Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2015
• 203 pagina's
• Uitgeverij: Nieuw Amsterdam

Flaptekst

Eerste zin

Bijna zeventig jaar heb ik op hem gewacht Elke dag. Nu is hij gekomen.

Samenvatting

Heden: 2012
Paul van Deelden (ex-advocaat) is 80 jaar als hij in een Spaanse cel wordt gegooid. Hij heeft een aanrijding veroorzaakt en zijn paspoort ligt thuis in een kluis. Hij belt zijn zoon Rebus en die zegt hem dat hij het zal komen brengen; tenslotte heeft hij erop aangedrongen dat Paul  naar Spanje zou gaan. In de loop van de roman wordt onthuld wat Paul werkelijk gedaan heeft.

Wat voorafging:
Een week ervoor heeft Paul zijn zoon Rebus met wie hij een afstandelijke band heeft en  die geboren werd toen Paul al 50 was, meegenomen naar Palingdorp (Volendam)  om daar het geheim dat hem zijn leven lang in bedwang heeft gehouden te vertellen.

Oorlogsverleden 1944
De vader van Paul heeft een vishandel en laat daarvoor zout overkomen uit Portugal. De Duitsers nemen het pand met de zoutberg in de oorlog in beslag, maar Paul moet van zijn vader 's nachts stiekem zout uit de berg ophalen. Daarmee kunnen ze onderhandelen met boeren die zout nodig hebben. Pauls vriendje Oscar is de zoon van een NSB-vader, die ook een vishandel heeft. Paul is een keer ongehoorzaam, want zijn vader verbiedt hem na een paar weken nog langer zout te halen. Hij wordt betrapt door Oscar tijdens zijn nachtelijke avontuur die hem verraadt bij zijn vader. De zoutberg wordt ontdekt , maar erger is nog dat er drie joodse kinderen zaten ondergedoken. Ook zijn vader wordt opgepakt en overlijdt. Paul heeft een enorm schuldgevoel en houdt zijn gedrag verborgen voor iedereen, ook voor zijn moeder. Het verhaal wordt nog erger, omdat de moeder van Paul het bedrijf niet kan leiden, wordt het bedrijf failliet verklaard. Oscars vader koopt het op en maakt er veel geld mee. Hij verhuist naar Spanje om in een klein dorp aan de Golf van Biskaje furore te maken. Oscar wordt er als een weldoener gezien en men richt een standbeeld voor hem op. Toch wordt hij gekweld door wroeging en hij verwacht dat Paul ook wraak zal komen nemen.
Hij trouwt later met de veel jongere Monica  en krijgt op zijn 50e een zoon Rebus met wie hij een afstandelijke verhouding heeft. Omdat Paul regelmatig vreemd gaat, heeft Monica besloten bij hem weg te gaan. Ook zijn zoon ziet hij nauwelijks.  In 2012 loopt hij zijn dan dertigjarige zoon tegen het lijf en hij neemt hem mee naar Palingdorp om het oorlogsverleden aan hem te onthullen.

afwikkeling 2012
Rebus hoort het verhaal met verbazing aan en zegt dat hij het jammer vindt dat zijn vader het lang geheim gehouden heeft: hij begrijpt zijn vader nu veel beter. Hij zet hem ertoe aan om verhaal te gaan halen in Spanje. Paul doet dat en rijdt in zijn BMW naar Spanje. Daar  rijdt hij met zijn auto het standbeeld van Oscar naar beneden en hij schampt ook nog enkele auto's.  Daarvoor wordt hij opgesloten. Oscar hoort ervan en komt naar de cel. Hij wil schoon schip maken en biedt de vishandel aan de familie van Paul aan. Die weigert arrogant, maar zijn zoon Rebus die naar Spanje is gevlogen om het paspoort van zijn vader te brengen, belt Oscar later op en accepteert de overdracht wel. Als hij dat op de terugweg aan zijn vader vertelt, wordt Paul boos, stapt in zijn BMW  en  laat zijn zoon in Frankrijk achter. 

Personages

Paul

Paul van Weelden heeft een goede band met zijn eigen vader die hem in de oorlog een geheime opdracht geeft. Later doet Paul tegen het verbod van zijn vader iets, wat hem en zijn familie fataal wordt. Hij voelt zich schuldig aan de dood van drie joodse kinderen en zijn vader. Hij wordt advocaat en hij trouwt met de veel jongere Monica. Op zijn 50e krijgt hij een zoon Rebus met wie hij door zijn schuldgevoel geen relatie kan opbouwen. De zoon is recalcitrant en gaat bij hem weg. Ook later bezoekt hij zijn vader nauwelijks. Paul besluit in 2012 het oorlogsgeheim te vertellen aan zijn zoon. Die begrijpt hem nu beter. Hij zet zijn vader ertoe aan om naar Spanje af te reizen. Daar onderneemt hij een bescheiden poging tot wraak: hij haald het beeld van weldoener Oscar naar beneden. Dat is voor hem voldoende. Hij weigert het bedrijf opnieuw terug te krijgen. Zijn zoon denkt er anders over en dat neemt Paul hem erg kwalijk. Hij laat zijn zoon in Frankrijk achter en rijdt moederziel alleen naar huis.

Oscar

Oscar heeft in de oorlog zijn vriendje verraden. Hij heeft er wel spijt van maar zijn ouders verhuizen naar Spanje. Daar hangt de rijk geworden Oscar later de weldoener uit en hij krijgt een standbeeld in het dorp. Toch vermoedt hij 70 jaar lang dat Paul zal terugkeren om wraak te nemen.Hij vindt het helemaal niet erg dat het standbeeld gesloopt wordt. Hij biedt het visbedrijf van zijn vader aan, maar Paul weigert. Gelukkig voor hem neemt Rebus het aanbod aan.

Rebus

De zoon heeft een slechte verhouding met zijn vader. Daarom doet hij dingen waarmee hij zijn vader kan irriteren. Hij verlaat vroeg het huis en ook later bezoekt hij zijn oude vader nauwelijks. In 2012 vertelt Paul het oorlogsgeheim en Rebus krijgt meer begrip voor "de ouwe." Hij zet zijn vader ertoe aan om naar Spanje af te reizen.Als de in de problemen komt, vliegt hij wel meteen naar Spanje. Maar hij doet daarna iets wat zijn vader niet leuk vindt: hij aanvaardt het zoenoffer van Oscar. Dat levert een nieuwe en waarschijnlijk definitieve breuk met zijn vader op.

Quotes

"Deze laatste levensfase is de minst leuke. Het voelt als het aftuigen van een kerstboom. Het feest is voorbij, de naalden vallen uit en maken de touwtjes aan de ballen eenvoudig over de kale takjes glijden waardoor ze zo nu en dan met een lichte plof op de vloer in flinterige stukjes uit elkaar vallen." Bladzijde 16

"Voor de oorlog zat de vader van Oscar ook in de vis. Onze vaders waren elkaars concurrenten, maar konden het best met elkaar vinden. Nu wilde |Oscars vader dat de Duitsers de oorlog zouden winnen. Ze waren landverraders en iets ergers bestond er niet. Iedereen wist het: Van Zalingen was fout." Bladzijde 46

" Soms mocht ik vriendjes meenemen naar het pakhuis. Het zout lag hoog opgestuwd tegen de achterwand, en we klauterden op de mysterieuze, witte berg. De kristallen schitterden en fonkelden. De massa was compact en vochtig, Op de jute zakken waarin het zout naar de zouterij werd vervoerd, gleden we razendsnel naar beneden." Bladzijde 82

""Vader had je verboden om zout te halen en toch moest je het zo nodig doen. Zonder jou zou vader nog leven. En die drie joodse kinderen ook. Je was gewaarschuwd dat Oscar niet te vertrouwen was. Als je het eerlijk aan je vader had verteld, hadden ze die kinderen tijdig uit het pakhuis kunnen halen. Maar jij vond het niet nodig." Bladzijde 135

"Ik gaf gas, voelde hoe mijn auto aan beide kanten een auto schampte, gaf nog wat extra gas en kwam tegen de lage sokkel tot stilstand. Ik schakelde direct, reed achteruit en nam een nieuwe aanloop. Pas bij de vierde dreun wankelde het beeld en het viel het op de grond. " Bladzijde 176

""Paul, ik heb elke dag op je gewacht. Mijn leven lang. Je zult het niet geloven, maar ik heb zo vaak gewenst dat je me in elkaar kwam slaan of desnoods overhoop zou schieten. In mijn dromen heb je me geschopt en geslagen. Uitgescholden. Verminkt. Op me gespuugd,."" Bladzijde 188

Thematiek

Vader-zoonrelatie

Paul is een oude vader: hij was 50 jaar toen Rebus werd geboren. Hij heeft nooit een goede band met zijn zoon gehad. Hij heeft zijn leven laten beïnvloeden door het geheim uit de oorlog en hij heeft altijd afstand genomen tot zijn zoon. Die heeft hem verweten dat hij in zijn eigen wereldje leefde en heeft hem al snel verlaten. Wanneer hij het oorlogsverhaal uiteindelijk vertelt, heeft Rebus begrip voor de situatie. Hij zet Paul er wel toe aan om naar Spanje te gaan. Daar neemt Paul wraak door het standbeeld van Oscar omver te rijden. maar het aanbod om het familiebedrijf dat Oscar had overgenomen terug te krijgen weigert hij. Zijn zoon is anders dan hij en gaat achter de rug van zijn vader naar Oscar en tekent de overname wel. Paul is geschokt als hij dat hoort, stapt in zijn auto en rijdt weg van zijn zoon. De verhouding van Paul en zijn vader was wel goed. Zijn zus zegt later dat ze twee handen op één buik zijn. Hij werd door zijn vader serieus genomen, maar ook hij luistert op een belangrijk moment in zijn leven niet naar zijn vader als hij stiekem zout gaat halen. Dat wordt vier mensen fataal. dat betekent ook het einde aan zijn relatie met zijn vader. Er is dus wel sprake van een spiegeling van het vader-zoonmotief. Op blz. 63 zegt Paul het in één zin: "Vader en ik: niets van over. Rebus en ik: nooit iets geworden."

Wo ii: nasleep en verwerking

"Zoutberg" is een roman over de nasleep van iets wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd. Door Pauls handelwijze heeft zijn vriendje hem verraden en zijn drie joodse kinderen en zijn vader omgekomen. Hij heeft dat altijd voor zijn zoon verzwegen en dat heeft hun onderlinge relatie beïnvloed. pas als hij 80 jaar is, vertelt hij het geheim aan zijn zoon. Die beweegt hem ertoe naar Spanje te gaan en schoon schip te maken. Dat mondt uit in een wraakactie.

Motieven

Vriendschap

Paul en Oscar zijn vriendjes, maar omdat Oscars vader bij de NSB zit, mag hij niet meer omgaan met Oscar. Oscar verraadt later dat Pauls vader een zoutberg heeft. Toevallig blijken er dan ook nog Joden te zitten. Na de oorlog heeft de vriendschap plaats gemaakt voor haat.

Wraak

Oscar wacht er zeventig jaar op. Hij denkt dat Paul ooit wraak zal nemen op hem vanwege het verraad. Maar alleen omdat zijn zoon aandringt, gaat Paul naar Spanje. Zijn genoegdoening bestaat erin om het standbeeld dat Oscar in het dorp gekregen heeft omver te rijden. Het aanbod om de zaak terug te krijgen weigert hij, maar zijn zoon wil het bedrijf wel hebben. Daardoor ontstaat opnieuw verwijdering tussen hem en Rebus.

Judasmotief

Oscar heeft zijn vriendje Paul verraden bij zijn vader die bij de NSB zit.

Schuld (gevoel)

Paul heeft niet naar zijn vader geluisterd. Hij is 's nachts toch een keer zout gaan ophalen en wordt betrapt door zijn vriendje Oscar. Die verraadt het aan zijn vader en drie joodse ondergedoken kinderen worden opgepakt. Net als Pauls vader. Alle vier komen ze om en Paul heeft door zijn handelwijze een enorm schuldgevoel overgehouden.

Familiegeheim

Paul heeft voor zijn zoon Rebus en zijn vrouw Monica altijd verborgen gehouden wat er in de oorlog is gebeurd. Pas als hij 80 jaar is vertelt hij in Palingdorp wat er in de oorlog met het zout is gebeurd.

Overspel

Een van de manieren van Paul om zijn schuldgevoel te verdringen is af en toe vreemd gaan. Zijn veel jongere vrouw Monica ontdekt een keer het overspel en maakt een einde aan hun huwelijk.

Ouderdom

Er staan veel opmerkingen over de aftakeling van de ouder wordende mens in de roman. Als je ouder wordt, dan hoor je er niet meer bij.De gepensioneerde advocaat Paul heeft zijn contacten verloren. Zijn vrouw is weggegaan, zijn zoon ziet hij nooit meer en zijn contacten zijn beperkt tot een zinloos gesprek met de caissières bij AH. Bovendien merkt hij dat hij tekenen van lichamelijk verval vertoont.

Heden & verleden

Opnieuw staat in deze roman de invloed van de gebeurtenissen uit het verleden in het heden van de romanpersonages centraal Dat wat in de oorlog is gebeurd blijft het leven van Paul maar ook van Oscar beheersen.

Motto

Het motto is een lang gedicht van Jan Eijkelboom dat "Tuin Dordechts Museum "heet.

(De eerste strofe luidt:)
Als ik gestorven ben
zal in de tuin van dit museum
boven het warrig bladerengedruis
een merel net zo helder zingen
als op zo'n late voorjaarsdag
.......
(De laatste strofe luidt)
Maar aan de andere kant alweer
als merels aan hun vaders konden denken
wellicht dat ze dan krasten als een raaf.

 

Titelverklaring

"Zoutberg " verwijst naar de  gebeurtenissen in de oorlog. De vader van Paul heeft een vissersbedrijf en importeert zout uit Portugal. Tijdens de oorlog nemen de Duitsers de zoutvoorraad in beslag. Paul moet 's nachts stiekem zout halen uit de afgesloten schuur. Op een bepaald moment verbiedt zijn vader het hem nog langer te doen. Paul doet het stiekem en is indirect de oorzaak dat er drie joodse onderduikers om het leven komen. Zijn vriendje Oscar is namelijk de zoon van een NSB"er  en verraadt wat Paul doet aan zijn vader. De vader van Paul wordt ook opgepakt en overlijdt. "De zoutberg" is daarom het symbool van het schuldgevoel van Paul.

Structuur & perspectief

Het verhaal is opgebouwd in 24 relatief korte hoofdstukken die de kop "Paul"of "Oscar"hebben. Dat verwijst naar de ik-verteller van dat hoofdstuk. Zeven keer is Oscar de verteller en 17 keer Paul. 
Paul vertelt afwisselend in de o.t.t. (de cel in Spanje) en in de ov.t. (het verleden van 1944 en de ontmoeting met zijn zoon Rebus een week voordat hij in de cel belandt)
Oscar vertelt voornamelijk in de o.t.t. : hij woont in het Spaanse dorp waarheen Paul vertrokken is.
De twee vertellers kennen elkaar uit de oorlog. 
De structuur van de roman is daarom niet-chronologisch. Heden en verleden wisselen elkaar af.

Decor

Tijd
Er zijn drie tijdlagen:
1944: het oorlogsverhaal met de zoutberg
2012 : de ontmoeting van Paul met zijn zoon Rebus in Palingdorp
2012 : een week later: Pauls belevenissen in een Spaans dorp aan de Golf van Biskaje.

Decor:
Tijdlaag 1944 speelt zich af in Palingdorp (Volendam)
Tijdlaag twee: De ontmoeting met Rebus is in Amsterdam waar Paul woont en zijn leven lang als advocaat heeft gewerkt.
Tijdlaag drie: De belevenissen in Spanje zijn in een klein dorp aan de Golf van Biskaje met een onuitsprekelijke naam  dat Paul Sardellendorp noemt.

Stijl

Heldere stijl en vlot taalgebruik (o.a. de dialogen tussen vader en zoon)  waardoor de roman als een trein leest.
Neijzen  gebruikt passende metaforen en soms enkele filosofische citaten over ouderdom, die met gebreken komt, alsmede over schuld en schaamte.
Enkele citaten:
- blz. 28 : "Waar zou ik moeten beginnen om hem uit te leggen hoe ouderdom voelt? Het gemeen stekende besef, waarmee je elke ochtend wakker wordt, dat je niets betekent in ene wereld die jou niet meer nodig heeft."
- blz. 170:  "Schaamte is een wollige schimmel die zich in elke holte van je lichaam nestelt, de organen met een witte laag bedekt en alles trager doet stromen door mee te liften met het bloed dat door de aders wordt gepompt totdat hij uiteindelijke de bloedbaan verstopt." 
- blz. 113 "De oorlog was voor mij een afgesloten binnendeur, die ik zo min mogelijk opende."

Slotzin

Er staat niemand. Rebus is mij niet achterna gekomen. Ik draai de koplampen aan en ben binnen vijf minuten op de snel weg. En nu? Stug concentreer ik mij op de witte strepen die gelijkmatig langs mij heen schieten en achter mij verdwijnen.

Beoordeling

"Zoutberg" is een vlot leesbare roman die op een autobiografisch gegeven (de opa van de schrijfster had een vishandel in de oorlog) is gebaseerd. Het verhaal is strak gecomponeerd (heden en verleden in een mooie mix)  en leest door zijn heldere taalgebruik als een trein.
Het oorlogsgegeven is niet nieuw, maar het verhaal is aantrekkelijk voor eindexamenkandidaten van havo en vwo. Op al te veel moeilijkheden zullen die namelijk niet stuiten. Qua thematiek is "zoutberg" uitstekend te combineren met andere boeken over de nawerking van de oorlog en schuldgevoelens.

Tip van de meester:
combineer het boek met andere boeken met hetzelfde thema. Daar zitten "klassiekers" bij , maar ook boeken die in 2015 zijn verschenen.
Een mooi gespreksthema voor je mondeling.
W.F. Hermans - De donkere kamer van Damocles 
Harry Mulisch - De aanslag  
Harry Mulisch - Het stenen bruidsbed 
Ad Fransen (2015)- Vaderskind  
Leoni Jansen (2013) - Geheim
Jessica Durlacher - De held 
Laurens Abbink Spaink-  Zwartboek  (naar de film van Paul Verhoeven) 
Hans Münstermann - Het gelukkige jaar 1940 
Erik Hazelhoff -  Soldaat van Oranje (zie vooral de film en de musical)
Grimbert Rost van Tonningen - Het juiste moment (over de NSB)