Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2016
• 264 pagina's
• Uitgeverij: Prometheus

Flaptekst

Eerste zin

De portier belt naar boven om mijn komst aan te kondigen en begeleidt me naar de lift. Vlak voor hij de knop indrukt, zie ik mijn reflectie in de glanzende metalen deur.

Samenvatting

I Meisje met brief (hoofdstuk 1)
Guusje Bouhuys is met haar broer Lucas in New York. Het is 1999.  Ze gaat een door haar bewonderde schrijfster interviewen die nogal wat romans heeft geschreven over de positie van de man en de vrouw. Man en vrouw verschillen nogal van elkaar. Mannen grijpen vaak naar de macht vanuit hun opvoeding. De schrijfster leed aan slokdarmkanker, maar lijkt te zijn genezen. Guusje is op dat moment 25 jaar en even daarvoor is een relatie uitgegaan.
Na het interview bezoekt Guusje met haar broer nog een museum.

II Hoe dapper kunnen wij dan verder ! ( hoofdstuk 2-21)
Guusje doceert poëzie op de universiteit. De door haar geïnterviewde Amerikaanse schrijfster is inmiddels overleden. De collega die erg humoristisch is en met wie ze goed kan opschieten, Ellie,  lijdt aan kanker en ligt in een ziekenhuis, maar haar toestand is hopeloos. Dat grijpt haar diep aan.
Er komen nog meer problemen voor haar aan. Ze heeft een huisvriend Leon, die tevens een populaire collega is. Hij is bezig aan een promotie-onderzoek waarbij de grens opzoekt tussen neurologie en literatuur: een nogal ongebruikelijk idee. Het hoofd van de Nederlandse faculteit Abraham de Winter, benadert Guusje en zegt dat Leon min of meer verdacht wordt van plagiaat. Hij schrijft hele stukken over van anderen, o.a. van een bekende neuroloog. Hij vraagt Guusje (die meelezer is van Leon) haar ogen goed open te houden. Guusje voelt zich tegenover haar vriend Leon een Judas en durft er nauwelijks naar te vragen. Haar zo zeker schijnende wereldje lijkt ingestort:
- de lessen poëzie gaan haar niet gemakkelijk af, de groep studenten is niet erg slim, en ook niet heel erg gemotiveerd.
- haar leuke collega Ellie is ernstig ziek en zal het niet gaan halen
- haar vriend Leon heeft misschien plagiaat gepleegd
- haar broer is bovendien uit beeld (verdwenen of inmiddels al dood) dat is niet helemaal uit de tekst op te maken. Hij lijkt militair te zijn geworden en dient in Uruzgan (Baluchivallei-hoofdstuk 8)
- haar collega's uit de vakgroep zijn helemaal niet leuk: bij een werkborrel neemt ze die één voor één onder de loep. Ze hebben nogal wat vervelende  eigenschappen: jaloers,  ijdel. Een van haar vrouwelijke collega's heeft zich tot man laten verbouwen. Het is een raar stelletje mensen.

Guusje gaat op bezoek bij Leon, die drie kinderen heeft en een aparte vrouw Door. Het lijkt er ook wel op alsof Guusje (inmiddels 40) en Leon iets meer hebben dan een vriendenrelatie. Door vraagt aan Guusje wat ze zou kunnen  doen ter gelegenheid van Leons  50e verjaardag. Ze zal erover nadenken.
Ze blijft lessen poëzie geven en proberen de studenten enthousiast te maken. Een leerling Allard lijkt wel een beetje verliefd op haar. Ze neemt gepast afstand. Ze probeert de kamer van Leon te onderzoeken op zoek naar aanwijzingen voor plagiaat, maar dan voelt ze zich eigenlijk weer een verrader. 
Toch zijn er mensen in de leiding die Leon straks van plagiaat zullen beschuldigen. Guusje heeft het er erg moeilijk mee om het onderwerp bespreekbaar te maken. Ze begint in een gesprek over haar eigen pogingen om iets van anderen over te nemen. Leon stelt dat het vrijwel onmogelijk is alles zelf te verzinnen. Soms leven ideeën collectief onder de mensen voort. Ze vraagt hem voor een gastles en hij kan de studenten wel enthousiast maken met zijn anekdotes. Hij is echt een geboren docent. Onder de luisteraars zit Abraham de Winter. Leon weet intussen dat enkele leden van de leescommissie hem van plagiaat verdenken, maar hij ontkent het gewoon.
Ellie komt thuis uit het ziekenhuis en geeft een vrouwenpartijtje. Guusje voelt zich er niet erg thuis o.a. met de vrouw die nu man is, en met een ijdele schrijfster.

III Laat de krekel beginnen met tjirpen. (hoofdstuk 22)
Guusje ontvangt in oktober een pakketje van de secretaresse van de oude schrijfster. Een deel van een door de vrouw uitgegeven boekje omvat het in het Engels vertaalde interview van Guusje over de vrouw. Het andere verhaal is dat die schrijfster dat vroeger ook zelf had gedaan bij een door haar bewonderde schrijfster. Zo draait de wereld steeds om het zelfde: o.a. over de relatie man/vrouw, de liefde, leven en dood.
Guusje is in Engeland om met het gezin van Leon diens 50e verjaardag te vieren. Eigenlijk voelt ze zich een indringer in het gezin.Leon heeft zijn promotie toch doorgezet. Ook nu weer ziet Guusje af en toe beelden van zijn verdwenen broer. Hoe kan dat vraagt ze zich af ?

Personages

Guusje Bouhuys

Guusje is een onzekere vrouw geworden die tijdens haar observaties in de klas, met haar vriendinnen of met haar huisvriend steeds ook aan het mijmeren slaat. Dat heeft ook wel te maken met de inhoud van de roman via Leon, die bezig is met het onderzoek of hersenen stand-bye kunnen worden gezet. Dat verschijnsel maakt iedereen wel eens mee als je in de auto zit op een traject dat je vaak rijdt. Je hersens gaan op stand-bye, je denkt over alles na, maar ineens besef je dat je weer op een bepaalde plaats bent terwijl je van het vorige stuk niets meer weet. Zo vertelt Guusje min of meer in haar roman. Ze is haar zekerheden kwijtgeraakt: haar broer is weg, haar vriend heeft misschien plagiaat gepleegd bij zijn onderzoek en een goede collega lijdt aan kanker en sterft.

Quotes

"Opeens had ik er spijt van met mijn broer naar new York te zijn gegaan in plaats van met mijn vriendje. Om meteen te beseffen dat ik dat vriendje helemaal niet meer had. Ik had hem aan d e kant gezet, omdat ik steeds gaperiger van hem werd." Bladzijde 13

"Leon zou in zijn proefschrift sterk leunen op het werk van een Amerikaanse onderzoeksjournalist die zijn bevinden over de factor slaap inbedt in een groter verband tussen dagelijkse rituelen wen creatief succes."" Bladzijde 64

"Er is een gedicht dat ik kan lezen en herlezen, en iedere keer ben ik verrast door wat er staat. Preciezer gezegd: het staat er altijd, maar het duurt even voordat je ziet wat er staat, misschien is dat wel poëzie. Ik probeer die sensatie aan mijn studenten over te brengen, maar ondanks het feit dat ze hebben gekozen voor een soft vak, zijn ze op zoek naar zekerheden." Bladzijde 73

"Het is het prerogatief van de getrouwde mens: vanuit diens bunker van alles denken te kunnen vragen over de levenswijze van iemand die alleen is." Bladzijde 107

"Mijn studenten raklen niet uitgevraagd over amateurdichter versus echte dichters: hoe je ze van elkaar kunt onderscheiden. Ze willen regels, ze willen afvinken, en ik probeer dat verlangen niet bij voorbaat weg te wuiven." Bladzijde 126

Thematiek

Zin van het bestaan / zin van het leven

In deze niet zo toegankelijke roman gaat het misschien wel allemaal om de zin van het leven / van het bestaan. Het leven van Guusje wordt gecompliceerd als in deel II een heleboel dingen in haar zeker lijkend bestaan niet meer zo zeker zijn. Haar broer is verdwenen (gedood in de oorlog?), haar vriendin Ellie gaat dood aan kanker, haar relatie is beëindigd en ze heeft zo te lezen nog steeds geen vaste relatie, haar vriendschap met Leon wordt op de proef gesteld omdat ze van een leidinggevende moet bekijken of hij plagiaat heeft gepleegd in zijn proefschrift. Ook haar lessen gaan niet over rozen: de studenten zijn niet zo gemotiveerd en slim om poëzie te volgen. Het is natuurlijk niet toevallig dat Guusje in deze periode van haar bestaan ongeveer veertig jaar is en de zin van het leven gaat beschouwen in het kader van een aanstaande midlifecrisis. Ook de rol van de man en de vrouw in de samenleving komt ter sprake. Waarin verschillen mannen van vrouwen, komt dat door de genen of door de cultuur (nature or culture)? Mooi symbolisch gegeven is daarin het optreden van een vrouwelijk collega die zich heeft laten ombouwen tot man. Guusje geeft in deze roman niet echt een antwoord op de problemen in haar bestaan. Daarvoor is het einde te open.

Motieven

Midlifecrisis

Guusje is natuurlijk niet bij toeval veertig. Ze gaat nadenken over de ran dvoorwaarden van haar bestaan als ze in die leeftijdsfase zit. Ze gaat twijfelen aan de bestaande zekerheden, de ritualen die niet meer zo hard zijn, maar boterzacht zijn geworden. (vriendin sterft, vriendschap op de proef gesteld, geen vreugde in de lessen vinden,)

Vriendschap en verraad

Guusje koestert al jaren de vriendschap tussen Leon en haar. Misschien is het zelfs een beetje meer dan vriendschap. Ze voelt zich dan ook een verrader, wanneer haar wordt gevraagd te bekijken of Leon bij het maken van zijn proefschrift geen plagiaat eeft gepleegd. Ze vraagt er overigens weinig jaar, maar bezoekt wel een keer met een geleende sleutel zijn kamer om daar rond te neuzen.

Relatie tussen broer en zus

Lucas is haar iets jongere broer en ze gaat met hem naar New York in deel I. Zij ionterviewt een schrijfster en daarna gaan ze samen eten en een museum bezoeken. In deel II en III is hij afwezig. Er wordt eeinig verteld over wat er is gebeurd, maar het is niet ondenkbaar dat hij beroepsmilitair is geweest in Uruzgan en door een bermbom gedood is waardoor hij voor Guusje verdwenen is

Dood

De oude schrijfster die Guusje in deel I interviewt is gestorven. Haar collega Ellie gaat dood aan kanker. Het lijkt er ook op dat haar broer verdwenen (en wellicht gedood) is.

Fraude

Leon wordt beschuldigd van plagiaat en dat is een vorm van fraude. Guusje wordt door Abraham de Winter gevraagd een oogje in het zeil te houden en te kijken water waar is van de beschuldiging van fraude.

School- en studentenleven

Guusje is poëziedocente en ze heeft het moeilijk om met een minder getalenteerde en gemotiveerde club studenten duidelijk te maken wat poëzie is en wat het nut van poëzie kan zijn. Ze beschrijft in haar passages over de poëzielessen de reacties van de diverse jongens en meisjes.Eigenlijk is de kern van de meeste studenten: ze vinden poëzie te vaag, willen duidelijkheid, willen kunnen afvinken wat iets wel of niet is en zijn niet zo gecharmeerd van het idee dat het ook kan zijn wat de lezer er in wil zien. Een ander deel over het studentenleven gaat over de problemen die er kunnen zijn bij het maken van een proefschrift (de plagiaatsituatie van Leon) en de onderlinge verhoudingen tussen vakcollega's.

Motto

"Er was een merkwaardige eenheid in alles, het geluid van het water, de duisternis die langzaam over de wereld zakte en de nevel dringender, somberder van kleur maakte, het leek allemaal één ding. En dan was er ook nog het geluid van krekels, nu nog in oktober, en dat was wat ze riepen, oktober, oktober."

Cees Nooteboom, Mokusei!

Opdracht

Voor Joost

Titelverklaring

Riten zijn vaste handelingen, vaak binnen een religie.
Er zijn drie vrijwel  letterlijke verwijzingen naar de titel.
(bzl 64) Leon zou in zijn proefschrift sterk leunen op het werk van een Amerikaanse onderzoeksjournalist die zijn bevinden over de factor slaap inbedt in een groter verband tussen dagelijkse rituelen en creatief succes."
(blz. 114)  Leon en Guusje kijken naar een video-opname van Door die met een kunstproject bezig is. het gaat over op een manier de afwas doen.
" Door het onverwachte perspectief, alsof je je op de bodem van een afwasteiltje bevindt, krijgt het doen van aan afwasje  de lading van een geheimzinnig ritueel." 
(blz. 102) "Als je maar lang genoeg ergens werkt, krijg je er zomaar een nieuwe familie bij, met nieuwe rituelen." 

Misschien gaat het boek hierover: de rituele manier waarop mensen met elkaar omgaan, geliefden,de rol van de man en de vrouw in de samenleving, de spelregels van poëzie en literatuur. 

Structuur & perspectief

De roman is onderverdeeld in drie delen die ook weer verdeeld  zijn in genummerde hoofdstukken.
I Meisje met brief (hoofdstuk 1)
II Hoe dapper kunnen wij dan verder ! ( hoofdstuk 2-21)
III laat de krekel beginnen met tjirpen. (hoofdstuk 22)

De drie delen zijn chronologisch wat de vertelde inhoud betreft.

Het perspectief is bij een ik-verteller, de poëziedocente Guus je Bouhuys. Ze vertelt in de o.t.t. maar is toch af en toe een achterafvertelster. In deel I dat in 1999 speelt, vertelt ze al dat later de vliegtuigen op 9/11 de Twin Touwers in zullen vliegen. In deel III vertelt dat de kernramp in Japan al een paar jaar daarvoor is geweest. 

Decor

De drie delen hebben alle drie een eigen decor. Deel I speelt zich af in New York als Guusje een door haar bewonderde schrijfster interviewt. Deel II speelt alleen in Amsterdam waar Guusje docente is en waar haar vrienden en collega's wonen. In deel III is ze met het gezin mee naar Engeland gegaan, waar haar huisvriend Leon zijn 50e verjaardag viert.

De tijd is ook wel te bepalen. Guusje vertelt in deel I dat ze nog onwetend zijn van het feit dat twee jaar later bij haar om de hoek de hel zal uitbreken..... Dat impliceert dat dit deel in 1999 speelt, want de ramp met de Twin Towers was in 2001. In deel II laat Guusje vallen dat episode 1 zo'n vijftien jaar geleden is geschied. Ze vertel;t erbij dat binnenkort Leon zijn 50e verjaardag zal vieren. het moet dus 2014 zijn. Deel III speelt in oktober van dat jaar, dat moet dus oktober 2014 zijn. Ze vertelt daar dat de kernramp en tsunami in Japen een paar jaar eerder hebben plaatsgevonden. Dat kan kloppen, want die ramp in Japan was in maart 2011.

Stijl

De stijl in deze roman is niet zo heel gemakkelijk. Hij doet wat filosofisch aan. De vertelster dwaalt ook steeds af, zodat je heel goed attent moet blijven waar ze het over heeft. Heden en verleden lopen in sommige passages nog wel eens door elkaar heen.  

Daarnaast gebruikt Pruis af en toe lastige woorden, waarvan niet elke lezer de betekenis meteen zal kunnen plaatsen. Een paar van dat soort woorden: juxtapositie, deconstructiviste, salonnière, continuüm, discours, hybris, prerogatief, semicasual, kakofonisch.

Soms zijn zinnen heel erg lang en niet eenvoudig uit te leggen; de metaforen zijn ook niet even gemakkelijk. 
Een voorbeeld: (blz. 26) "Alle terreur die mannen uitoefenen komt voort uit gevoelens van persoonlijke vernedering. Onmacht dier zich vertaalt in geweld. Ze had me in de tang, deze zieneres met haar boze oog, deze Kassandra van de net nog twintigste eeuw."

Bovendien wordt er herhaaldelijk verwezen naar bestaande gedichten en geschreven proza wat  niet voor iedereen even gemakkelijk is. Bouhuys verwijst o.a. naar  Gerrit Komrij, Martinus  Nijhoff, (Lees maar, er staat niet wat er staat) en wat implicieter naar Simon Vestijk (de Glanzende kiemcel) en W.F. Hermans (de beginzin uit : Nooit meer slapen).
Dat maakt het lezen van deze roman zeker voor scholieren die niet erg ingelezen zijn in de wereld van de literatuur zeker niet eenvoudig.

Slotzin

Uit een venstertje waait de geur van versgebakken brood en de broodjes worden uitgestald. Het licht van de late middag schijnt door de spleten van een schuur. Niet bang zijn. De vos keert terug naar zijn zanderige hol en de krekels lijken te beginnen met tsjirpen. Laat de avond maar komen, roepen ze.

Beoordeling

De roman werd door de aangewezen geplaatst op de shortlist voor de Librisliteratuurprijs 2017. Maar dat zijn jammer vaak de boeken voor de "the happy few" die daarop terechtkomen. Ik erger me ook vaak aan het  feit dat de prijs vaak toegeschoven wordt aan het Amsterdamse kenniskringetje. Vorig jaar Connie Palmen, terwijl ook de flamboyante schrijver Alex Boogers was genomineerd met een veel aantrekkelijker boek. Ook de Grunbergse boeken zijn lang niet altijd aantrekkelijk voor scholieren.

Er gebeurt eigenlijk maar heel weinig in deze roman, wat het lezen niet zo aantrekkelijk voor jonge mensen maakt. Bovendien maakt de hier en daar filosofische stijl het boek niet zo toegankelijk. Als dit boek de Librisprijs 2017 wint, zal het ook zeker niet de doorbraak van Marja Pruis betekenen voor het grote publiek. Dat niet alles wordt uitgelegd in een literaire roman is prima, een lezer moet ook zelf kunnen invullen, maar ik hou wel van verhalen met een duidelijke vertellijn. Die mis ik.. De vertelster gaat gebuikt onder afdwalingen mijmeringen die de actualiteit verdrijven en die de lezer in een doolhoef voeren. Ik had er teveel moeite mee om uit dat doolhof te komen. Vaak probeer ik zo'n boek een tweede keer, maar omdat ik het na de eerste keer lezen niet spannend genoeg vond wat de inhoud betreft, kon ik dat deze keer niet opbrengen. Misschien is het een prima literair boek en zie ik iets over het hoofd, maar echt boeien kon het verhaal me niet.

Ik ben desalniettemin wel wat gewend met besprekingen maken van boeken die weinig actie beschrijven, maar ik vond het eigenlijk niet een erg leuk boek en dan ben ik nog iemand die  geïnteresseerd in poëzie is  en heb ik vaak in de klas in dezelfde situatie gestaan/gezeten als Guusje Bouhuys. Ik kan de literaire verwijzingen wel volgen, maar eerlijk gezegd  boeit het verhaal me nauwelijks. Dan schiet je m.i. je doel voorbij, zelfs al zou je er een literaire prijs mee winnen.

Recensies

"De imitatie van het ongeremde menselijk denken zoals Marja Pruis die hier geeft, is in de literatuur geen nieuw procedé. Schrijvers als Nathalie Sarraute en de in dit boek veelvuldig opduikende Virginia Woolf gingen haar daarin voor – in een tijd dat er nog helemaal geen stand-by stand bestond en niemand ook nog maar in de verste verte wist wat hersenscans waren. Ook dichters zijn al zeker een eeuw lang buitengewoon goed in dit associatieve dwalen van de geest. Maar dat maakt het lezen van de roman er niet aangenamer op. Het vergt nogal wat concentratie om de hele tijd opgewekt bij de les te blijven, als je je tenminste niet lyrisch aan alle op elkaar volgende woordenstromen in Zachte riten wilt overgeven, in de hoop iets nieuws en ongekends te beleven." http://www.tzum.info/2016...hte-riten/

"Uiteenzettingen over kunst, een academische zedenschets, een stervende vriendin, een verdwenen broer en heimelijke vlinders tussen Guusje en Leon: het zit er allemaal in. Dat is niet alleen te veel, maar de verhalen zijn ook te weinig gecentreerd om van een krachtig narratief te spreken. Dat lijkt in lijn met de poëtica van de schrijfster, want Zachte riten geeft, behalve die titel, doorlopend signalen af dat dit niet zo’n roman is waarin het paukenslagen zal regenen." https://www.nrc.nl/nieuws...14-a787536

"Die intertekstualiteit is interessant, maar het plot is te mager. Het verhaal zelf pakt je niet, ondanks de grote thema’s die aan bod komen als dood, bedrog, trouw, liefde en verdriet. Bouhuys schrijft als correctie bij het verslag van één van haar studenten: “Goed dat je zo hardop nadenkt, maar zo schrijf je ook: hardop nadenkend”. Diezelfde opmerking kan in de kantlijn van deze roman." https://www.hebban.nl/rec...chte-riten

"ls in een impressionistisch kunstwerk zet Pruis de grote lijnen uit. Onder de oppervlakte, ondertussen, broeit het. Hoe beter je kijkt, hoe meer je ziet. De waarheid laat zich echter niet kennen. Cruciaal in het boek is het dubbele perspectief: het op twee verschillende manieren iets beschouwen, zoals de hoofdpersoon dat doet als ze het werk van Cézanne in het Metropolitan Museum of Art in New York bestudeert. ‘Het gaat niet om snappen,’ houdt de docent haar studenten steeds voor. Deze uitspraak lijkt ook de gedachte achter Zachte riten. Pruis’ proza prikkelt, als altijd, maar door onuitgewerkte verhaallijnen en gesuggereerde geheimen wordt nooit écht een statement gemaakt." https://www.opzij.nl/rece...pruis.html

"Maar er is geen kern in de roman, en juist daar loopt Bouhuys tegenaan. Haar beste vriendin is ziek, haar enige broer is verdwenen, haar beste vriend is mogelijk een bedrieger. Het werk van de wetenschappers in het boek heeft een schimmige oorsprong. Dat is het leven, zou Bouhuys doceren. Waar ze dat in de les aanmoedigt, maakt het haar in het echte leven zoekend, angstig. " http://www.volkskrant.nl/...~a4256846/

"De lezer wordt daarnaast ook nog verwend met veel verwijzingen naar andere verhalen (De lachvogel van Salinger) en vooral gedichten, zoals Waarheen, waarvoor van Mieke Telkamp die afgelopen donderdag overleed. Fraai is het gedicht Do not stand at my grave and weep van Mary Elizabeth Frye uit 1932, dat in zijn geheel staat afgedrukt. De liefde voor de poëzie en het leven, die voelbaar op de lezer overkomt, maakt Zachte riten tot een uitzondering in de reeks verzonnen levens, die Guusje en ik vaak zo ondragelijk vinden. " http://reinswart.blogspot...pruis.html