Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2016
• 348 pagina's
• Uitgeverij: Atlas Contact

Flaptekst

Eerste zin

Een man ligt op zijn rug in de sneeuw, hoed een halve meter verder. Hij draagt een donkere jas. Zijn dode ogen staren naar de grijze hemel. Voetstappen gaan tot waar hij is gevallen; tot zover ademde hij. Het lichaam heeft- de armen licht gespreid- de dood ontvangen als een zegen.

Samenvatting

"Een biografie is het verwrongen zelfportret van de auteur, een parasiet die leeft van een nogal dode gastheer, een aaseter verlekkerd wroetend in een karkas. Ik moet dat niet. Ik wil dat niet." (blz. 12)"

Dit is de eerste reactie van Katharina Mercedes Donker op de vraag van de jonge Carla Hartong om mee te werken aan een haar biografie. Donker is 75 jaar geworden (geboren in 1941), heeft geschiedenis gestudeerd terwijl ze uit een arbeidersgezin kwam; ze is ex-minister van volksgezondheid. Ze is o.a. door het schrijven van twee boeken over de positie van de vrouw een voorbeeld voor de emancipatie van de vrouw in de jaren 60- 70. Hartong wil daarom graag een biografie over haar maken.

Ze ontmoet Carla voor de eerste keer op een neutrale plaats en vraagt haar bedenktijd. Haar relatie Simon relativeert haar bezwaren over de biografie. Tegelijkertijd zet het verzoek bij Kat Donker een een denkproces in gang over haar eigen leven. Ze gaat terug in haar herinneringen aan haar jeugd, zoekt in plakboeken, brieven, foto’s, cassettes van vroeger (allemaal bijzondere vertelmogelijkheden). Op die manier geeft ze aan de lezer een kijkje in haar leven en ze doet dat vrij chronologisch wat haar eigen leven betreft. In de roman worden heden (de situatie met Clara Hartong) en verleden (Kats leven) wel afgewisseld. Tussendoor krijgen we namelijk verslag van enkele ontmoetingen met Clara en met enkele pogingen van Simon om Katherina over te halen mee te werken. Het zijn echter voornamelijk de persoonlijke verhalen die ze niet aan Carla Hartong kwijt wil. In dat opzicht voelt ze zich mislukt: nl. als levenspartner en als moeder.

Ze vertelt de lezer over haar moeilijke jeugd in Amsterdam, waar het gezin in een etagewoning woonde, in bedwang gehouden door een verbitterde vader die als ex-strijder van de Internationale brigades tegen Franco voor de Tweede Wereldoorlog naar Spanje was vertrokken, daar gewond raakte. Hij was een ex-verzetsman in Nederland. Hij verliest het staatsmanschap en is letterzetter bij het communistische dagblad "De Waarheid". Dankzij het (ongewilde) lidmaatschap van de communistische partij heeft hij een woning en werk. Hij voelt zich vernederd en afgeschreven en Katharina kiest de zijde van haar vader, hoewel die dus een moeilijke man was.
De jonge Kat groeit door haar kennis en studie (ze leest bijv. Albert Camus) uit haar arbeidersmilieu, ze gaat naar het gymnasium wat uitzonderlijk is in die tijd. In het volkscafé van haar moeders familie leert ze Jacob en diens kunstenaarsleven kennen. Ze raakt zwanger van het studentenvriendje en teleurgesteld na een abortus vlucht ze naar Parijs. Daar ontmoet ze de Spaanse Javier, wordt weer zwanger en krijgt een zoon, Jaime (voor haar Jimmy). De vooraanstaande schoonfamilie uit Barcelona heeft weinig met haar op en zo woont ze in een kille omgeving. Op een dag pakt ze koffer en kind en vlucht naar Nederland terug. Ze heeft al heel wat te verhapstukken gehad en is dan nog meer 22 jaar.

Met de hulp van haar ouders als babyoppas gaat ze naar de universiteit: ze studeert geschiedenis, zal afstuderen en promoveren. Haar dissertatie wordt tevens een bestseller. Kat is een kind van haar tijd, ze komt in contact met linkse studentenbewegingen, wordt lid van een politieke (linkse) partij.
De artistieke maar labiele Hugo wordt in de provotijd haar nieuwe partner en ook de vader van haar dochter, Hanna. Maar Hugo heeft het psychisch erg moeilijk en Katharina werkt eigenlijk alleen maar aan haar eigen carrière en besteedt weinig aandacht aan haar eigen kinderen. Jimmy gaat dan ook uit haar gezin weg en gaat terug naar Spanje waar zij en Hanna hem twee jaar later (hij is 18) opzoeken op een camping in Sitges. Hij wil voortaan zijn eigen weg gaan.

Maar ook Hugo heeft het moeilijk: hij gaat op reis naar Suriname waar hij opeens verdwijnt. Kat gaat naar hem zoeken in dat land. Uit brieven die hij geschreven heeft tijdens zijn afwezigheid, blijkt dat hij de gele koorts heeft gekregen. Maar het huwelijk is voorbij. Katherina bezoekt later haar arrogante schoonouders en regelt dat die Hugo een periodieke toelage geven. 

Intussen heeft Kat Donker haar biografe Clara al weer een paar keer ontmoet en ze heeft grote problemen met het feit dat ze door de biografe ook op het persoonlijke vlak zal worden gevolgd. Ze wil dat toch liever niet. Heeft ze iets te verbergen? Zo sterft haar moeilijke vader bijvoorbeeld aan longkanker, omdat hij op het laatst euthanasie zal plegen. Haar politieke loopbaan floreert echter. Ze komt met de politieke partij op bezoek in Oost-Berlijn, voor de val van de muur en ontmoet daar een journalist Martin die op haar verliefd raakt. Met de Kerst verblijft ze bij haar schoonmoeder die ook al niet zo veel van haar moet hebben. Wanneer Martin naar Nederland komt, moet hun relatie toch zo veel mogelijk geheim blijven. Dat is wel merkwaardig.

Intussen heeft Clara Hartong met Patricia gesproken, haar ex-vriendin die vaak de honneurs heeft waargenomen als pseudo-moeder voor Hanna. Dochterlief komt namelijk in grote problemen en gebruikt drugs, wat Kat Donker helemaal niet in de gaten heeft. Ze heeft het te druk met haar ministerschap (Zorg). Prachtig is dan de passage waarin ze haar aan Alzheimer lijdende moeder bezoekt en de situatie in de praktijk helemaal niet zo geweldig is, als men in de politiek wil doen geloven. Ze heeft af en toe nog contact met Hugo, maar die sterft later aan longkanker. Met de dienstauto bezoekt ze zijn begrafenis.

Op een pijnlijk eerlijke manier beschrijft ze haar leven met nadruk op haar mislukkingen en tekortkomingen en met relativeringsvermogen voor haar succes op politiek vlak. Ze was geen goede levenspartner,(voor Hugo en Simon) geen goede vriendin (Patricia) en zeker geen goede moeder (voor Jimmy en Hanna.)
Dat blijkt vooral uit het laatste deel van de roman. Simon stelt namelijk voor samen een tijdje naar Sicilië te gaan, maar Katherina wil liever alleen. De dialogen tussen haar en Simon verlopen toch al niet zo soepel, wat symbool staat voor hun moeizame relatie. Op Sicilië lijkt ze wat rust te vinden en ze ontmoet er een Amerikaanse invalide man van wie ze gecharmeerd raakt. Ze gaan zelfs met elkaar in zee. Maar "il profesore" weet ook iets anders uit haar los te krijgen. Op het eiland leest ze een beschuldigende brief van Hanna die aan haar gericht is, nog een keer. In flashbacks keert ze dan terug naar Amerika waar Hanna in de staat Virginia een tweede kans leven begonnen is onder leiding van een therapeut op een wat "softer" of spiritueler niveau. Katherina heeft een schuldgevoel en reist haar dochter achterna. In een bijna sektarische omgeving ontmoet ze haar. Het lijkt in orde te komen, maar in de nacht na haar bezoek rijdt Hanna tegen een boom, waarna ze in coma raakt en sterft. Is het zelfmoord? Ze praat erover met de invalide. Het lijkt haar geheim in het leven te zijn.

Epiloog.
De biografie is toch uitgebracht. Hij heet Binden en breken, leven en tijd van Katharina Donker. Ze vindt er eigenlijk weinig aan, zeker in stilistisch opzicht, wetenschappelijk gezien valt het wel mee. Ze worden samen uitgenodigd voor talkshows maar Katherina weigert dat.
De relatie met Simon is verbroken. Ze heeft de relatie met "il profesore", nog een tijdje aangehouden. Beiden zijn aan een studie Grieks begonnen. Katherina besluit met de laatste rei uit "Antigone", een klassieke Griekse tragedie. In het begin bezocht ze nog met Simon een moderne versie van de tragedie Medea (over een moeder die haar kinderen vermoordt). Een en al symboliek dus.

Personages

Katharina Donker

Katharina Donker (geboren in 1941) is afkomstig uit een arbeidsmilieu. Ze ontmoet daar bovendien een door het leven gedesillusioneerde vader. Toch verdedigt ze hem. Als arbeiderskind is het heel bijzonder dat ze naar het gymnasium kan. Ze doet daar goed haar best en komt ook in rijkere milieus, waar ze zich niet goed thuis voelt. Met haar eerste vriendje die doet alsof hij een kunstenaar is, heeft ze seks en raakt zwanger. Een abortus is de aangewezen manier om dat probleem op te lossen. Als ze naar Parijs vlucht, raakt ze opnieuw verliefd, op een Spaanse jongen Javier, die er ook voor zorgt dat ze weer zwanger is. Ze wordt met de nek aangekeken door de Spaanse familie en nadat ze een besluit heeft genomen gaat ze van Barcelona terug naar Nederland met haar zoontje. Dan begint een belangrijk deel van haar leven. Ze gaat naar de universiteit om geschiedenis te studeren en komt in het Amsterdam van die tijd in aanraking met het linke studentenleven, waarbij ze weer een nieuwe man Hugo ontmoet. Ook die komt uit een rijker milieu. Van hem wordt ze zwanger van dochter Hanna, maar Hugo heeft een bijzondere psychische gesteldheid. Hij kan eigenlijk niet veel en Katharina laat niet na om dat onder zijn neus te wrijven. Hij is in zijn voornemens ambitieus maar maakt niets af. Ten einde raad vlucht hij naar Suriname waar hij ziek wordt en de weg kwijt raakt. Katharina gaat er naar toe om hem op te sporen. Daarna scheiden toch hun wegen, maar Hanna is erg gek op haar vader. De ster van Katharina rijst wel aan het politieke firmament bij een linkse grote partij, waarbij ze nog geen last heeft van een glazen plafond. In de late tachtiger jaren bezoekt ze Berlijn, waar ze een journalist ontmoet/ Deze Martin blijkt later in opdracht van de DDR-regering allerlei activiteiten te ontwikkelen die nadelig zijn voor de Nederlandse politici. Desondanks bereikt Katherina een ministerspost. Ze krijgt Zorg en Welzijn. Ook daarbij doet ze het vrij goed, maar op het privégebied faalt ze jammerlijk. Ze verwaarloost haar dochter Hanna emotioneel. Ook de relatie met haar laatste vriend Simon is niet erg liefdevol. Hannah schrijft haar een brief over het leed zoals zij dat gevoeld heeft. Ze geeft de schuld volledig aan haar moeder en zegt dat ze in Amerika een arts heeft gevonden die haar er bovenop helpt. Katherina reist met enige scepsis af naar Amerika, vindt Hanna, maar het bezoekt loopt op een deceptie uit. Hanna rijdt zich in haar auto dood. De ouder geworden Katharina komt op het eiland Sicilië tot bezinning en spreekt met de invalide Amerikaan over haar dochter. Daar komen voor het eerst de tranen werkelijk los. Het is een kantelpunt in haar leven. De biografie die Clara wilde schrijven is er toch gekomen, maar Katharina maakt zich er niet meer druk om. Ze heeft besloten om zich afzijdig te houden van de publiciteit rondom het boek en zich weer tot de studie van de Klassieken te wenden. Het laatste wat ze de lezer meegeeft, is een koorzang van Antigone, de opstandige vrouw uit de Klassieke Oudheid die tegen de wil van haar oom het lijk van haar geliefde wil begraven. De slotkoorzang in het boek verwijst naar een levensmoraal. Als je gelukkig wilt worden moet je verstandig handelen en niet in blinde woede zoals Creon doet. Die komt te laat tot het besef dat hij door zijn eigen houding iedereen om zich heen tot zelfmoord heeft aangezet. Geldt dat ook niet een klein beetje voor Katherina? Jammer dat ze er zo laat pas achter komt.

Andere personages

De meeste andere personages spelen een ondergeschikte rol als personage. Haar minnaars (Jack, Hugo, Martin, Simon) worden nauwelijks beschrijven. Alleen over Hugo wordt wat prijsgegeven. En ook Hanna laat wat van haar binnenste zien als ze een brief aan haar moeder schrijft. Maar uiteindelijk draait het allemaal om het leven van Katharina Donker, en is het verschenen boek (zowel de fictie van Noordervliet als de biografie van Clara Hartong) een afrekening van haar eigen leven.

Quotes

"‘Een biografie is het verwrongen zelfportret van de auteur, een parasiet die leeft van een meestal nogal dode gastheer, een aaseter verlekkerd wroetend in een karkas. Ik moet dat niet. Ik wil dat niet.’" Bladzijde 12

"Ze schrikt een beetje, mondje blijft openstaan, ruggetje recht zich als een dier dat onraad ruikt. Maar goed, ze is flexibel, dat moet je zijn tegenwoordig, flexibel en toch ferm. Ik zie het haar denken. En ook zie ik de ingeprente teksten in ballonnen boven haar hoofd verschijnen.’" Bladzijde 33

"De herinnering is een hond die gaat liggen waar hij wil [....] Mijn hond draait rondjes alsof hij moet kakken en maar geen comfortabel kuiltje kan vinden om zijn drol in te deponeren [...] Waar mijn hond ook maar wil gaan liggen, vindt hij teleurstelling, verlies, angst, onzekerheid, woede. Broosheid. Succes mijdt hij als de pest.’" Bladzijde 55

"Alleen als je heel blij of heel ongelukkig bent met een wending die de werkelijkheid neemt, heb je de neiging de weg terug te gaan en te zeggen: hier gebeurde het, hier kondigde de ramp of de vreugde zich al aan, het was er nog niet echt, maar stond al in grote lijnen getekend onder de horizon, één afwijkende beweging en ik had het gemist, ik was gered of verloren geweest.”" Bladzijde 125

"Gedesillusioneerd keerde Willem Donker terug uit Spanje, de stank van lijken nog in zijn neusgaten, de hitte van de zomer en de koude van de winter nog in zijn huid, de kreten van de slachtoffers in zijn oren , het gedender van de mortieren nadreunend in zijn botten. En dan valt de mof Nederland binnen en begint het hier van voren af aan." Bladzijde 16

"‘Ik overwoog te zeggen dat ik geen trek had, of dat ik naar huis moest, maar dat zou de aandacht nadelig op me vestigen. Van boter zag ik af: het smeren vereiste een techniek waarbij de vork het brood vasthield terwijl het mes veegde, die mij uitsluitend voor gevorderden leek, want mes moet rechts en ik was linkshandig. Een plak kaas vlijde ik met succes op mijn boterham, maar toen kwam het snijden door de taaie korst, die geen mes toeliet. Kaas en brood begonnen een reis over mijn bord, zochten de randen op, het mes kraste met een ijselijk geluid over het porselein, de boterham scheurde waar de vork hem vasthield, het was een ravage. Uit mijn ooghoeken zag ik de anderen keurige vierkantjes maken, prikken en naar de mond brengen. (…) Toen ik naar huis fietste had ik geen gevoel van richting meer, geen verlangen naar ‘thuis’. De mensen bij wie ik hoorde hadden me de wereld in gestuurd zonder gebruiksaanwijzing en zonder gereedschap, ik kon zelfs niet op hen rekenen.’" Bladzijde 43

Thematiek

Zin van het bestaan / zin van het leven

Katherina Donker wordt gedwongen na te denken over de zin van haar leven. Dat gebeurt als een jonge academica Clara Hartong aan haar vraagt een biografie over haar te mogen schrijven. Ze vraagt ook of ze medewerking wil verlenen. De lezer weet dan natuurlijk nog niet wat er allemaal in het leven van Katherina is gebeurd. Omdat ze niet zo welwillend lijkt, gaat Katherina steeds meer zelf nadenken over haar leven. Het begon voor haar als kind in een Amsterdams arbeidersgezin met een vader die gedesillusioneerd was over de keuze die hij in de Spaanse burgeroorlog had gemaakt waardoor hij stateloos was geworden. Ook in de Tweede Wereldoorlog heeft hij een verkeerde keus gemaakt, waardoor hij verbitterd is geraakt. Slecht met hulp van communistische vriendjes heeft hij een woning en een eenvoudige baan (letterzetter bij De waarheid) gekregen. Zo'n kind lijkt weinig kansen te krijgen in de maatschappij, maar Katherina heeft de tijdgeest mee. In de vrolijke jaren zestig kan ze zich als vrouw onderscheiden. In het begin heeft ze het nog niet gemakkelijk, moet als puber een abortus ondergaan en vlucht daarna naar Parijs. Daar ontmoet ze een leuke Spaanse jonge man die wel uit een beter milieu afkomstig is. Ze wordt niet geaccepteerd in dat milieu. Ze maakt dan opnieuw een keuze en vlucht weg uit Barcelona. In Amsterdam kan ze met hulp van haar ouders een studie geschiedenis beginnen en ze komt te verkeren in de linkse kringen van de studentenbeweging. Later komt ze ook met mensen van een linkse politie partij (waarschijnlijk de PvdA) in aanraking en opnieuw heeft ze de tijd mee. De vrouwenemancipatie komt goed los in de zeventiger jaren en Katherina kan zich in die kringen onderscheiden. Ze is vooruitstreven en bikkelhard. Dat ze daarbij concessies doet aan haar privéleven (met man Hugo en kinderen Jimmy en Hanna) is ook zo'n keuze. Jimmy maakt later zijn eigen keuze en vertrekt weer naar Spanje. Die is ze voortaan kwijt. Hugo maakt een keuze om zich in Suriname te laten gelden en Hanna heeft moeilijkheden te over, wanneer haar moeder de keus maakt on minister te worden. Intussen heeft ze ook al weer een relatie met een Oost-Duitse journalist/spion gehad. Deze relatie moest geheim blijven, maar blijkt funest te zijn geweest voor één van haar politieke vrienden. Haar dochter Hanna schrijft in een brief dat haar moeder haar tekort heeft gedaan en haar dochter met een schuldgevoel heeft opgezadeld. Een beetje radeloos gaat ze naar Amerika, maar het bezoek aan Hanna levert weinig op. Ja, de (al of niet eigenhandig gekozen) dood van Hanna. Dat is toch een van de levensvragen waarmee Katherina zich tijdens een bezinningsstage op Sicilië bezighoudt. Heb ik het allemaal wel goed aangepakt in het leven? Heb ik de weg naar het einde op een goede manier afgelegd? De invalide Amerikaanse gesprekspartner wekt louterend. In de epiloog blijkt ze haar eigen gang te zijn gegaan en ze heeft weer gekozen voor de studie van de klassieken. Zo wordt haar leven er een van de verkeerde keuzes op het verkeerde moment gemaakt te hebben. Tenminste dat kun je als lezer als boodschap uit de tekst halen. Als publiek figuur geslaagd, als mens mislukt. Wat is eigenlijk de zin van het bestaan?

Motieven

Kind-moederrelatie:

Katherina is allesbehalve een goede moeder voor haar kinderen. Haar eerste kind Jimmy loopt als hij 16 jaar is bij haar weg en hij gaat terug naar Spanje. Voor haar dochter Hanna heeft ze eigenlijk ook veel te weinig belangstelling. Haar ouders en later haar vriendin Patricia nemen een deel van de opvoeding van het kind voor hun rekening. Als moeder is Katherina Donker eigenlijk compleet mislukt. Waarschijnlijk is dit de belangrijkste reden dat ze niet wil dat Clara Hartong een biografie over haar schrijft. Wat er voor tragiek in haar leven is gebeurd, komt p[as in het laatste deel van de roman naar boven, wanneer ze eerst schrijft over een brief van Hanna die haar moeder beschuldigt van een slecht moederschap. Katherina moet daarna nog verwerken dat Hanna bij een auto-ongeluk (of zelfmoord?) in coma raakt en sterft. Als moeder is ze compleet mislukt.

Het geheim

Aan het einde komen er nog twee geheimen uit de koker voor de lezer. De mogelijke zelfmoord van Hanna. Die rijdt zich dood tegen een boom. Mogelijk is er opzet in het spel geweest. De verraderlijke relatie met Martin die eigenlijk een spion van de DDR was. Katherina was daar ingetuind. Dat had gevolgen voor haar politieke vrienden.

Schuldgevoel

Schuld is een belangrijk motief in het leven van Katherina. Dat voelt ze niet zo zeer waar het de politiek betreft, maar veel meer waar ze op het gebied van het persoonlijke leven tekort is geschoten. Ze was geen goede moeder waardoor Jimmy terugging naar Spanje. ze was geen goede partner en bekritiseerde de labiele Hugo zo erg dat die naar Suriname vertrok en verdween. Hanna hun dochter was getuige van hun ruzies en soms vechtpartijen en dan voelde het kind zich schuldig aan het mislukken van de relatie van haar ouders. Bovendien ontnam Katherina op die manier Hanna een goede relatie met haar vader. In een brief van Hanna aan Katherina wordt dat allemaal nog eens duidelijk gemaakt. Hanna geeft daarin de schuld van haar mislukte leven aan het optreden van haar moeder. Katherina gaat haar dan tegen de zin van haar dochter en de arts die haar behandelt opzoeken. De nacht daarna rijdt Hanna tegen een boom, raakt in coma en sterft. Is Katherina schuldig aan dat ongeluk? Is het poging van zelfmoord geweest. Pas als ze tot bezinning komt op Sicilië kan ze uithuilen in de armen van de Amerikaan die ze "il profesore" noemt. In het laatste deel wordt ook nog onthuld dat de Oost-Duitse Martin die zich als journalist voordeed in feite een spion was, waardoor partijgenoten van Katherina in de problemen zijn gekomen. Omdat zij een relatie met Martin onderhield wat hem een mogelijkheid gaf naar Nederland te komen, is ze schuldig aan de arrestatie van een partijgenoot.

Queestemotief

Katherina gaat op zoek naar haar verdwenen zoon Jimmy. Later gaat ze op zoek naar haar in Suriname kwijtgeraakte man Hugo. Weer later gaat ze op zoek naar Hanna die in Amerika verblijft. Maar het meeste gaat ze waarschijnlijk op zoek naar zichzelf. Daar komt ze op het eiland Sicilië achter.

Abortus

Als Katherina Donker nog jong is en zwanger wordt van een schoolvriendje wordt het zo geregeld dat zij een abortus ondergaat.

Liefdesrelatie: problemen/echtscheiding

Doordat Katherina Donker eigenlijk altijd meer aandacht heeft gehad voor haar eigen loopbaan, zijn haar liefdesrelaties niet succesvol. Met de jonge Jacob wordt het niets, evenals met de Spaanse Javier. Wanneer ze van hem wegloopt, ontmoet ze Hugo, maar ook met hem loopt het pad der liefde niet volgens het rozengeur en maneschijn-traject. Hij is psychisch niet in orde en ze verlaat hem. Met de Oost-Duitse Martin, een journalist die meer op haar verliefd is dan omgekeerd, gaat het eigenlijk hetzelfde. Later blijkt hij haar gewoon gebruikt te hebben in opdracht van de Oost--Duitse regering. Ook haar laatste relatie is niet de ware Jacob. Een normale discussie met hem is nauwelijks te voeren. Simon wordt er gek van. Wanneer ze een tijdje op Sicilië is geweest om na te denken over haar leven, beëindigt ze de relatie met Simon. Je kunt met een gerust hart stellen dat de liefde niet echt voor Katherina Donker is weggelegd.Ze besteedt meer aandacht aan haar loopbaan (in een poging te laten zien dat een dubbeltje ook een kwartje kan worden) dan aan haar gezinsleven.

Dood

Wanneer iemand over zijn leven een boek, een biografie, schrijft, is het natuurlijk onvermijdelijk dat de dood daarin een rol speelt. In de loop van de geschiedenis vallen enkele personen uit de omgeving van van de protagonist Katherine weg. Haar vader sterft aan longkanker (na euthanasie) en één van haar partners aan leverkanker. ook het motto van de roman wijst naar de dood. Er zijn twee motto's die refereren aan iemands dood. Een belangrijk tekstgegeven bij de dood is ook dat haar dochter Hanna in Amerika om het leven is gekomen. Na een bezoek van haar moeder was Hanna tegen een boom gereden, in coma geraakt en overleden.

Afkomst

Katherina Donker slaagt erin om van het als dubbeltje geboren kind een kwartje te maken. Ze komt uit een arbeidersmilieu, haar vader is eigenlijk een persona non grata vanwege zijn verleden tijdens de Spaanse burgeroorlog. Hij krijgt een baantje toegewezen van de communistische partij. Maar Katherina is slim en gaat naar het gymnasium, waardoor ze ook met andere milieus in aanraking komt. Van lieverlede (en ze heeft natuurlijk de tijd mee) komt ze in linkse kringen tot ontwikkeling. Ze schopt het ver in de politiek en wordt zelfs minister. Dat is best uitzonderlijk voor een kind dat afkomstig is uit een arbeidersgezin.

Herinneringen

Als je over aan het einde van de dag over je leven gaat nadenken, komen er allerlei herinneringen bij je binnen. Katherina gaat nadenken over haar leven als Clara Hartong aan haar vraagt een biografie over haar leven te mogen schrijven. Herinneringen komen meestal in flarden: ze komen als een hond die gaat liggen waar hij wil. (Zegt Katherina-zie citaat) Maar in de roman die Katherina schrijft heeft ze haar herinneringen toch zoveel mogelijk chronologisch gerangschikt. Anders wordt zo'n roman te moeilijk om te volgen. Herinneringen komen bij je op als je dagboeken of brieven leest, foto's bekijkt of cassettes uit een periode afdraait. Herinneringen horen bij je als je terug gaat denken over je jeugd, de keuzes die je al of niet ten goede hebt gemaakt. Daarom is het motief van jeugdherinneringen en andere herinneringen in deze roman zo belangrijk.

Feminisme

Katherina Donker is een vrouw die symbool staat v oor de opkomst van de vrouw in de zestiger en zeventiger jaren van de vorige eeuw. Het is een vrouw die afkomstig is uit een arbeidersmilieu maar die zich heeft weten op te werken tot een vooraanstaand lid van een politieke partij. Uiteindelijk slaagt ze erin om minister te worden. Omdat ze maatschappelijk zo succesvol is geweest wil de academica Carla Hartong graag een biografie over haar maken.

Motto

Er zijn twee motto's:

"When people die, they cannot be replaced. They leave holes that cannot be filled, for it is the fate - the generic and neural fate - of every human being tot be a unique individual, to find his own path, to live his own life, to die his own death.
(OIliver Sachs)

Letterlijk: "Als mensen doodgaan, kunnen ze niet worden vervangen. Ze laten leemtes achter die niet opgevuld kunnen worden, want het is het lot - het algemeen en neuraal lot - dat iedereen een uniek persoon is, die zijn eigen weg moet vinden om zijn eigen leven te leiden en zijn eigen dood te ondergaan."
Dit motto is goed van toepassing op Kat Mercedes Donker, die vanaf haar jeugd haar eigen weg moet vinden. Ze weet het toch te schoppen tot minister van Zorg en Welzijn en doet dat op haar eigen manier.

"Old age should burn and rave at close of day".
( Dylan Thomas)
Thomas beweert met deze zin dat je als je ouder bent geworden je met hand en tand moet verzetten tegen de dood (het einde van de dag.) Daarom is dit motto een directe verwijzing naar de titel.

Opdracht

Er is geen opdracht

Titelverklaring

"Aan het eind van de dag" kun je ook lezen als het eind van je leven. De titel is dan een verwijzing naar het Engelstalige motto van Dylan Thomas (zie onder het kopje Motto). In een biografie maakt de biograaf de stand van zaken van iemands leven op. De studente Clara Hartong wil het leven van Katharina Donker vastleggen in een studie, maar Kat vindt dat geen goede zaak. Ze gaat dan zelf als ze op leeftijd is gekomen de gang van haar leven na en maakt in feit van een biografie een autobiografie. Ze geeft haar leven in een boek weer dat ze ook nog kan uitbrengen als een boek. De dood - het eind van de dag - speelt daarin een vrij belangrijke rol.

Structuur & perspectief

De structuur ziet er vrij ingewikkeld uit, maar als je als lezer goed oplet kun je de draad van de roman goed volgen. Start en epiloog zijn in het heden, waarin een jonge academica Clara Hartong een verzoek aan Katherina richt om een biografie over haar te mogen schrijven. In het verhaalheden speelt zich dan ook de relatie met Simon af die af en toe commentaar geeft op de houding van Katherina tegenover haar biografe. Maar die relatie tussen Simon en Katherina is ook niet stevig en de breuk ligt de hele tijd op de vloer.
Katherina gaat zelf nadenken over haar leven en dat leidt tot hoofdstukken en subhoofdstukken waarin ze haar leven van haar jeugd in Amsterdam tot aan het verschijnen van de biografie beschrijft. De hoofdstukken worden met een vet gedrukte kapitaal aangegeven, de subhoofdstukken met een typografisch teken. Daarin kan dan verspringing in tijd en decor worden aangegeven. In de volgorde van de herinneringen zit wel een zekere mate van chronologie, waardoor Katherina's leven vrij goed te volgen is. Er is ook een epiloog.

Het perspectief 
Het perspectief berust bij de 75-jarige Katherina Mercedes Donker. Ze kijkt terug op haar leven (dus o.v.t.) wanneer een jonge vrouw haar biografie wil schrijven. In de ontmoetingen die ze met deze Clara heeft, gebruikt Katherina de o.t.t.
Maar Katherina gebruikt ook andere vertelmogelijkheden van de ik-verteller: ze krijgt informatie uit brieven (van o.a. Martin en Hanna) en ze beschikt over cassettebandjes waarop haar tweede man Hugo tekst heeft ingesproken.Ook is er sprake van een e-mail van Clara Hartong. Eigenlijk verandert dan natuurlijk het perspectief ietwat (je krijgt ik-vertellers erbij). Op deze wijze kun je de vertelbeperkingen van een ik-verteller iets verruimen. Maar je weet wel als lezer van wie de informatie is.
 

Decor

De Tijd. Katherina wordt in Amsterdam in 1941 geboren en ze schrijft haar boek over haar eigen leven als ze 75 jaar is. Dat is dus in het jaar 2016, maar eigenlijk wordt dus de periode beschrijven van net na de oorlog tot aan onze huidige tijd. Belangrijke tijdlaag daarin zijn de zestiger en zeventiger jaren in de provotijd van Amsterdam. Later ook de periode van de machtsovername in Suriname en de tijd van de val van de Muur in Oost-Berlijn (1989) In 2015 doet Clara Hartong haar het verzoek een biografie over haar te mogen schrijven. De vertelde tijd is dus de periode van haar jeugd (net na WOII) tot aan 2016.

Daarin zijn verschillende decors te vermelden:
- Amsterdam, waar Katherine Donker is opgegroeid en later furore in de politiek maakt
- Parijs, de stad waar ze na haar abortus heen gaat en verliefd wordt op Javier
- Barcelona, waar ze met Javier naar toe verhuist maar waar ze ook doodongelukkig is door de relatie met haar schoonfamilie
- Suriname (Paramaribo) waar ze naar haar man Hugo op zoek is gegaan
- Berlijn waar ze in de tachtiger jaren de Oost-Duitse journalist Martin ontmoet 
- Bedford in Virginia waar Katherina haar dochter opzoekt die zich daarna doodrijdt tegen een boom
- Sicilië, het eiland waarop Katherina tot bezinning wil komen en waar ze de Amerikaanse invalide "il profesore", ontmoet. 
 

 

Stijl

Nelleke Noordervliet kan schrijven, dat is wel zeker. Korte krachtige zinnen, spitsvondige dialogen wisselen af met bijna poëtische beschrijvingen. Je kunt haar woorden voelen, hoern, ruiken en proeven. 
Ze schrijft met veel ironie en sarcasme over vooral de (mislukte) politieke en idealen uit de zeventiger jaren en de schijnheilige situatie die zich vaak voordoet in de politiek, waarin men elkaar vliegen probeert af te vangen. Vroeg of laat zijn politici op elkaar uitgekeken. Dat zijn vaak grappige passages om te lezen.

Ze gebruikt heel bijzondere metaforen:
(blz. 16) Schaamte is een hyena, een onaangenaam dier, waar niemand van houdt.
(blz. 27) "Zo kind ben je daar. En ik duwde mezelf de warme geur in, die als een kleverige suikerspini n het halletje hing. Het rook er oudroze, een mengeling van ongelucht bed en wentelteefjes, vies en lekker tegelijk.
“Hij legde altijd een zware hand op mijn hoofd, waaronder ik doodstil bleef staan, alsof één beweging van mij hem ertoe zou brengen mijn schedel te kraken als een ei. Hij rook naar meeldauw alsof hij uit de kelderkast kwam.”
(blz. 65) "Ik wacht in de vestibule als een collectant voor Bio-vakantieoord.
(blz. 229) Wat je zo diep hebt weggestopt dat het vergeten lijkt, is altijd het belangrijkste. Dat beweren de psychotherapeuten. Ze delven de waarheid op als goud, dalen af in de mijn van de geest, de freudiaanse lamp op het voorhoofd, een gekooide kanarie in de hand. Alsof de waarheid goed voor je is.
(blz. 260) Amsterdam ligt er in het winterweer bijna net zo troosteloos bij als Oost-Berlijn. De wolken zijn volle vuilniszakken.
(blz. 274) Totdat de grijze paardendeken van de depressie het vuur dooft en er niets meer uit haar handen komt.
 

En een typisch voorbeeld van sarcasme over de dood:
"Kanker en nog maar kort te leven, dat lijkt me soms beter dan een verrassingsdood, die iedereen schijnt te willen. Een mooi afscheid en dan euthanasie. Warme aanwezigheid van de huisarts [...] Ik heb zelf meegeholpen aan de regeling voor de goede dood en ik kan me voorstellen dat ik innig tevreden de poort door ga, als een architect die een pas opgeleverd huis betreedt. Maar zo wil ik het ook weer niet. Geen sentimentaliteit. De dood is wreed en welkom tegelijk. Kaal en karig en eenzaam. Dat moet hij zijn en blijven." (blz. 37) 
Of over symposia:
"Was een symposium vroeger een middel om snel nieuws uit te wisselen met een grote groep sleutelfiguren, sinds de komst van het wereldwijde web, gaat het alleen nog maar om "netwerken." Dat wil zeggen ouwehoeren met mensen van wie je iets gedaan wilt krijgen. Die lieden. hun benijdenswaardige positie kennend, mijden dergelijke gelegenheden als de pest, zodat de bezoekers niets ander rest dan elkaar te beschouwen als topvangst, een wissel op de toekomst die nooit komt. Wat blijft: de ranzige smaak van slechte koffie, de kilo's op de heupen van slordig naar binnen gegooide zoutjes en witte wijn, de notitie op het cv van de organisatoren, de selectie foto's die meteen wordt weggeklikt, en de rekening van het congrescentrum die op een ambtelijk bureau belandt en voorzien van de nodige parafen wordt voldaan door de belastingbetaler. (blz. 52) 
Een voorbeeld van zelfspot:
Wat mensen aantrekt zijn heldenverhalen of verhalen van rampspoed. Geschiedenis als een roddeltijdschrift over dooie celebrity's. het zij zo. Mijn biografie (ik stik bijna in het woord) mag een veredelde versie zijn van Gijp of Kieft, voetballersverhalen voor de gewone man. (blz. 85) 

Stilistisch valt er weinig op Nelleke Noordervliet in deze roman aan te merken. Beter nog geformuleerd: wat stijl betreft kun je het schrijven van een moderne roman best aan Nelleke Noordervliet overlaten.

Slotzin

De epiloog eindigt met de laatste koorzang uit "Antigone". De laatste regels daarvan luiden: kijk daar komt de hoop aangelopen om je voeten te kietelen dan merk je dat je zolen in brand staan een wijze raad als het kwaad je goed lijkt dan is het een god die je op weg zet naar de hel.

Beoordeling

De nieuwe roman van Nelleke Noordervliet is een knap geconstrueerde roman in een aantrekkelijke stijl door de goede dialogen, de originele metaforen en een prachtige dosis ironie/sarcasme waarover het hoofdpersonage beschikt. Zie hiervoor het kopje "stijl".

Maar de structuur is voor scholieren misschien wat ondoorzichtig en de inhoud wellicht ook nog even ver-van-hun-bed. De periode van de zestiger en de zeventiger jaren zal hen misschien wat minder aanspreken. Wat wel zal doordringen is het gegeven dat mensen soms verkeerde keuzes maken in een leven en dat die fataal kunnen aflopen voor de mensen in hun directe omgeving. Wanneer ben je als mens geslaagd: succes in je baan of gelukkig zijn in je naaste omgeving? Dat is m.i. wel de kernvraag van de roman en die vraag is toch van alle tijden.

Daarom is het boek een aanrader, maar dan wel voor scholieren die over enig uithoudingsvermogen beschikken, want het is zeker geen roman die in je in één adem zult uitlezen. Daar is de stof en de structuur toch wat te moeilijk voor. Voor ervaren lezers onder de eindexamenleerlingen van vwo is de roman geschikt.
Maar het is zeker ook een ideale roman om op leesclubs (voornamelijk vrouwen) met elkaar te bespreken. Voor de meeste vrouwen zal de problematiek van Katherina Donker herkenbaar zijn.

Niettemin een knap geschreven roman, waar je ook van kunt houden vanwege de mooie stijl waarin Noordervliet schrijft.

Recensies

"Zo is Aan het eind van de dag een uitstekende, bijzonder onderhoudende roman geworden. Noordervliet leidt de lezer stiekem nog langs het hele scala aan biografische methoden en bronnen. Dat het leven van Donker de tweede helft van de vorige eeuw omvat – en een deel van de huidige, geeft Noordervliet de gelegenheid een tijdsbeeld te geven: van het idealisme van de babyboomers tot hun latere pragmatisme. Het levert wereldwijsheden op die verschillende kanten op kunnen vallen. Aan de ene kant maakt de auteur duidelijk hoezeer de generatie van Donker heeft gefaald in het toepassen van allerlei idealen, op een volgend moment neemt ze juist het heden de maat." https://www.nrc.nl/nieuws...3-a1531326

"Daarmee dwingt ze zelfs Noordervliet in een benarde positie. Als de schrijfster Katharina openbreekt in de hoop op een boeiender verhaal, ondermijnt ze daarmee het sterke karakter waarop het hele boek gebouwd is. Blijft ze daarentegen trouw aan de ongenaakbare inborst van Katharina dan levert dat een taai boek op. Noordervliet kiest voor het laatste, ondanks een laatste poging tot catharsis. Zo weet Katharina aan het eind van de dag alsnog het boek over haar leven te saboteren. En dat is dan eigenlijk weer heel interessant." http://www.volkskrant.nl/...~a4417838/

"Katharina Mercedes Donker heeft een leven moeite moeten doen om zich te ontworstelen aan het milieu waaruit zij afkomstig is. Griekse tragedies bleken daarbij een handig hulpmiddel, want omdat – zoals Nelleke Noordervliet het in Zomergasten zei: ‘in de tragedies essentiële vragen gesteld worden, hebben ze ons nog steeds iets te zeggen’. Dat haar – dat van het personage Katharina Mercedes Donker – verhaal eindigt met Antigone en niet met Medea is bij nader in zien niet zo raar. In Antigone staat de tegenstelling tussen wetten en geweten centraal. In de ‘meditatieve slotfase’ van haar leven aanbeland is haar strijd gestreden, en kan Katharina Mercedes Donker zich concentreren op waar het in de leven werkelijk om gaat." http://www.hanta.nl/hanta...een-ander/

"Aan het eind van de dag staat telkens het samenspel tussen het persoonlijke en het politieke centraal. Twee krachten die elkaar beïnvloeden en soms ook bijten. Het is een boeiende roman, die diep ingaat op het privéleven van de inspirerende politica en tegelijkertijd een mooi beeld geeft van de tijdgeest waarin zij leeft. Bovendien blijft het spannend of Katharina uiteindelijk mee zal werken aan de biografie." https://www.hebban.nl/rec...van-de-dag

"Opname van een interview met de schrijfster over haar nieuwe roman." http://www.vpro.nl/speel~...-dag~.html

"Uit de roman komt een vrouw naar voren die geen verantwoording wenst af te leggen, hooguit aan haarzelf. Een vrouw die niet als vanzelfsprekend sympathie oproept. Sterker nog een hoofdpersoon waarmee het soms lastig identificeren is. Maar juist die benadering van de vrouwelijke hoofdpersoon maakt de roman interessant. Zouden we hetzelfde gevoel hebben als de hoofdpersoon een man zou zijn geweest?" https://www.allesoverboek...an-de-dag/

"Het boek laat zich niet makkelijk samenvatten, maar: WAUW. Wat is Nelleke Noordervliet een fantastische schrijfster. Ze doet me in die rijke thematiek en intertekstualiteit, in het stap voor stap ontrafelen van het verleden, in de zorgvuldige compositie zeker denken aan Hella Haasse, maar stilistisch is Aan het einde van de dag zo scherp, zo zorgvuldig, zo mooi, dat ik weinig vergelijkingsmateriaal kan bedenken. Geweldig boek." https://michellevandijksc...-recensie/