Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2017
• 174 pagina's
• Uitgeverij: atlas contact

Flaptekst

Eerste zin

Als kind hield ik ervan om te fantaseren dat ik een komkommer was.

Samenvatting

Ik ben gewend om hier alleen de verhaalgebeurtenissen samen te vatten, waardoor er van ‘Het tegenovergestelde van een mens’ weinig overblijft omdat er niet zo heel veel gebeurt. Het boek is alles behalve saai, integendeel, en de redenen om het te lezen zitten vooral in de thematiek en de opbouw.

De verteller heet Ida: een klimaatwetenschapper. Ida heeft die ochtend haar diploma opgehaald. Ze studeerde eerst politicologie maar is overgestapt naar aardwetenschappen overgestapt, omdat klimaatverandering voor politici een theoretisch probleem lijkt te blijven. Op die manier kwam ze in aanraking met Naomi Kleins boek This Changes Everything, dat inderdaad alles voor haar veranderde. Haar scriptie werd enthousiast door haar begeleider ontvangen en ze is geïnterviewd voor het universiteitsblaadje. Nu zit ze met Robin, die ze nog maar net kent, in het theater. Ze kan haar aandacht niet goed bij de voorstelling houden, omdat ze steeds aan atoombommen denkt. Na de voorstelling kust Robin haar op haar mond en ze gaan elkaar steeds vaker zien.

Ida wil aan de ene kant een actie bijdrage aan de maatschappij leveren maar aan de andere kant wil ze die buiten sluiten. Het compromis is eindeloos over de maatschappij lezen en documentaires kijken. Verder komt ze tot weinig. Al surfend en lezend stuit ze op een stage in de Italiaanse Alpen, het betreft de verwijdering van een stuwdam. Omdat ze behoefte heeft aan verandering, meldt ze zich aan. Later zitten Robin en zij in een café, Ida drinkt veel en valt iedereen om de hals met de mededeling dat ze is aangenomen voor een stage. Robin ergert zich aan haar en gaat met een jongen zitten praten, waarop Ida boos op haar wordt. Robin zegt dat ze misschien toch te verschillend zijn en gaat alleen naar huis.

Ida slaapt veel en kijkt uit naar de stage. Met Robin is het weer goed maar ze maken wel regelmatig ruzie. Enigszins koeltjes nemen ze de avond voor Ida’s vertrek afscheid van elkaar. In Italië verblijft ze in een vakantiehuisje in een bungalowpark. Ze ontmoet de directeur van het onderzoeksinstituut die haar een rondleiding geeft, en haar stagebegeleider Chiara. Haar werk bestaat uit onderzoeken in rapporten verwerken en de pers enthousiasmeren voor het project: het opblazen van de dam. Met Chiara en een andere man bezoekt ze de stuwdam en ze maakt alleen een lange wandeling: ze probeert een fijne dag te hebben zonder Robin. Later bezoekt ze een klimaatsymposium. Robin stuurt een bericht dat haar promotor haar eerste hoofdstuk heeft afgekeurd en Ida sms’t dat ze z.s.m. zal bellen. Robin heeft in de tussentijd echter iemand anders gevonden om haar op te vrolijken.

Dan komt Robin een weekje op bezoek. De dag na haar aankomst gaan ze kanoën. Robin is echter gekomen om de relatie te beëindigen. Als ze dat gezegd heeft, breekt de dam door en er ontstaat een vloedgolf. Ze proberen omhoog te klimmen/rennen, maar Robin wordt door het water ingehaald. Ida verliest het bewustzijn als ze wordt geraakt door een rondvliegende tak.

Personages

Ida

Ze is 29 jaar, heeft zwart haar met een beginnende grijze gloed, veel moedervlekken en littekentjes, een tattoo, ze is 1 meter 76 lang, opgegroeid in een doorsnee Nederlands gezin, klimaatwetenschapper, ze heeft geen werk en ze houdt van lezen. Toen ze op de middelbare school zat, werden boeken haar vrienden. ‘Mijn voorkeur ging uit naar boeken van vrouwen. Verdrietige, sterke vrouwen. Ik wilde zijn zoals zij, vrouwen die met iedereen omgingen, maar helemaal niemand nodig hadden, en ik was precies het tegenovergestelde: ik ging met helemaal niemand om, maar had iedereen nodig.’ (p. 81) Haar held is Naomi Klein. Ida heeft van jongs af aan een rijke fantasie. Ze is soms erg eenzaam en maakt een sombere indruk. Volgens zichzelf probeert ze mensen aan zich te binden door ze een schuldgevoel te bezorgen en ze heeft de neiging mensen op een voetstuk te plaatsen als ze gevoelens voor ze heeft, zodat er een bedachte versie van die persoon ontstaat. Ze heeft een relatie met Robin en schaamt zich af en toe voor haar geaardheid. Ze bezoekt een therapeut vanwege hypochondrie en paranoïde gedachten en ze maakt zichzelf volgens haar therapeut te belangrijk. Ook Robin zegt dat ze te weinig praat en alleen maar met zichzelf bezig is.

Robin

Ze is een kleine, knappe vrouw, 32 jaar, promoveert op een Italiaanse schrijver, haar moeder is twee jaar geleden aan kanker overleden en ze wacht nog steeds op haar.

Quotes

"Wie niemand anders kan zijn, moet ervoor zorgen dat hij in elk geval zo goed mogelijk zichzelf is. " Bladzijde 13

"Naast honger, dorst en zin in seks is het onverstoorbare ritme van sport op televisie hetgeen waar je als mens het meest op kan rekenen: wat er ook gebeurt, dat komt iedereen dag terug. Als er op dinsdagochtend een atoombom op China zou vallen, zouden de Europese competities het weekend daarna gewoon verder gaan, rouwbanden om de arm. " Bladzijde 18

"Sindsdien vertoont iedere ideologie die mijn pad kruist overeenkomsten met het weer: vandaag behoorlijk bepalend voor mijn activiteiten (meestal een reden om thuis te blijven), maar morgen veranderd. " Bladzijde 23

"Ik vind het natuurlijk prima dat je lesbisch bent, maar lesbiennes die seks hebben met een dildo, daar begrijp ik niets van. Aldus mijn vader. Blijkbaar valt geaardheid per definitie samen met een afwijzing van het geslachtsdeel van de sekse waar je niet op valt. […] Ondertussen vindt mijn vader overigens ook dat vegetariërs geen vleesvervangers mogen eten die op vlees lijken, terwijl het natuurlijk helemaal niet de vorm van vlees (een schijf, een worst, een bal) is waar vegetariërs iets tegen hebben, net zoals het niet de vorm van de penis is (piemels en vagina’s passen qua vorm hartstikke goed bij elkaar) waar ik niets mee kan. " Bladzijde 55-56

"Wil je rijk worden? Creëer een probleem en zorg ervoor dat je patenten hebt op de oplossing. " Bladzijde 62

Thematiek

Engagement

'het tegenovergestelde van een mens' is een geëngageerde roman, niet alleen over het klimaat, maar over de mens in het algemeen. Hoe kun je je als mens staande houden in deze wereld, hoe moeten we omgaan met onze met elkaar conflicterende gevoelens? De Franse wiskundige/filosoof Blaise Pascal zei al: 'Want dit is zeker: naarmate de mensen meer inzicht bezitten, vinden zij zowel grootheid als ellende in de mens. (...) Deze tweeslachtigheid van de mens is zo in het oog lopend, dat sommigen gedacht hebben dat wij twee zielen hadden.' (p. 78) Dit tweeslachtige is ook de oorzaak van onze houding ten opzichte van het klimaat: aan de ene kant willen we niets liever dan in actie komen, aan de andere kant kunnen we alleen maar apathisch blijven bij zo veel ellende. 'Ja, denk ik, zo voel ik me wanneer het over de opwarming van de aarde gaat. Ik voel me schuldig, ik weet niet waar ik moet beginnen, ik had allang begonnen moeten zijn, en mijn schuldgevoel verlamt me. Ik voel me als iemand die haar rekeningen niet meer open maakt – dag na dag laat het klimaat een ongeopende brief achter op mijn deurmat: je bent te laat!' (p. 131)

Motieven

Homoseksualiteit

Ida's therapeut oppert dat ze zich misschien toch nog schaamt voor haar geaardheid. Ze weet dat dat waar is en dat ze bang is om tegen mensen te zeggen dat ze op vrouwen valt: vrouwen kunnen haar raar vinden en mannen kunnen hun interesse verliezen. Voor Ida gaat het ontkennen van haar homoseksualiteit echter verder dan dat: aangezien de maatschappij heteronormatief is, plaatst ze zich met deze ontkenning niet buiten de maatschappij. Het hele hoofdstuk 'Uit de kust' gaat hierover: 'Veel homoseksuelen die uit de kast komen beginnen met een tijdlang verkondigen dat ze biseksueel zijn, een overgangsfase […] – eerst met de onderbenen door het koude water lopen voordat je er volledig in duit, je kunt nog terug. Ik vraag me af hoe ver ik ondertussen uit de kust gekomen ben.' (p. 56 – 57)

Liefde

Ida is al haar hele leven enigszins eenzaam. Als ze jong is, sleept ze boeken naar haar kamer als tegengif tegen die eenzaamheid. Als ze ouder is, wil ze iemand in haar tweepersoonsbed zien liggen, niet omdat er ergens te weinig van in haar is, maar juist een teveel, een teveel aan energie. Ze is blij met Robin maar is ook erg op zichzelf gericht en om die reden maakt Robin het uit. Ida vindt dat jammer maar aan het einde van het boek lijkt ze er ook vrede mee te hebben. Volgens haar zal er altijd een afstand bestaan tussen jouw geliefde en jou en bestaat liefde juist vanwege die afstand. Zonder afstand zou er immers geen verlangen zijn, samensmelten is geen optie. Ze accepteert die afstand en nestelt zich lekker in haar eentje in haar tweepersoonsbed.

Rampen

Ida lijkt geobsedeerd door rampen: tijdens een theatervoorstelling krijgt ze de gedacht aan een atoomexplosie niet uit haar hoofd, ze zoekt van alles op over rampen met stuwdammen (en maakt er zelf een mee), ze leest over droogte, hongersnood en overstromingen en als ze een jongen in een T-shirt ziet met een wolf erop, moet ze aan de kernramp in Tsjernobyl denken. Klimaatverandering zal uiteindelijk ook tot een ramp leiden, bijvoorbeeld de stijging van de zeespiegel en de overstroming van Nederland en Miami.

Motto

Het boek begint (en eindigt) met een gedicht. Omdat je dat als motto zou kunnen zien, heb ik het eerste gedicht hieronder overgenomen.

een ochtend

deze ochtend

die een bedreigende tijdsloosheid

uitstraalt

alsof er vernomen moet worden

dat deze zomer sinds 1986

dezelfde is

alsof het mogelijk is iets aan te wijzen

voor langer dan een seconde

dit licht

dat uit het verleden lijkt te komen

alsof er daar iemand een spiegel vasthoudt

en het naar ons toe kaatst, licht

en diezelfde spiegel

die onbeholpen probeert

dat licht vast te houden

maar het rent weg, licht

omwille van wat het betekent

een spiegel te zijn

zoals twee mensen

die elkaar op een ochtend verlaten

omwille van wat het betekent

twee mensen te zijn

en je zou er natuurlijk een andere spiegel

tegenover kunnen plaatsen

om het terug te kaatsen, licht

om haar tegen te houden, mens

maar deze oneindige regressie:

spiegel en spiegel

mens en mens

 

Je zou kunnen zeggen dat in de verzen 20 tot en met 27 de titel terugkomt, hierover meer bij de titelverklaring.

Titelverklaring

De titel komt letterlijk terug op pagina 30: door de oorlog in Joegoslavië zegt haar moeder dat de mens door en door slecht is. Ida wil goed zijn en moet er dus voor zorgen het tegenovergestelde van een mens te worden. Dat doet ze eerst door op haar handen te gaan lopen, later door zo weinig mogelijk te zeggen of door te laten merken hoe gelukkig ze is terwijl ze dat eigenlijk helemaal niet is. Uiteindelijk probeert ze zelfs door het leven te gaan als jongen: In mijn laatste maanden op de basisschool probeerde ik zo nu en dan zelfs door het leven te gaan als jongen. Bij gym kleedde ik me weliswaar gewoon om bij de meiden, maar ik liep stoerder en sliep ’s nachts met een zelf gekleid piemeltje tussen mijn benen geklemd. Totdat mijn mannelijkheid op een ochtend in drie stukken naast mijn bed lag. (p. 31)

Deze zoektocht naar het tegenovergestelde van een mens lijkt te leiden naar iemand die zichzelf niet boven de natuur plaatst maar zichzelf als onderdeel daarvan beschouwt, iemand die de wereld om zich heen niet beschouwt als iets wat pas betekenis krijgt als de mens die daaraan toekent (d.m.v. taal of wetenschap) maar als iets wat betekenis van zichzelf heeft.

Structuur & perspectief

Het verhaal is opgedeeld in delen met titels: in ‘Binnen blijven’ ontvangt Ida haar diploma en valt ze eigenlijk in een gat. Ze heeft weinig te doen en komt tot niets. In ‘The Great Outdoors’ gaat ze op stage in de Italiaanse Alpen. Deze titel is ontleend aan de filosoof Quentin Meillassoux, die daarmee een wereld bedoelt waarin mens en natuur gelijkwaardig zijn. Binnen die delen zijn er genummerde hoofdstukken en hoofdstukken met titels. Het ene hoofdstuk volgt de loop van het verhaal, het andere hoofdstuk is meer essay-achtig, bijvoorbeeld over het klimaat, of is een gedicht. Het boek eindigt met een literatuurlijst.

Het verhaal wordt niet-chronologisch verteld, wat je vooral in het begin merkt. Het eerste hoofdstuk speelt zich af in Ida’s jeugd, hoewel ze er wel duidelijk later over vertelt. Pas het tweede hoofdstuk speelt in het heden, maar dan vertelt ze ook eerst over de theatervoorstelling en pas later over haar diploma en studie, terwijl dat zich daarvoor afspeelde.  

Het verhaal wordt verteld door Ida in de ik-vorm. In het hoofdstuk van de stuwdamdoorbraak is er sprake van een alwetende verteller omdat Ida dan door een tak geraakt wordt.

Decor

Het verhaal speelt zich af in het eerste deel af in Amsterdam: Robin woont daar nog niet zo lang. In het tweede deel is Ida in de Italiaanse Alpen voor haar stageproject. Ze houdt van de bergen want daar kun je je in verschuilen, terwijl Robin van de vrijheid van de zee houdt. Het is dan ook Robin die door het water wordt opgeslokt, terwijl Ida zich in veiligheid lijkt te kunnen brengen.

Als Ida elf jaar is, is het oorlog in Joegoslavië, dat kan in 1990 of 1992 zijn. Ze is nu 29 jaar, dus het is nu 2008 of 2010. Het verhaal speelt zich af in de zomer nadat ze haar diploma gekregen heeft.

Stijl

'De roman is gegoten in een dichterlijke, filosofische vorm.' (Lazaroms 2017)

'Met een verhaal over zo’n eigenzinnige, cerebrale intellectueel is het niet ondenkbaar dat je alsnog op afstand blijft. Dat gebeurt wonderbaarlijk genoeg niet: soepel glijd je telkens in een leesmodus die past bij die van essayistiek of poëzie, het lezen waarbij je opveert en denkt: ja, zó zit het, zoals het hier staat. Marsman bezit het indrukwekkende vermogen om het particuliere ook algemene geldigheid te geven, om haar overpeinzingen ook de onze te laten worden, zonder dat ze iets van hun eigenzinnigheid verliezen. De eclectische vorm van de roman werkt daaraan mee: we leren Ida immers juist kennen door het aforismengedicht ‘Ik haat de storm, ik houd van de storm’ en door haar essays.' (De Veen 2017)

Slotzin

Binnen in mij mist niets.

Beoordeling

Ik heb erg genoten van dit boek. Marsman heeft interessante ideeën en schrijft die niet alleen op een mooie maar ook spitsvondige en grappige manier op. Ik vond ook de structuur verrassend en meeslepend: dat proza, poëzie en andere vormen van tekst elkaar afwisselen maakt het boek niet ingewikkeld maar spannend. Je vliegt erdoorheen. Vanwege die structuur kan ik het boek met geen enkel ander boek vergelijken maar op basis van het engagement zou je het kunnen lezen naast Auke Hulsts 'Slaap zacht, Johnny Idaho' en Eva Moraals 'Overstroomd'. Vanwege de thematiek is dit boek wel voor wat meer gevorderde lezers.

Recensies

"Marsmans romandebuut is mede dankzij dat geslaagde vormexperiment een buitengewoon meeslepende ideeënroman, die zo diepgravend en poëtisch is dat hij aan pamflettistisch simplisme ontkomt." https://www.nrc.nl/nieuws...4-a1562277

"Dichteres? Misschien is het tijd te stoppen met stempeltjes en Lieke Marsman vanaf nu enkel nog als woordkunstenares aan te duiden" .http://www.tzum.info/201...elde-mens/

Bronnen

Recensie: Lieke Marsman - Het tegenovergestelde van een mens

http://www.tzum.info/2017...elde-mens/

Waarom raakt het klimaat ons niet?

https://www.nrc.nl/nieuws...4-a1562277