Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2018
• 271 pagina's
• Uitgeverij: Atlas Contact

Flaptekst

Eerste zin

Ik was tien jaar en deed mijn jas niet meer uit. Die ochtend smeerde moeder ons een voor een in met uierzalf tegen de vrieskou, die kwam uit een geel blik van Bogena en werd normaal gesproken alleen gebruikt tegen kloven, eeltringen en bloemkoolachtige knobbeltjes op de spenen van melkkoeien.

Samenvatting

Deel I
Jas, de vertelster, is 10 jaar (het is vlak voor kerst 2000). Ze wil mee met haar oudste broer Matthies die een poldertoer gaat schaatsen. Maar dat kan niet: ze is te klein en kan niet heel goed schaatsen. Ze is een beetje boos. Verder verdenkt ze haar boerenvader ervan dat die haar konijn Dieuwertje wil slachten voor de Kerst. Ze bidt tot God met de vraag of die dan niet beter haar broertje kan wegnemen. Maar dat gebeurt helaas ook: Matthies verdrinkt in een wak. In het laatste hoofdstukje van dit deel wordt over de dode Matthies gesproken en over zijn begrafenis. In het gezin Mulder zijn naast Jas nog twee kinderen. Obbe (5 jaar ouder dan Jas) en Hanna (drie jaar jonger dan Jas)

Deel II
Jas is twaalf jaar en ze maakt een aan God gedane belofte waar door mee te helpen bij de paddentrek. Ze neemt twee padden mee die ze in haar kamer bewaart. Hanna en Jas willen beiden 'naar de overkant'. Jas heeft sinds het ongeval steeds haar jas aangehouden: zo wil ze voorkomen dat ze ziek wordt en sterft waardoor haar ouders weer een kind minder zouden hebben.

Het is niet leuk meer in het gezin: moeder is niet bij de les, maakt een potje van het eten en eet zelf ook weinig. Ze vermagert. De ouders kunnen niet omgaan met het verdriet, zwijgen het stil en daardoor ontstaat een 'oestergezin' (geen contact met de buitenwereld - de oester sluit zich).

Jas hoort ouders ruzie maken over een ooit gepleegde abortus, voordat die getrouwd waren. De straf van de dood van het oudste kind beschouwen ze als een straf van God (de tiende plaag van Egypte). Moeder brengt wel steeds eten naar de kelder, wat Jas doet denken aan de oorlog. Ze fantaseert dat moeder een stel Joden in de kelder verbergt. Ze hebben het namelijk op school gehad over de nazi's met Hitler (op dezelfde datum geboren als Jas). De kinderen moeten zich maar zien te redden. Obbe doet een experiment met de hamster Ties (verdrinkt hem in een glas zoals het broertje). Ze willen zo eigenlijk dicht bij het raadsel van de dood komen (d.i. aan de overkant). Daarover praat Jas vooral met Hanna: ze noemen het hun Plan. Ook zit er een seksuele kant aan hun relatie: ze tongzoenen en wekken lustgevoelens bij elkaar op. Dat deed Jas zelf ook al met haar knuffelbeest. 

Met haar vriendin Belle gaat Jas naar de piemels kijken van de buurjongetjes. Jas praat met haar twee padden over liefde en paren: als die twee padden dat gaan doen, gaan haar ouders het ook weer doen, denkt ze.
Vader stopt stukjes Sunlightzeep in de kont van Jas, omdat ze niet meer kan poepen. Dat zou moeten helpen, maar ook hier hangt een waas van verboden seksualiteit over de vreemde passage.

Het noodlot is nog niet helemaal voorbij: de koeien worden getroffen door mond- en klauwzeer. Ze moeten worden afgemaakt en de veearts begeleidt dat proces. Maar de man maakt toch ook wel wat rare opmerkingen tegen Jas. Obbe gaat ook verder in zijn 'seksperimenten': hij spuit blikjes cola in de vagina van Hanna (die daar orgastische gevoelens van krijgt) en doet de lipjes van de blikjes in de vagina. Jas gaat naar de koeienstal vlak voor de ruiming en stopt een kaasboortje in een koeienkut. Ze wil kijken of de veerarts dat opmerkt. Als dat het geval is, kan hij haar redden, is haar dwanggedachte. De veerarts merkt het niet op (vooruitwijzing). Dan worden de koeien geruimd.

Deel III 
We naderen de maanden november en december. Obbe gaat ook met zijn vinger in de anus van Jas. Er is weer een seksuele connotatie: ze mag niets tegen haar ouders vertellen. Omdat ze nog steeds slecht poept, moet ze van haar vader op aanraden van de veearts olijfolie drinken. De veearts blijft dubbelzinnige opmerkingen maken. Niet lang daarna poept Jas eindelijk harde keutels. Tijd voor een nieuw 'seksperiment'. Belle moet op de nepkoe liggen waarmee zaad wordt gewonnen. Obbe brengt stikstof in de vagina van Belle in. Er komt geen ellende van. Hanna wil nog steeds naar 'de overkant'. Ze gaan naar het meer fietsen en Jas duwt Hanna in het water, en redt haar er weer uit. Weer een poging om de dood te kunnen benaderen? 

Met haar vader gaat Jas mollen vangen. Ook hij praat daarbij over haar 'tietjes'. Hij wil dat ze haar jas uitdoet. Jas heeft dan geen bescherming meer (vooruitwijzing naar het einde). Met Hanna volgt weer een masturbatiescène. Obbe vindt dat ze een offer moet brengen om alles weer in het gareel te krijgen. Hij laat haar met een klinkhamer een sierhaan doodslaan. Daarna zegt hij dat ze gek is. De jas van Jas moet inderdaad uit. Ze vertrekt vlak voor de kerst naar de kelder. daar staat een grote vriezer met een zwaar deksel. Wie daarin gaat liggen, wordt pas met kerst gevonden, zei moeder eens. Toch stapt Jas in de ijzige vriezer en laat de deksel dichtvallen. Het wordt ijzig stil. (Jas gaat 'naar de overkant', naar haar gestorven broertje Matthies)

Personages

Jas Mulder

We volgen Jas als meisje van 10-12. Ze is een puber op weg naar het moeizame bestaan van de volwassene. Wat dat betreft is er ook sprake van een coming-of-age-motief. Jas’ wereld is fantasierijk en poëtisch maar tegelijkertijd verdorven en verdoemd. De dingen zijn even bezield als gevaarlijk. Jas zelf is soms doortastend maar even goed heel erg bang. Ze is bang voor schimmels, bacteriën (de jas die ze aanhoudt) en voor zichzelf. Ze spreekt uit een pedofiel te zijn (ze is 12), doet net zo foute dingen als Hitler die op dezelfde datum geboren is, is bang voor de dood, is bang voor het touw dat als een onheilspellend voorteken aan de zolderbalk hangt. Bang ook voor het kriebelen in haar buik; dat kunnen keutels zijn, wormen, maar ook vlinders van opwinding. Alle bange gevoelens moeten er uit., Net als de steeds maar vastzittende ontlastingsproppen, waarbij zowel haar vader als haar broer (dubieuze) handelingen plegen om haar te verlossen van de troep (de stront kun je dus ook symbolisch opvatten). Ze heeft rituelen, fantasieën en dwanggedachten waaraan ze haar steun kan ontlenen en altijd is er nog de hoop die rust 'aan de overkant." Dat blijkt toch uiteindelijk de oplossing.

Moeder

Moeder kropt haar verdriet na de dood van haar zoon op. Ze is weinig meer in het leven geïnteresseerd, eet nauwelijks meer na de dood van Matthies. Het huwelijksleven is voorbij, geteisterd als ze wordt door schuldgevoelens. Ze zegt zelfs aan de eettafel in de keuken dat ze het liefst dood zou zijn. Haar verdriet zal na het einde van het verhaal natuurlijk nog groter worden.

Vader

Vader wil na de dood van Matthies het liefst nergens over praten en hij verdringt zijn verdriet door hard te werken. God heeft nu eenmaal zo beslist. Die zelfde God pakt hem ook nog eens zijn koeien af door ze met mond-en-klauwzeer te besmetten. Ook dat ondergaat hij gelaten. Dubieus blijft zijn handeling met de zeepblokjes in de anus van Jas. Ook de belangstelling voor haar lichamelijke ontwikkeling komt enigszins incestueus over.

Hanna

Hanna heeft de meest optimistische blik van de personages. Ze heeft ook helder voor zich wat ze wil, nl. naar de overkant zonder al teveel poespas. Ondertussen geniet ze al jong van seksuele lustgevoelens. Ze is een meisje dat niet dwarsgezeten wordt door de sombere gevoelens zoals Jas die heeft.

Obbe

De vijf jaar oudere broer van Jas. Hij wordt door de dood van Matthies de oudste zoon en zou dan eigenlijk ook meer een wegwijzer/gids voor Jas moeten zijn. Maar is een slechte gids: hij experimenteert met het doden van dieren en met bizarre seks (Colaseks met Hanna en stikstofseks met Belle). Komt op mij als lezer als een wat achterbakse jongen over.

Quotes

"Hij is toch niet dood,’ zei moeder tegen de veearts. Ze kwam overeind van de badrand en haalde haar hand uit een lichtblauw washandje, ze wilde net Hanna’s billen doen, anders liep ze kans op wormen, die maakten gaatjes in je als in koolbladeren. Ik was oud genoeg om er zelf voor te zorgen dat ik geen wormen kreeg, en klemde mijn armen om mijn knieën om minder bloot te lijken nu de veearts zonder te kloppen de badkamer ineens binnen was gekomen. Met gehaaste stem zei hij: ‘Vlak bij de overkant, door de vaargeulen, was het ijs veel te zwak. Hij reed lang aan kop, niemand zag hem meer.’" Bladzijde 17

"Ik keek naar het blote lichaam van Hanna, dat hetzelfde was als het mijne. Alleen dat van Obbe was anders. Hij stond naast het bad, nog met zijn kleren aan, hij had net verteld over een computerspelletje waarin hij op mensen moest schieten die als vleestomaten uit elkaar spatten, en zou na ons in hetzelfde badwater gaan. Aan de onderkant, zo wist ik, had hij een kraantje zitten waardoor hij kon plassen, met daaronder een lelletje als bij een kalkoen. Soms maakte ik me er zorgen om dat hij daar iets had hangen waar niemand over praatte. Misschien was hij wel doodziek. Moeder noemde het een plassertje, maar misschien heette het eigenlijk kanker en wilde ze ons niet bang maken omdat oma van de lichte kant aan kanker overleden was." Bladzijde 18

""het gaat prima met de drie koningen", zeg ik. Sinds de dag dat Matthies niet meer terugkwam, noem ik ons de drie koningen, want op een dag zullen we onze broer vinden, al moeten we er veer voor reizen en cadeau meenemen." Bladzijde 46

"Ik spreek het niet hardop uit, maar we weten allebei dat er twee mensen in dit huis zijn die constant naar de overkant verlangen, die het meer over willen steken en daar offers voor willen brengen van Fireballs tot aan dode dieren." Bladzijde 170

"Vader en moeder zien onze tics niet. Ze hebben niet door hoe minder regels er zijn, hoe meer we deze zelf gaan verzinnen. Obbe vond daarom dat we elkaar moesten komen en na de kerkdienst zijn we naar zijn slaapkamer gegaan. Ik zit op zijn bed met Hanna, die loom tegen we aanligt, ik kriebel haar zachtjes in haar nek." Bladzijde 74

"Eigenlijk is mijn jas net zo goed een verzet, een rebellie tegen alle ziektes die worden genoemd in de radioverzoekjes bij 'De muzikale Fruitmand'. Ik word steeds banger voor alles wat je kunt krijgen." Bladzijde 129

Thematiek

Zin van het bestaan / zin van het leven

Ik maak een keuze voor dit thema, omdat het nogal ruim kan worden opgevat. Het omvat namelijk het verwerken van het verdriet van het verlies van een dode zoon, het schuldgevoel daarover, het omgaan met de problemen van leven en dood en tegenslagen, het omgaan met angsten van een kind, het ontdekken van seksualiteit in je leven. En ook voor een groot deel betreft het de familiebetrekkingen die het gevolg zijn van de dood van een kind. De ouders zwijgen het broertje liever dood en willen het aanvaarden als een onontkoombaar gegeven, dat bij het leven hoort. ("God geeft, God neemt") Daardoor wil het zg. oestergezin weinig contact met de buitenwereld: er wordt wel eens gesproken over één buurvrouw, of over één vriendinnetje Belle. Obbe rept helemaal niet over vriendjes. Hij doet toch een aantal kwalijke (wrede en seksueel getinte) experimenten. Door de dood zijn de familiebetrekkingen sterk veranderd. Jas heeft angsten, (doodgaan) rituelen (jas dragen) en fantasieën (Joden verbergen) gekregen, vader trekt zich terug in het werk, moeder wordt minder attent en eet niet meer. Zusje Hanna staat eigenlijk nog het meest onbevangen in het leven en heeft daar op een heldere kijk. Zo probeert iedereen zich een weg door het leven te banen, met steeds die hoop van de lokkende overkant.

Motieven

Moeizame liefdesrelaties

De liefdesrelatie tussen de ouders van Jas wordt op een heel laag pitje gezet, nadat Matthies is overleden. Ze raken elkaar niet meer aan en doen ook helemaal niet leuk tegen elkaar. Jas hoopt dat ze weer seks gaan hebben wanneer haar padden het ook gaan doen.

Tweede wereldoorlog

Hoewel zijdelings van belang, komt de oorlog toch als motief in deze roman. Het gaat om de dwanggedachte dat er beneden in de kelder Joden zitten opgesloten. De moeder van Jas brengt namelijk steeds eten naar de kelder, terwijl ze uit verdriet zelf nauwelijks eet. daarom moeten er wel onderduikers zijn, maar er wordt natuurlijk niet over gesproken, omdat dat geheim moet blijven. Ook komen er steeds verwijzingen naar Adolf Hitler voor. Jas is namelijk op dezelfde dag geboren als de Duitser (20 april).

Seksualiteit

In Jas wordt een ontluikende seksualiteit wakker. Ze krijgt lustgevoelens door te spelen met haar knuffel. Ze is geïnteresseerd in de piemel van haar buurjongetjes en de pik van haar broer. Ze spelen seksueel getinte spelletjes. Hanna wordt op een zeker moment bevredigd door een colablikje leeg te spuiten in haar vagina. Jas en Belle doen ook spelletjes, op een keer doet ook Obbe mee door Bella op een nepkoe lustgevoelens te bezorgen. Jas heeft veel oog voor het seksleven van de padden die ze vergelijkt met het seksleven van haar ouders. De in het gezin komende veearts maakt ook bedenkelijke opmerkingen tegen het jonge meisje Jas. Daarnaast zijn de passages met het in de anus brengen van zeep (door de vader) en vinger (door broer Obbe) seksueel getint. Het is een onfris bestaan daar op die boerderij.

Fantasie en werkelijkheid

Het werk is autobiografisch maar de schrijfster heeft de waarheid naar haar hand gezet. Ze heeft een gestorven broertje, ze woonde op een boerderij, maar haar broertje kwam bij een auto-ongeluk om het leven en de boerderij was geen melkveehouderij. Maar ook: de fantasie ( de vertekening van de werkelijkheid) die Jas in haar leven brengt moet het redmiddel zijn om het moeilijke leven en de dood te overwinnen.

Abortus

Een familiegeheim waar Jas toevallig na een ruzie van haar ouders achterkomt, is dat een eerste kind is weggehaald. Haar ouders waren toen nog niet getrouwd. Moeder ziet dat de dood van Matthies een straf van God is (de tiende plaag).

Godsdienst

De Gereformeerde godsdienst speelt een grote rol in de roman. De rol van God als straffende rechter (het beeld van het Oude Testament) komt herhaaldelijk terug. Jas is ook bang dat ze zal sterven, belooft van alles en heeft ook dwanggedachten daarbij. Jas lijkt het geloof een beetje te verlaten, waar haar ouders er sterk aan vast houden. Jas citeert ook gemakkelijk uit de Statenvertaling. Voor een jong meisje is dat wel opmerkelijk.

Verdriet

Na de dood van Matthies lijden de ouders erg onder het verdriet van het verlies van hun zoon. De ouders groeien uit elkaar, hebben geen seks meer en ze doen niet leuk tegenover de andere kinderen. Vooral bij moeder is het verdriet van haar gezicht te lezen. Ze eet niet meer of nauwelijks en wordt met haar 45e al een vrouw die geen zin meer heeft om te leven. Dat geeft ze ook aan. Ze vindt zich een slechte moeder. Alleen Jas neemt het af en toe voor haar op.

Verlangen naar vrijheid / vrijheidsdrang

Het steeds naar de 'overkant willen' van vooral Hanna en Jas staat symbool voor het verlangen naar vrijheid. Ze willen beiden onder de vleugels van hun ouders vandaag. De overkant is dan het symbool van de hoop en de vrijheid. maar 'de overkant' is ook het symbool van de dood. De dood is dan de verlossing uit de aardse ellende.

Angst / fobie

Jas is een angstig meisje dat probeert met allerlei bezweringen en rituelen de angst (o.a. voor de dood) af te zweren. Zo gaat ze helpen bij de paddentrek om haar schuldgevoel af te wentelen. Draagt de gehele dag haar jas door om niet ziek te worden.

Schuld (gevoel)

Jas wordt geteisterd door een schuldgevoel aan de dood van haar broertje. Omdat ze bang was dat haar vader haar konijn voor de kerst wilde slachten, verzocht ze God om in plaats van het konijn haar broertje te nemen. Als dat gebeurt, kun je je voorstellen dat een kind van 10 daar een schuldgevoel aan over houdt. Bovendien had ze nagelaten hem te wijzen op de ijspriem die hij had moeten meenemen, voor het geval hij in een wak zou komen.

Dood

De dood speelt een heel belangrijke rol in de roman. Het begint allemaal met de dood van Matthies. Hij verdrinkt bij het schaatsen. Daarna leef je mee met Jas die steeds bang is dat ze dood gaat. Dan zou haar schuldgevoel ten opzichte van haar ouders nog groter worden. Ze moet voorkomen dat ze ziek wordt en dood gaat. Daarom houdt ze na de dood van Matthies altijd haar jas aan. Ook beslissen de kinderen Mulder zelf ook over leven en dood van dieren uit hun omgeving. (Dat is een Wolkeriaans motief en dat is niet zo gek omdat Marieke Rijneveld een fan van die schrijver is). Obbe doodt de hamster Ties, hij laat het dwergkonijn dood neuken door Dieuwertje. Jas slaat met een hamer de haan dood. Alle koeien van boer Mulder worden geruimd. Moeder geeft aan dat ze steeds dood wil en Jas maakt er aan het einde van de roman zelf een einde aan door in de vriezer te gaan liggen.

Motto

'De onrust schenkt vleugels aan de verbeelding '
(Maurice Gilliams) 
Lees voor 'onrust' 'ongemak' en de link met de inhoud van de roman is duidelijk. Jas bestaat o.a. bij de gratie van de verbeelding.

Vóór deel I staat er nog een motto: een gedicht van Jan Wolkers
"Er staat geschreven, "Ik maak alle dingen nieuw"
maar de akkoorden zijn een waslijn van verdriet,
Messcherpe vlagen knakken het geloof
van hem die weg wil vluchten uit dit wreed begin.
Een ijzelregen geselt bloei tot glazig moes,
Een hondsvot schudt zijn pels kurkdroog in het geweld."

Marieke is een grote fan van het werk van Jan Wolkers, omdat die recht voor zijn raap het geloof in een strenge God ontleedde. In het interview in De Volkskrant noemt ze zijn stijl "onverbiddelijk."

Trivia

'De avond is ongemak' is de debuutroman van Marieke Lucas Rijneveld.

Titelverklaring

De titel komt niet letterlijk in de tekst voor. Wel valt een aantal keer het woord "ongemak of ongemakkelijk". 
Op blz. 135: "Ik zal beloven dat ik jullie op een dag meeneem naar het meer. dan laten we ons samen afdrijven op een lelieblad, en misschien, heel misschien, durf ik dan zelfs mijn jas uit te doen. Al zal het even ongemakkelijk zijn, maar volgens de dominee is ongemak goed, in ongemak zijn we echt."

In interviews o.a. samen met Franca Treur heeft Marieke Lucas Rijneveld aangegeven dat mensen in een streng geloof zich vaak 'ongemakkelijk voelen'. Mag je wel jezelf zijn, bijvoorbeeld in verdriet als je kind sterft. Mag je daarvan God de schuld geven of moet je je dan naar Bijbelse maatstaven gedragen. Dat voelt ongemakkelijk. Maar in ongemak geef je je zelf bloot. Jas hult zich na de dood van haar broertje steeds in een jas. Die beschermt haar mogelijk aan de ene kant tegen bacteriën, maar verhult aan de andere kant ook wat haar ware gedaante is. 
Bij Jas komen 's avonds ook de angsten van de dood duidelijker naar voren. De avond voelt "als ongemak."

Structuur & perspectief

De roman wordt opgebouwd uit drie delen. Deze drie delen worden weer onderverdeeld in respectievelijk 4, 20 en 13 genummerde hoofdstukken zonder een titel. In deel I wordt verteld dat Matthies, de oudste broer van Jas gaat schaatsen en daarbij verdrinkt. Dit korte deel (met de functie van een proloog) wordt door Jas verteld in de ik-vorm en in de o.v.t. Zij is dan 10 jaar.
In deel II is Jas twee jaar ouder (ze zit in de brugklas) en vertelt wat er in het gezin Mulder gebeurt na de dood van Matthies.
Dit deel en ook deel III wordt door Jas, eveneens in de ik-vorm, verteld in de o.t.t. met af en toe een korte passage in de o.v.t. 
Het is een vrijwel chronologisch verteld verhaal.
Het heeft een gesloten einde: de bizarre, zelf gekozen dood van Jas.

Decor

Het decor is een melkboerderij waarop later mond-en klauwzeer uitbreekt. In werkelijkheid is Marieke Lucas Rijneveld geboren in Noord-Brabant. Ze geeft vrijwel geen plaatsaanduidingen prijs. Maar als ze een brief moet posten, staat er op de brievenbus "de brieven voor postcodes 8000-8617." Als je opzoekt waar die postcodes, zijn dat plaatsen in de provincie Friesland en Drente. Maar er wordt ook enkele keren met nadruk verteld over "Fries doorlopers"en "Friese ontbijtkoek." Bovendien wordt er ook verteld dat ze een keer het licht van de Noordzee kan zien. Het ligt voor de hand een boerderij in Friesland te kiezen.

Wat de tijd betreft zijn er iets duidelijker aanwijzingen. Als Matthies gaat schaatsen zal hij een medaille met het getal 2000 krijgen. Het is twee dagen voor Kerst. Het begin van de roman start dus op 23 december 2000. Jas is dan tien jaar oud. In deel II en III staat vermeld dat Jas 12 jaar oud is. Er is ook sprake van de euro. Dat zou betekenen dat Deel II en III in ieder geval na 1 januari 2002 spelen. Er wordt in deel III ook nog gesproken over november en de in dat jaar vroeg gebakken oliebollen van moeder. Moeder heeft ook gezegd "als je in de vriezer vastzit, dan word je pas met Kerst gevonden."
Het verhaalheden zal dus in 2002 zijn. De vertelde tijd is daarom ongeveer twee jaar: van 2000 tot 2002.

Stijl

De schrijfster gebruikt vrij veel woorden voor de beschrijving van de innerlijke gemoedstoestand en vooral de verbeelding van Jas. Het taalgebruik is overigens niet lastig en geeft goed de gedachtewereld van een angstig schoolkind/puber weer. Omdat Jas over een grote fantasie beschikt (vgl. de opgesloten Joodse kinderen in hun kelder) is haar wereld beeldrijk. Bovendien was het eerste literaire product van Rijneveld een (bekroonde) poëziebundel (2015 Kalfsvlies).
Die metaforen zijn voor een groot deel op kinderlijk niveau en komen vaak uit de natuur, de directe leefomgeving van Jas. Ook zijn er metaforen die afkomstig zijn uit de Bijbel (Statenvertaling). Je kunt er veel voorbeelden van uit de roman halen.

- (blz. 27) "Ik dacht eerst aan de lawine waar de meester over had verteld, ook al kwamen die vast nooit voor op het platteland. Ik wist pas dat het geen lawine kon zijn toen vader begon te huilen, en Obbe zijn hoofd van links naar rechts bewoog als een ruitenwisser om de tranen weg te maken."
- (blz. 29) Ik zag alleen haar lippen bewegen, en die van mijn moeder strak op elkaar blijven, als twee parende naaktslakken."
- (blz.57) Meteen krijg ik weer een brok in mijn keel. Ik zie de beelden voor me van Joden, die als runderlapjes over elkaar liggen, de moffen met kale koppen in karren - ze leken op de geplukte kontjes van vaders legkippen..."
- (blz. 93) Hanna heeft als enige een navel die binnenstebuiten is gekeerd: een bleek bobbeltje als een pasgeboren muisje dat nog blind is en ineengerold zit, zoals we die wel eens vinden onder het zeil van de kuilgrasberg,"
(blz. 156) .. ze is ergens aan de overzijde van het meer, haar lichaam zo mager als een waterhoen die vastgevroren zit in het wak van haar verdriet.

Marieke Lucas Rijneveld hanteert in veel gevallen ook een "onderkoelde vorm van humor". 
- (blz.71) Daar krijgen we ranja en een plak Friese ontbijtkoek van zijn vrouw. Ik kom er graag, maar meer voor de koek dan voor Gods woord." 
- (blz. 82) "Mijn vader komt niet. Hij zegt nooit 'sorry'. Hij krijgt het woord niet over zijn schrale lippen, enkel Gods woord rolt er gemakkelijk uit."
- (blz. 130) "Ik pis de laatste tijd vaak in mijn broek en de natte onderbroeken verstop ik onder mijn bed. Dat is het enige fijne van verdriet; dat moeder voortdurend een verstopte neus heeft en de slipjes niet ruikt wanneer ze me een goede nacht komt toewensen."
- (blz. 208) ".... naar het dubbelgraf van Matthies, waar nog één plek is voor een familielid- "wie het eerst komt, het eerst maalt" - zei moeder een keer daarover. Ik hoop niet dat ze er een wedstrijdje van maken.
- (blz. 227) "Gij zult de naam des Heeren uws Gods niet ijdellijk gebruiken, want de Heere zal niet onschuldig houden, die Zijn naam ijdellijk gebruikt", riep vader. Moeder spoot was afwasmiddel op een schuursponsje en schrobde de ovenschaal."
In deze voorbeelden vertoont Rijneveld stijlovereenkomsten met de Vlaamse schrijver Willem Elsschot.

Slotzin

Zonder er verder nog over na te denken, schop ik met mijn voet de stok tussen de klem vandaan en fluister: "Ik kom eraan lieve Matthies". Een harde klap volgt; het vriezerlichtje floept uit. Het wordt pikkedonker en stil. IJzig stil.

Bijzonderheden

Marieke Lucas Rijneveld is een bewonderaarster van Jan Wolkers. Behalve het Gereformeerde geloof hebben ze ook hun voorliefde voor de natuur gemeen. Rijneveld kiest voor haar roman ook een motto van Wolkers. In een interview in De Volkskrant (3 febr. 2018) geeft ze ook aan dat ze Wolkers bewondert om de 'onverbiddelijke'stijl. Hij durft te schrijven zonder een blad voor zijn mond te nemen. Hij schrijft ook over seks poep en pis. Die motieven neemt Rijneveld zelf ook over in haar roman.

In 2020 werd de Engelse vertaling van de roman bekroonfd met de internationaal hoog gewaarde Booker prize. Marieke is de eerste Nederlandse schrijver die deze prijs in ontvangst mag nemen en dat is dus heel bijzonder. Het boek werd uitgebracht onder de titel " The Discomfort of Evening." (vert. door Michele Hutchison)

Diverse keren wordt er gesproken over poep: 
- Matthies krijgt na zijn dood watten in zijn kont.
- haar vader stopt zeepblokjes in Jas d'r anus om haar te laten poepen.
- broer Obbe doet met zijn vinger ook bewegingen in haar anus
- Jas doet dat bij de koe en stopt ook een kaasboortje in de vagina van een koe
Ook wordt er veel verwezen naar seksuele experimenten:
- de zelfbevrediging van Jas
- de gevoelens die ze oproept bij haar zus
- de belangstelling voor de piemels van de buurjongens
- het experiment van Obbe om een colablikje leeg te spuiten in de vagina van Hanna en ook de lipjes van de blikjes in haar geslachtsdeel te doen
- het experiment van Obbe en Jas met haar vriendin Belle die op de nepfokstier moet plaats nemen om lustgevoelens op te wekken en daarna stikstof met rietjes in haar vagina te spuiten
- het proeven van stierenzaad door de beide zusjes

Een derde Wolkeriaans gegeven is het doden van dieren ondanks het gegeven dat je begaan bent met hun lot. Het doden van dieren geeft je namelijk een gevoel van macht, zoals je als ondergeschikte mens het lot van God moet ondergaan.
- het doden van de hamster Ties door Obbe, als hij het dier onderdompelt in een glas water
- het doden van een dwergkonijn door het lievelingskonijn Dieuwertje seks met het te kleine dier te laten hebben. Het wordt 'doodgeneukt'.
- Jas slaat met een klinkhamer de sierhaan dood en knijpt in dezelfde passage de prachtige vlinder van Obbe dood.
- de mollen worden door de vader in mollenklemmen gedood

Daarnaast zijn er natuurlijk overeenkomsten met betrekking tot de invloed van het Gereformeerde geloof, de rol van de vader in het gezin en de indruk makende dood van de oudste broer.
 

Beoordeling

De roman heeft een langdurige ontstaansgeschiedenis achter de rug. Marieke Lucas Rijneveld heeft er vier jaar over gedaan. De beklemming van het geloof en de alles overheersende dood van het broertje en de queeste naar de eigen identiteit moesten overwonnen worden. Rijneveld heeft een succesvolle poëziebundel geschreven (Kalfsvlies) en ze houdt van de beeldrijke taal van de Bijbel. In haar stijl zie je dat element terug. Rijneveld maakt veelvuldig gebruik van metaforen die uit de natuur en de Bijbel afkomstig zijn. Daarmee doet ze sterk denken aan de romans van Jan Wolkers die ze als 'fan' bewondert.

De inhoud is veelomvattend. Een tweede of derde lezing zal nodig zijn om de dieper verborgen lagen in de roman te ontdekken. Rijneveld schrijft spannend, maar niet voor iedereen zal de weg die Jas aflegt gemakkelijk te volgen zijn. Marieke Lucas Rijneveld laat ook nog heel wat te raden over. Het is een bizar verhaal en niet voor iedereen (te jonge lezers) geschikt zijn de seksueel getinte scènes.
Rijneveld zet zich niet direct af tegen het Gereformeerde geloof, maar worstelt wel duidelijk met de gevolgen ervan. Twijfelt blijkbaar zelf aan de waarheden van het geloof. 
Kortom, de debuutroman van Marieke Lucas Rijneveld is een indrukwekkend fraai boek dat een groot publiek zal trekken .

Natuurlijk zijn er mooie combinaties voor je literatuurlijst te maken. Als je alleen al een themagroepje wil vormen met romans over het protestantse geloof kun je denken aan:
- Jan Wolkers Terug naar Oegstgeest of Een roos van vlees
- Jan Siebelink Knielen op een bed violen
- Franca Treur - Dorsvloer vol confetti
- Robert Haasnoot De heugling
- Maarten 't Hart - Een vlucht regenwulpen of De aansprekers
Dit zijn intussen wel 'klassieke nummers' maar er zitten veel meer nummers in ons boekenbestand.

Andere tip: maak een groepje van vijf à zes boeken over de problemen in de diverse godsdiensten:
islam (o.a. Kader Abdolah), jodendom,(o.a Leon de Winter) het Gereformeerde geloof, Rooms-katholieke problemen. Dat is op zich een aantrekkelijk onderwerp om op een mondeling literatuurexamen over te praten.

 

Recensies

"TV-programma van de EO waarin een gesprek over de schrijfster en haar boek wordt behandeld. Geeft een goed beeld over het karakter van Marieke Lucas Rijneveld." https://portal.eo.nl/prog...rijneveld/

"En interview in Trouw waarin Marieke antwoord moet geven op de vragen over de Tien Geboden. Belangrijk om de roman van haar te kunnen begrijpen." https://www.trouw.nl/reli...~ade0ca5a/

"Interview met de schrijfster over haar debuut op zondag 4 febr. 2018 bij VPRO Boeken." https://www.vpro.nl/boeke...ruari.html

"De beeldenstorm die Rijneveld op ons loslaat is oorspronkelijk, geestig, somber, en noodzakelijk. Zó moet het worden verteld, en niet anders. En toch werd het me zo nu en dan te veel. Vaak op het moment dat het even ophield. Als iemand (de veearts) aandacht heeft: Is het niet te warm, die jas? Mis je je broer? Of gewoon een hand op Jas’ wang. Dan is het of de storm gaat liggen.[.....] Maar zeuren over dat teveel is zoiets als de nacht verwijten dat hij zwart is. Want het is precies waar het om gaat, denk ik. Jas houdt zich staande met die beelden, fantasieën, dwanggedachten. Het is haar redding en haar ondergang." https://www.trouw.nl/cult...~a0828e8f/

"Marieke Lucas Rijnevelds roman schreeuwt door de vaart waarmee het geschreven is en door deze samenhang om herlezing, niet alleen van De avond is ongemak maar ook van Kalfsvlies. Er valt nog heel veel te ontdekken, ook bij een tweede of derde lezing, daar ben ik van overtuigd. Dan kan ook het werk van Wolkers meegenomen worden, want zijn weergaloze werk vormt een belangrijke inspiratiebron. In De avond is ongemak staat een motto uit een gedicht van Wolkers en er zijn vele inhoudelijke overeenkomsten: de allesbepalende rol van de broer die overlijdt, de liefde voor de natuur, de rol van het geloof, het losworstelen van de ouders, de fascinatie voor de dood en de (ontluikende) seksualiteit. Naast overeenkomsten zijn er echter ook tal van verschillen, want Marieke Lucas Rijnveld weet met vergelijkbare ingrediënten een heel eigen wereld te scheppen. Haar taal is creatiever en als lezer zit je meer onder de huid van de hoofdpersoon. De scheidslijn tussen fantasie en werkelijkheid is dunner, waardoor het verhaal schrijnend en tragisch is." https://www.tzum.info/201...s-ongemak/

"Het is een duistere en verstikkende roman, waar je zelfs als lezer af en toe uit weg wil vluchten. Je zal dat kind maar zijn, gevangen in een huis vol verdriet en in een lichaam dat verandert. Broer Obbe en de zusjes Hanna en Jas ondergaan de transformatie naar de puberteit gedrieën. Het uitvoeren van morbide (seksuele) experimenten op dieren en de aandrang om allerhande metalen voorwerpen in lichaamsopeningen te stoppen horen daar blijkbaar bij (op het rauwe platteland). Het hoofdpersonage van Spit wordt door haar vrienden verkracht met een gaatjesmaker. Met de hulp van Jas verkracht Obbe haar vriendin Belle met een ‘pistolet’ (metalen inseminatiepistool, red.) waar ze stikstof in doen. Enfin, dat de kinderen ontsporen mag duidelijk zijn." http://www.dieuwertjemert...-van-spit/