets met zijn verdachtmakingen en gaat met Thomas naar huis. Ze is verdrietig als Thomas haar vertelt waarom hij Jenny zo leuk vond. Gelukkig Thomas haalt een bericht te voorschijn over de eerste reageerbuisbaby.

Personages

Thomas Kuyper

Farmacoloog, gepromoveerd, doet onderzoek bij ratten naar de relatie tussen honger en dorst en kannibalisme, getrouwd met Leonie maar voelt niets meer voor haar omdat de seks alleen een middel is om kinderen te krijgen. Om die reden kan hij erg lelijk tegen haar doen. Als hij wordt gearresteerd en besluit niets meer te zeggen, heeft hij het gevoel weer zichzelf te worden: ‘Het was net of ik in mijzelf verzonk, of ik, nu ik de schijn van vriendelijkheid niet meer hoefde op te houden, voor het eerst mijzelf kon zijn, en die ‘mijzelf’ beviel mij goed, dat was mijn oude, stoicijnse, koppige, in zichzelf gekeerde ik dat geen bindingen had met andere mensen, dat zonder verplichtingen, zonder sociaal gevoel, zonder hoop, zonder liefde, zonder medelijden leefde, maar dat wel gelukkig, wel kalm, wel vergenoegd was.’ (p. 62-63) Volgens Leonie is hij zacht en vriendelijk en geen binnenvetter. Hij is onhandig want hij struikelt altijd over de drempel van het laboratorium en kan bijvoorbeeld geen plaat opzetten.

Jenny Fortuyn

Mooi maar verlopen meisje, melkwit krulhaar, donkere ogen, versleten kleren, Thomas en Leonie vermoeden dat ze drugs spoot, gebruikte sowieso cocaïne, had lange zwarte nagels die ze voor de nacht van haar vermissing had afgeknipt, witte laarsjes, werkt in de Openbare Bibliotheek, heeft twee keer een abortus gehad. Mensen zeggen over Jenny dat met iedereen het bed indook die haar cocaïne kon geven en dat ze mensen gebruikte.

Leonie

Vrouw van Thomas (twaalf jaar getrouwd), Frans gestudeerd, heeft als hobby fotograferen, was vroeger mooi en onafhankelijk volgens Thomas, maar verlangt nu zodanig naar een kind dat ze hem alle lust ontneemt, golvend donkerbruin haar. Het ligt aan Leonie dat ze geen kinderen kunnen krijgen: zij is onvruchtbaar. Haar moeder raakte invalide toen ze geboren werd en haar vader ging ervandoor. Leonie is erg lief en zegt weinig tot niets terug als Thomas lelijk tegen haar doet. Ze is een huismus die graag naar muziek luistert. Ze is slim maar is het liefst thuis en doet het huishouden. Ze is echter alles behalve dom: ze is waakzaam en heeft meteen door dat Lambert geen nieuwe collega van Thomas is. Thomas zegt ook dat het nog nooit gelukt is om tegen haar te liegen. De huisgenote van Jenny vindt dat Leonie dezelfde oogopslag heeft als Jenny, ze doet haar aan Jenny denken en Jenny heeft ook een reproductie hangen van het blauwe vaasje van Chardin, die Leonie erg mooi vindt. Leonie baalt daarvan want ze haat Jenny. Als ze weet dat Jenny dood is, sluit ze zichzelf op in huis en geniet ze van het alleen zijn: ze ontdekt dat ze eigenlijk altijd goedgehumeurd is en best zonder anderen kan, ze wordt alleen mensenschuw.

Quotes

"‘Omdat het de bestemming van de mens niet is om gelukkig te zijn. Van geluk word je geen steek wijzer. Je leert slechts van pijn en verdriet en leed; je komt alleen maar verder door ongeluk. Maar waartoe verder?’ " Bladzijde 30

"‘Dat is het vreselijke van het huwelijk, je krijgt zo’n ontzettende hekel aan jezelf.’" Bladzijde 35

"Vaak stond ik door het venster naar buiten te kijken en dan dacht ik: je hele leven doe je allerlei dingen, hetzij omdat je er zin in hebt, hetzij omdat het je werk is, hetzij vanwege sociale verplichtingen, en al die zaken leveren onverwachte en, in feite, onbelangrijke bijproducten, zoals dit glanzende neonlicht op een ommuurde stadstuin, en het zijn juist die bijproducten waar het achteraf om blijkt te gaan, de rest doet er weinig toe. " Bladzijde 64

"‘Hij jaagt achter haar aan, tot zij hem vangt.’" Bladzijde 73

Thematiek

List, leugens en bedrog

'Ieder mens is voor de ander een raadsel, niemand kent iemand anders echt, ook niet de dichtstbijzijnde.' (Kralt 1989) Dat is de kern van de roman en zien we bij alle personages terug: Thomas bedriegt Leonie met Jenny. Vervolgens vertelt hij haar niet dat hij in verband gebracht wordt met haar verdwijning, maar Leonie is niet gek en komt er al snel zelf achter. Jenny bedriegt Thomas echter ook: zij is niet gek op Thomas maar op Robert en gebruikt Thomas alleen voor de medicijnen, drugs en voor een plek om het lijk te verstoppen. Ze liegt dat ze haar lunch zelf wil betalen; ze wil alleen Thomas' portemonnee vasthouden om zijn sleutels van het laboratorium eruit te stelen. Robert bedriegt zijn vrouw en vermoordt haar zelfs om er met Jenny vandoor te kunnen. Beiden misleiden de buurvrouw en de man die tegenover het laboratorium woont. Lambert bedriegt de zaak: hij is niet alleen gedreven om de dader te pakken, hij is ook zelf door Jenny gedumpt en kan zich waarschijnlijk goed in Thomas inleven. Later probeert hij achter Thomas' rug om Leonie te versieren. Leonie bedriegt zichzelf: ze houdt zichzelf lang voor dat ze zelf op onderzoek uitgaat om Thomas' onschuld te bewijzen maar uiteindelijk wil ze alleen weten of Jenny en hij met elkaar naar bed zijn geweest. Ze wil ook lang niet weten dat ze echt onvruchtbaar is en dat de manier waarop ze daar de laatste tijd mee omging, mede de oorzaak van Thomas' bedrog is. Uiteindelijk doorziet ze Thomas' en Lamberts bedrog maar ze denkt ook echt dat Thomas Jenny vermoord heeft. Daarmee zou je kunnen zeggen dat ze Thomas bedriegt: hij ging ervan uit dat zij hem echt kende en dat zij echt zou snappen dat hij onschuldig was. Het stelt hem teleur dat ze hem in staat echt een dergelijke moord te plegen.

Motieven

Muziek

Klassieke muziek vergezelt de levens van Thomas en Leonie en biedt hun vaak steun en raad. Thomas zet bijvoorbeeld ’s nachts Otello van Verdi op als hij wakker wordt van een nachtmerrie. Hij zegt dat Leonie maar naar Kinderszenen (‘Scenes from a Childhood’) van Schumann moet luisteren, als ze Verdi afkraakt. Als Leonie bang is van de spinnen en van wat Thomas gedaan heeft, zet ze ‘haar lievelingsjongetje op’: een Bach-plaat van Harnoncourt. Als Thomas vrij komt, koopt hij de laatste uitgave van Schumann voor Leonie.

Feminisme

Jenny staat erop haar lunch zelf te betalen vanuit haar feministische principes en ze bezoekt regelmatig het vrouwenhuis. Een vrouw uit datzelfde huis die Leonie achterna komt vindt Jenny een slachtoffer van de verschrikkelijke mannenmaatschappij en vertelt dat ze het vrouwenhuis naar haar willen vernoemen. Als Leonie het niet met haar eens is, noemt zij haar een verraadster. Later bezoekt Leonie dit vrouwenhuis met Arianne, waar ze discussiëren over abortus en orgasmen. De vrouwen zijn verontwaardigd omdat ze zijn bezocht door twee mannelijke i.p.v. vrouwelijke rechercheurs en omdat Leonie het afschuwelijke wat Jenny overkomen is, wil onderzoeken. Als Leonie wegloopt, komt Arianne haar achterna en kust haar. De feministische vrouwen maken geen al te slimme indruk maar het is wel Leonie die de zaak oplost en niet de mannelijke rechercheurs.

Huwelijk en kinderloosheid

Het huwelijk van Leonie en Thomas is kinderloos en vooral Leonie trekt zich dat erg aan, maar ook Thomas droomt over zijn ongeboren zoon en praat tegen hem. Thomas moet met Leonie vrijen om een kind te verwekken en dat gaat hem ontzettend tegenstaan. Zelf verlangt hij niet meer naar kinderen, zegt hij, maar daarmee bedriegt hij dus zichzelf (thema). Uiteindelijk knipt hij een bericht over de eerste reageerbuisbaby uit de krant. Misschien is deze huwelijkssituatie medeoorzaak van Thomas' verliefdheid op Jenny, hijzelf ziet het in ieder geval zo. (Bij dit motief past ook de eerste titelverklaring.)

Spinnen

Tijdens zijn eerste bezoek aan het laboratorium licht Lambert de deksel van een terrarium met giftige spinnetjes. Leonie heeft een aangeboren angst voor spinnen. Haar moeder maakte ze dood. Toen ze Thomas ontmoette, werkte hij met spinnen: de Zwarte Weduwen die hij inspoot met een drugs, maakten mooie webben, i.t.t. de andere spinnen die er juist chaotische webben van gingen maken. Leonie droomde toen dat ze zwanger was en spinnen baarde. Thomas haalt de spinnen uit huis en laat ze buiten los. Nu Thomas in de gevangenis zit lijken de spinnen het huis over te nemen. Als ze besloten heeft om aan de politie te vertellen wat ze weet, stapt ze de deur uit en wordt tegengehouden door een enorm web en als het later mistig is, ziet het er in haar ogen uit alsof het land met spinnenwebben is bedekt. Ze denkt op een gegeven moment zelfs dat Jenny om het leven is gekomen door de beet van een van de Zwarte Weduwen in het laboratorium.

Vogels

Als Thomas nog niet is opgepakt, zitten de bomen vol met spreeuwen. De brandweer spuit ze weg en een jonge spreeuw wordt dan door een roofvogel gepakt. Niet lang daarna wordt hij opgepakt. Op de dag van de avond dat Leonie en hij voor het eerst met elkaar naar bed gingen, zagen ze tijdens een wandeling tientallen zwarte vogels. Jaren later moesten ze tot twee keer toe door een groep Dohlen lopen. Na die vakantie lieten ze zich beiden onderzoeken en bleek Leonie onvruchtbaar te zijn. Als Leonie de deur niet meer uitkomt omdat ze niet weet of ze naar de politie moet met haar kennis, zit de tuin ook vol met kauwen. Hoofdstuk 5 heet ‘De zwarte vogels’ omdat er weer kauwen op de brug zitten als Thomas en Jenny naar het laboratorium lopen om te kijken wat er in de pot met zeekoeien zit. Thomas hecht geen waarde aan al deze voortekenen en zegt dat Leonie dat alleen maar doet omdat ze behoefte heeft aan betekenis van haar leven.

Titelverklaring

De titel wordt verklaard op pagina 144 in een citaat van Nietzsche: ‘Zijn niet de meeste huwelijken van dien aard dat men geen derde als kroongetuige wenst? En juist deze derde ontbreekt vrijwel nooit – het kind – en dat is meer dan een kroongetuige, namelijk de zondebok.’ Deze verklaring past dus bij de verhaallijn over de huwelijksproblemen. In de andere verhaallijn is meneer Sommig Mens de kroongetuige die ‘ontmaskerd’ wordt als hij zegt dat Thomas in een auto gestapt is en is weggereden. Leonie voelt zich dan een beetje beledigd, omdat zij zichzelf als de kroongetuige beschouwt. Zij weet immers waar Jenny’s lichaam verborgen is.

Structuur & perspectief

Het boek is verveeld in vijf hoofdstukken met titels, die weer verder onderverdeeld zijn in genummerde delen. Het verhaal wordt chronologisch verteld.

Het eerste hoofdstuk heeft een ik-perspectief: Thomas vertelt. In hoofdstuk 2 schrijven Thomas en Leonie elkaar brieven. Het derde hoofdstuk heeft weer een ik-perspectief: Leonie schrijft in haar dagboek. Hoofdstuk 4 wordt ook weer door Leonie in het ik-perspectief verteld. Uiteindelijk is er dus sprake van een meervoudig perspectief.

Decor

Het verhaal speelt zich af in een niet nader benoemde studentenstad met grachten en cafeetjes. Het laboratorium speelt natuurlijk een belangrijke rol: de proeven met ratten die Thomas doet, hebben iets gruwelijks waardoor je geneigd bent hem ervan te verdenken best iets met Jenny uitgespookt te kunnen hebben. Ook biedt het museum van het laboratorium gelegenheid tot het verstoppen van een lijk.

Het is eerst zomer (augustus - september) want het is warm en de studenten zijn de stad uit. Jenny verdwijnt in de nacht van 31 juli op 1 augustus. Later wordt het herfst en vallen de bladeren (oktober - november). Als de rechtszaak is, is het winter: er valt sneeuw en het is bijna Kerst (november – december). De vertelde tijd is dus vijf maanden. Het boek speelt zich verder af aan het begin van de jaren ’80 omdat er wordt gesproken over de angst voor en het protest tegen de atoombom.

Stijl

'Over de stijl van de roman nog een korte opmerking. Maarten 't Hart streeft naar een taal die dichtbij de spreektaal ligt; hij wil zo natuurlijk en verstaanbaar mogelijk schrijven. Literaire opsiering is hem vreemd. Thomas' neiging tot verfraaiing staat haaks op het ideaal van de auteur. Een korte uitspraak kan dat illustreren: "Een tijdelijk oponthoud van een zonnestraal op weg naar het heelal." Het vrome buurvrouwtje van Robert zegt: " [...] het leven is maar een malle omweg naar de dood." De laatste zin, die vanzelfsprekend in de eerste plaats het vrouwtje moet typeren, is niettemin kenmerken voor de stijl van 't Hart: de schijnbare eenvoud ervan is in wezen veel kunstiger dan de gecompliceerdheid van de 'verliteratuurde' taal. Uiteraard zijn ook hier ontsporingen mogelijk: de 'schijnbare eenvoud' vervlakt dan tot een al te dagelijks niveau. Aan dit gevaar ontkomt 't Hart niet altijd.' (Kralt 1989)

Slotzin

Toen hij weer een lange brief uit een enveloppe had gehaald, sloot ik snel de ogen en bad ik snel in gedachten: ‘Genadige God, laat hoop mijn lege en kille geest weer vruchtbaar maken.’

Beoordeling

Ik ben fan van de boeken van 't Hart: ze lezen lekker weg en er valt van alles moois in te ontdekken. Ook 'De kroongetuige' heb ik een tweede keer met veel plezier gelezen: niet alleen word je door het boek getrokken vanwege de verdwijning van Jenny Fortuyn, 't Hart doet ook mooie uitspraken over de liefde, het huwelijk en kinderen. Geschikt voor beginnende en gevorderde lezers en interessant om samen te lezen met een andere 't Hart, bijvoorbeeld 'De zonnewijzer' (ook over Leonie) of 'Het woeden der gehele wereld' (ook over een kinderloos echtpaar). Klassieke muziek, filosofie en religie komen in al 't Harts boeken terug.

Recensies

"'De kroongetuige' is even knap als onhandig, even ambitieus als mislukt. Een vreemde hybride.' (recensie van Carel Peeters, genoemd in de analyse van Peter Kralt)"

"'In het voelbaar maken van zulke gemengde, maar intense emoties toont de schrijver zich ook nu weer een meester.' (recensie van Aad Nuis, genoemd in de analyse van Peter Kralt)"

Bronnen

Kralt, Peter (1989), 'Maarten 't Hart. De kroongetuige.' Lexicon van literaire werken, januari 1989.

https://www.bibliotheek.n...26324.html