Elvis Presley

ARMOEDE Elvis komt niet alleen ter wereld. Zijn jongere tweelingbroertje Jesse Garon sterft vrijwel onmiddellijk na de geboorte, die op acht januari 1935 plaatsvindt. Voor de bezorgde Gladys is Elvis het beste dat haar ooit is overkomen. Hoewel de armoede alles domineert, groeit het jochie op in de luwte van haar beschermende aanwezigheid. De familie Presley woont in Tupelo (Mississippi) in een zogenaamde Shotgun Shack: een rechthoekig houten huis, nauwelijks groter dan een tuinhuis. Dit type woning dankt zijn naam aan het gegeven dat de bouw zo simpel en het interieur zo kaal is, dat een kogel die het huis aan de voorkant inkomt, het aan de achterkant verlaat zonder daartussen iets geraakt te hebben. Als Elvis twee jaar is wordt zijn vader Vernon veroordeelt tot drie jaar celstraf wegens het knoeien met cijfers bij het innen van een cheque. Gladys verdient in deze periode bij als naaister, wasvrouw en af en toe als hulp verpleegkundige in een ziekenhuis. De economische recessie in het land is er verantwoordelijk voor dat in het zuiden één op de drie arbeiders werkloos is. Veel blanke en zwarte gezinnen verkeren in vergelijkbare leefomstandigheden. De armoede en het ontbreken van de meest essentiële levensbehoeften wordt gecompenseerd door een extreem christelijk fundamentalisme. Elvis verhuist op zijn dertiende jaar naar de rand van Shakerag, het zwarte ghetto van Tupelo. Het christendom van de blanken is hier sterk vermengd met het van Afrikaanse religies doortrokken christendom van de zwarten. De Presley's zijn lid van de First Assembly of God, het grootste blanke genootschap van de Pinkstergemeente. Door de combinatie van blanke en zwarte religieuze uitingen worden de leden smalend aangeduid als de "Holy Rollers". De term verwijst naar de extatische diensten waarin het uitbundige gezang, het raken in trance en het spreken in tongen als tekenen van god worden beschouwd. Emotie is volgens de blanke kerkautoriteiten echter zo vergankelijk, dat de uiting ervan tot kerk en evangelie beperkt moet blijven. Daarbuiten is het een ode aan het kwaad. Dit in tegenstelling tot het christendom van de zwarten. Ook hier is de kerk de uitgelezen plek om de diepste zieleroerselen het licht te laten zien. "The Spirit will not descent without a song" is een oude uitspraak die door de zwarte kerkgenootschappen wordt gezien als een waarheid die alle aspecten van het leven raakt. De boodschap aan god moet eerlijk, vol overgave, en overal waar geleefd wordt aanwezig zijn. BEALE STREET Nog geen jaar later verhuist het gezin naar de stad Memphis in de staat Tennessee. Het is een vruchteloze poging om voorgoed met de armoede af te rekenen. Na enige tijd vertrekken de Presley's door geldgebrek opnieuw. Dit keer naar een flat met uitzicht op de armste sloppenwijk van Memphis. De woning is onderdeel van een groter complex dat speciaal beheerd wordt voor sociaal zwakke gezinnen die nog net iets kunnen betalen. Enkele honderden meters verderop bevindt zich Beale Street: het hart van de blues en een decor van prostitutie, kroegen, snackbars en alcoholisme. Elvis doet zijn best om er thuis te geraken, luistert naar de rauwe teksten van de blues en bezoekt kroegen en danshuizen. Avondenlang zit hij samen met zijn moeder gekluisterd aan de radio en wisselt van de blanke stations, waar hij artiesten hoort als Jimmie Rodgers, Hank Williams en Frank Sinatra, naar het moederstation van de zwarten, WDIA, met artiesten als 'Big Boy' Arthur Crudup, Sunny Boy Williamson, Ruth Brown en Big Mama Thornton. Hoewel Elvis gek is op het zwarte geluid, is zijn idool de crooner en filmster Dean Martin. Aan de ene kant wil hij opgaan in de massa en een goede en voorbeeldige jongen zijn. Aan de andere kant voelt hij zich onweerstaanbaar aangetrokken tot het bezielende geluid van de zwarte gospel en wil hij de wereld tonen welke krachten hij daarmee kan ontketenen. Zijn, voor díe tijd, ongebruikelijk sterke betrokkenheid met de zwarte muziek, maakt hem bewust van de ontbrekende magie in de muziek die hij gewend is van de blanke radiostations. Elvis wil acceptatie. Hij wil de zwarte aspecten van zijn ziel integreren in zijn blanke belevingswereld. Dit innerlijk conflict loopt vrijwel synchroon met de raciale scheidslijn in de buitenwereld. Elvis voelt zich genoodzaakt om in zichzelf een verzoening tot stand te brengen. Na zijn puberteit draagt hij zijn haar lang, zoals vrachtwagenchauffeurs. Hij fantaseert over hoe het zou zijn om in een film te spelen. Marlon Brando en James Dean zijn de filmhelden van dat moment. Soms verdient hij wat bij, koopt kleren in felle kleuren, bij Lansky Brothers in Beale Street en schoenen met versierselen die plaatselijk alleen door zwarten worden gedragen. Elvis zingt graag, maar bij voorkeur in vertrouwde kring. Daarbuiten is hij onzeker, wat zich uit in arrogantie. Hij is overdreven beleeft en blijft zelfs tegen mensen van zijn leeftijd consequent iedereen met twee woorden aanspreken. Hij is negentien jaar als hij voor vier dollar een dubbelzijdig plaatje opneemt. 'Voor de verjaardag van mijn moeder', verontschuldigt Elvis zich in de studio (Sun Recording Company). Gladys zou echter pas een half jaar later jarig zijn.
VERVULLING Of het allemaal exact gegaan is zoals beschreven of dat de ware toedracht is verbasterd tot onderdeel van een legende is niet echt belangrijk. Elvis neemt zijn eerste twee nummers op: "That's When Your Heartaches Begin" en "My Happiness", waardoor zijn speciale stemgeluid wordt ontdekt. Zonder dat Elvis het weet heeft de zaakwaarneemster van Sun, Marion Keisker, zijn stem dubbel opgenomen en ter beoordeling voorgelegd aan haar baas Sam Phillips. Pas na lang aandringen van Keisker raakt Phillips in de jongen geïnteresseerd. Enige maanden later laat hij Elvis bellen om de ballad "Without You" op te nemen, een rustig lieflijk nummer voor enkel stem en gitaar. De opname mislukt keer op keer en Elvis is in alle staten. Phillips is desondanks door zijn stem gefascineerd geraakt en vraagt hem welke muziek hij wel aan kan. 'Ik zing alles,' zegt Elvis, en hij zingt blues, country, honky-tonk hits en zoetgevooisde pop zoals bekend van Perry Como en Dean Martin. Phillips brengt hem in contact met de gitarist Scotty Moore en de bassist Bill Black. Later zou daar de drummer D.J. Fontana bijkomen. Na enkele maanden van oefening in de studio experimenteert Elvis wat met het rhythm and blues nummer van Arthur Crudup: "That's Allright Mama", het liedje dat ten onrechte lange tijd werd beschouwd als het verjaardagskadootje voor zijn moeder. Phillips zet het op singel en het nummer wordt razend populair. Het negroïde geluid van zijn stem blijkt goud waard, juist omdat hij blank is. De blanke samenleving die zoveel zwarte invloeden heeft geassimileerd, schreeuwt om een figuur die het populaire zwarte geluid een blank aanzien kan geven. Die behoefte valt perfect samen met het elementaire verlangen van Elvis om zijn leven richting te geven en de uitersten in zijn persoonlijkheid te binden aan een doel. De onmacht en de woede over zijn jarenlange beperkingen, zijn angsten maar ook de extatische kanten van zijn religieuze gevoelens komen bijeen als een bundeling van krachten. Elvis ontlaadt zich. Hij explodeert en verspreidt zowel triomf als pijn. De jeugd vind het prachtig want het is hún geluid en hún overwinning en vooral ook de afrekening van hún pijn. Het rauwe geluid behoort niet langer tot het exclusieve bezit van de bevolkingsgroep die op vele fronten zoveel extra te lijden heeft gehad. Daar staat tegenover dat de zwarte muziek, door de doorbraak van Elvis: toen nog de Hillbilly Cat en zijn Blue Moon Boys, voor een groot kapitaalkrachtig blank publiek legitiem wordt, en dat er na het verflauwen van de geschokte reacties op zijn optredens miljoenen liefhebbers van authentieke zwarte muziek bijkomen. De 'vulgaire negermuziek' van Elvis leidt aanvankelijk tot zoveel protest dat hem in een groot aantal steden verboden wordt om op te treden. Wat te verwachten is in een samenleving waarin zwarte mensen tot dan toe nog steeds niet op de hoezen van hun platen mogen worden afgebeeld. GESPLETEN PERSOONLIJKHEID Elvis heeft een bron aangeboord die schier onuitputtelijk is. In zijn muziek transformeert hij de frustraties van de momenten dat hij niet zingt tot hoogtepunten waarin het jonge ademloze publiek zich massaal herkent. Hij gedraagt zich arrogant, heeft geen boodschap aan de heersende regels van fatsoen, grijpt de microfoonstandaard en schokt wild met z'n heupen. Elvis hanteert zijn eigen norm en snapt hoegenaamd niets van alle commotie over de manier waarop hij beweegt, want van de extatische 'holy roll' uit zijn jeugd is de uitbundige rock 'n roll maar een kleine stap. Vervolgens zingt hij de spiritual "Peace In The Valley" en opnieuw houdt het publiek de adem in. Zijn dictie verraad warmte en een overompelende, bijna kinderlijke kwetsbaarheid. Het publiek neemt zijn emotie onmiddellijk over. Elvis is het medium van de publieke gevoelens die hij zelf heeft veroorzaakt. De emotie is niet meer te herleiden tot één persoon. Wat latent -bij publiek en Elvis- aanwezig was treedt tegelijkertijd naar buiten. Welk aspect hij ook vertolkt: het ruige sensuele of het geestelijke en intimerende, steeds blijft zijn verborgen kant als een tinteling voelbaar. Alsof het ene uiterste zonder de stille aanwezigheid van het andere gedoemd is om aan betekenis te verliezen. GLADYS
Elvis is 23 jaar oud als zijn moeder Gladys op veertien augustus 1958 op 42-jarige leeftijd aan een acute hepatitis bezwijkt. Volgens velen in zijn omgeving is dit een gebeurtenis die zijn leven blijvend zal beïnvloeden. De immer bezorgde Gladys was voor hem de enige maatstaf waarop hij zijn gevoelens van geborgenheid kon baseren. Zij heeft hem pijnlijk bewust gemaakt van de vergankelijkheid in de wereld en dit gecompenseerd met een diepe religieuze overtuiging. Zijn moeder was voor hem onvoorwaardelijk aanwezig en de enige die hij volledig heeft leren vertrouwen. Met haar dood ziet Elvis zijn grootste angst bewaarheid. Hij zal zich nooit van haar kunnen losmaken. De angst en het wantrouwen voor alles wat zich buiten zijn gezichtsveld afspeelt, en tegelijkertijd zijn hartstochtelijk verlangen naar binding, houden elkaar genadeloos in evenwicht. DE KOLONEL Elvis heeft inmiddels al enkele jaren een contract bij de platenmaatschappij RCA. De bescherming door zijn moeder heeft geleidelijk plaatsgemaakt voor die van zijn manager (Kolonel) Tom Parker. De Kolonel regeert met ijzeren vuist over "zijn inkomen" en regelt zonder tegenspraak alle optredens en overeenkomsten. Elvis doet er niets tegen. Zijn getrouwen zullen later zeggen dat hij zich veelvuldig heeft beklaagd over de geringe mate van zijn medezeggenschap. Zelfs zijn privéleven wordt door de Kolonel uitgestippeld, zoals de opmerkelijke daad van zijn indiensttreding bij het Amerikaanse leger (1958). Hij wil van Elvis een patriot maken in plaats van een rebel, zodat hij van kind tot grootmoeder acceptabel wordt. De Kolonel weet dat Elvis een immens publiek kan veroveren. Dat iedereen, ongeacht status, sexe of huidskleur in Elvis iets van zichzelf kan terugvinden. Hij voert ten opzichte van Elvis een puur produktiebeleid: presentatie, promotie, prijs en winst. Eventuele terugval als gevolg van de roofbouw op het produkt is ingecalculeerd. Elvis voelt zich aan zijn manager overgeleverd. Hij is panisch dat het succes en zijn plotselinge rijkdom van voorbijgaande aard is. De populariteit van Elvis loopt terug. Andere artiesten en groepen, zoals Bob Dylan, de Beatles en The Rolling Stones overheersen nu de hitlijsten. Door de lopende contracten waarin Elvis zich voor tien jaar verplicht heeft om minstens twee films per jaar te draaien blijft hij van hoge inkomsten verzekerd. Na verloop van tijd worden de films steeds sneller opgenomen, soms in drie weken tijd. De kwaliteit is erbarmelijk. Dialogen zijn volledig ondergeschikt gemaakt aan de soundtracks die, hoewel ook van mindere kwaliteit, toch wel blijven verkopen. Als op een keer, na de zoveelste rampzalige vertoning een producent aan de Kolonel vraagt hoe hij het zou vinden als zijn beschermeling eens een echt script zou krijgen, antwoordt de Kolonel: 'Dat wordt dan 25 duizend dollar extra!' In totaal zal Elvis in 32 films een hoofdrol spelen, waarvan twee in documentairefilms die over zijn optredens gaan. Elvis is niet bij machte om aan de neergaande spiraal van zijn persoonlijke en muzikale ontwikkeling weerstand te bieden. Hij is de grote baas van een onbetaalbaar geworden hofhouding waarin zowel oude vrienden als familieleden zitting hebben. Hij heeft niet in de gaten hoe hij zijn vrienden door het geven van peperdure cadeaus van zichzelf vervreemd. Elvis hoeft zelf maar te knippen of zijn wensen worden ingewilligd. Steeds verder komt hij van zijn omgeving af te staan. De wereld buiten zijn vesting kent hij slechts door zijn televisieverslaving. Maar als zalf op de wonde is daar steeds weer de muziek. Zelfs in zijn mindere perioden ontleent Elvis hieraan de kracht om door te gaan. Buiten het studiowerk om bestaat zijn repertoir veelal uit spirituals. Hij zingt ze in de auto, in het vliegtuig, en 's nachts, tussen het verstouwen van grote hoeveelheden voedsel door. Zijn lijfwachten, de Memphis Mafia, heeft hij altijd om zich heen. Elvis begint, de leden vallen in. Elvis improviseert, zet z'n medevocalisten op het verkeerde been door tijdens een nummer over te gaan op een ander nummer, lacht, wordt dan weer ernstig. Dompelt de ruimte vervolgens in een atmosfeer die bezwangerd is van deemoed en overgave. Niemand kan die sfeer weerstaan. Alle getrouwen zingen mee. Het zijn de momenten waarin Elvis echt geeft en echt iets terug krijgt. COMEBACK Op 1 mei 1967 trouwt Elvis in het klatergoud van Las Vegas met Priscilla Beaulieu, dochter van een Majoor bij de luchtmacht. Hij heeft haar jaren daarvoor ontmoet in het Duitse Wiesbaden, waar hij in 1958 als Amerikaanse soldaat gelegerd was. Sinds 1962, toen zij zestien jaar was, woont ze bij Elvis op zijn landgoed Graceland. Het huwelijk is om publiciteitsredenen in het diepste geheim door de kolonel voorbereid. Slechts veertien mensen zijn aanwezig. Zijn lijfwachten, bij het publiek impopulair, weten van niets en zijn diep gekrenkt wanneer ze de goed geregisseerde plechtigheid op het avondnieuws te zien krijgen. Op 1 februari 1968, exact negen maanden na zijn huwelijk, wordt zijn dochter Lisa Mary geboren. In dat zelfde jaar maakt hij na een betrekkelijke stilte van tien jaar zijn comeback in een kerstspecial voor NBC, één van Amerika's grote televisiemaatschappijen. Eindelijk heeft hij zich op een artistiek gebeuren kunnen voorbereiden want de filmcontracten zijn afgewerkt en een loden last is van zijn schouders afgevallen. De kritieken van de pers zijn lyrisch. De special, waarin life-momenten met een klein publiek, wordt geroemd als de meest zinderende en indrukwekkende comeback van het decennium. Elvis is gedreven en ademt de primitieve krachten uit zijn begintijd. Zijn stem is lager en voller van klank. Als een roofdier beweegt hij over het podium. Hij is de meester en elke beweging is de juiste. Korte tijd later start Elvis, in het kritische Las Vegas, zijn eerste grote optredens voor publiek sinds jaren. Ook nu zijn de kritieken uitmuntend. Slopende tournees door de Verenigde Staten volgen, iedere dag een andere stad. Van over de hele wereld komen de mensen naar zijn optredens. De Kolonel koestert Elvis als de grootste kermisattractie aller tijden. ONDERGANG Elvis went aan het succes maar opnieuw knaagt zijn onbehagen. De veilige vlucht in een wereld waarin alles op hem is afgestemd, brengt hem in een steeds geïsoleerder positie. Al vanaf zijn diensttijd slikt hij medicijnen waarmee hij zijn stemmingen benvloedt. In de jaren zeventig slikt hij zoveel combinaties van pillen en poeders dat hij de Medicine Guide, die hij altijd bij zich draagt, vrijwel uit het hoofd kent. Elvis nodigt zichzelf uit op het Witte Huis en president Nixon verleent hem zijn felbegeerde status van Agent van de Narcoticabrigade (Elvis was overigens eervol hulpsheriff in diverse plaatsen). Hij mag hierdoor legaal de zware medicijnen bij zich hebben die vallen onder de narcotica-wetgeving. In ruil krijgt de president van Elvis een revolver, Colt.45. Elvis belooft de president om zich intensief in te zetten bij het beschermen van de jeugd tegen de gevaren van drugs. Hij vlucht vervolgens in wilde fantasieën, verzamelt een enorme hoeveelheid wapens en is panisch voor ontvoering of een aanslag op zijn leven. Er komen schandalen. Enkele van zijn ontslagen lijfwachten publiceren in augustus 1977 tot zijn ontzetting het boek "Elvis, What Happened?". Het beschrijft zijn buitengewone levensstijl en aftakeling. In zijn huis zou hij bezoekende meisjes, wanneer zij zich voor het zwemmen aan het omkleden waren, hebben begluurd van achter speciaal daarvoor aangebrachte spiegels. Hij zou lijden aan angsten, afgewisseld door hevige aanvallen van woede. Langzaam begint zijn zorgvuldig opgebouwde vesting barsten te vertonen. Elvis heeft bereikt wat hij wilde en wordt door miljoenen mensen op handen gedragen, ongeacht zijn gedrag of levenswijze. Maar hij is eenzamer dan ooit. Alleen met muziek is hij in staat om in zijn gedesintegreerde wereld de stukken op z'n plaats te laten vallen. De verandering die zich in hem voltrekt op het moment dat hij dat hij gaat zingen is schokkend: speels en tegelijkertijd buitengewoon serieus. Het publiek ziet, behalve een fenomeen die de wereld in zijn zak heeft, een man die aan zijn status geen enkele waarde meer kan ontlenen. Zijn levenslange gevecht om waardering is niet langer noodzakelijk. Zijn distantie en gelatenheid wekken de indruk dat hij zich voor het eerst, nu het er niet meer toe doet, bewust is van de totale omvang van zijn aantrekkingskracht. Hij kan zijn gezondheidsproblemen niet langer verdoezelen. 122 Kilo aan lichaamsgewicht en het voortdurend moeten zoeken naar de juiste woorden hebben een eind gemaakt aan zijn immer vlekkeloze presentatie. "The Hillbilly Cat" van weleer sleept zich moeizaam over het podium. Zijn bewegingen verwijzen nog vaag naar zijn vroegere shows. Toch voelt Elvis het publiek aan als in zijn beste dagen. Verwondering klinkt door in zijn stem, samen met het gevoel van troost en veiligheid dat het zingen hem altijd gegeven heeft. Helder en van franje ontdaan straalt zijn talent. "The Spirit will not descent without a song." Elvis werd tweeënveertig jaar.