Max Havelaar door Multatuli

In februari van dit jaar is het Multatuli-museum in Rankas-Betoeng geopend. De familie Karta Nata Nagara was ook uitgenodigd, maar die bleven liever thuis. Ze zijn nooit vergeten wat voor nare dingen Multatuli over hun over- over- overgrootvader de Regent heeft geschreven (Maas 2018). Het was misschien naar, maar wel de gruwelijke werkelijkheid. De gruwelijke werkelijkheid is een van de kenmerkende aspecten in de realistische literatuur. Max Havelaar is hierom een realistische roman en laat de romantiek geheel achter zich. Het voldoet bovendien ook aan de andere twee kenmerkende aspecten van het realisme.

Het eerste kenmerk van het realisme is het vertellen van de gruwelijke werkelijkheid. Allereerst blijkt dat er zelfs op het vruchtbare Java hongersnood is. Ten tweede weigert de regering deze problemen te rapporteren aan hun meesters. In een rapport kan staan dat het goed gaat, terwijl de cijfers uit datzelfde rapport het tegenovergestelde beweren. Ongunstige resultaten verklaren ze altijd met een excuus: Waar de bevolking niet toeneemt, is dit te wijten aan onjuiste tellingen van voorgaande jaren. Ten derde doet de regent niets tegen de onbetaalde arbeid die zijn onderdanen moeten leveren bij de residentswoning omdat de resident hem dan ook niet zal straffen voor gelijksoortige praktijken

Toch breekt Max Havelaar niet helemaal met de romantiek. Contrastwerking is een romantisch kenmerk dat ook terug te vinden is in de roman. Havelaar wordt namelijk beschreven als: ‘een vat vol tegenstrijdigheden’. Daarnaast vertelt een oud-resident Droogstoppel dat hij zo geliefd was dat de arbeiders voor niets zijn enorme erf wilden onderhouden. Eigenlijk gebeurde deze onbetaalde arbeid dwangmatig, het tegenovergestelde van vrijwillig. In een toespraak aan de inlandse hoofden stelt Havelaar dat er veel arbeid en vruchtbare grond in die streek zit. Dit is een contrast met de werkelijkheid omdat dit nauwelijks benut kan worden doordat de arbeiders eerst gedwongen bij de Regent werken.

Daarentegen heeft contrastwerking haar basis in het realisme. Havelaar wordt als tegenstrijdig beschreven omdat hij slecht kan kiezen tussen de gruwelijke werkelijkheid en de schijn waar de Hollanders van profiteren. Dat arbeid dwangmatig gebeurde waardoor de vruchtbare grond nauwelijks benut kon worden, is wederom de gruwelijke werkelijkheid. In Max Havelaar is het realisme is dus toch sterker aanwezig dan de romantiek.

Het tweede kenmerk van het realisme is overtuigen. In een toespraak probeert Havelaar de inlandse hoofden ervan te overtuigen om rechtvaardig te zijn. Over mensen die slecht hebben gedaan wordt na hun dood slecht gesproken en dit wensen de hoofden niet. Dominee Wawelaar probeert zijn luisteraars ervan te overtuigen dat de Javanen heidenen zijn die slechts bekeerd kunnen worden tot het juiste geloof (het christendom) door arbeid te leveren. Droogstoppel probeert de lezers te overtuigen van hard werken. God is namelijk rechtvaardig en zou Sjaalman nooit in een sjaal rond hebben laten lopen als hij hard werkte. Dit realistische kenmerk is duidelijk vertegenwoordigd in het boek.

Daarentegen is er ook nog een romantisch kenmerk duidelijk zichtbaar in het boek: originaliteit. Aan het einde van het eerste hoofdstuk staat bijvoorbeeld het visitekaartje van Droogstoppel, de enige ‘afbeelding’ in het hele boek. Het boek bevat daarnaast nog een tweede verhaal: dat van Saïdjah en Adinda. Als laatste eindigt het boek met een directe boodschap van Multatuli aan Willem III. Een vorst zo direct aanspreken was niet gewoon in die tijd. Het visitekaartje, het tweede verhaal en de boodschap aan Willem III zijn allemaal originele elementen en dus kenmerkend voor de romantiek.

Desondanks hebben al die originele elementen het doel om te overtuigen. Droogstoppel wil lezers overtuigen om bij hem koffie te halen. Het verhaal van Saïdjah en Adinda dient om de lezer te overtuigen van de nadelige gevolgen die het beroven van arme lieden van het ding van hun leven onderhoudt kan hebben. Met zijn boodschap wil Multatuli Willem III overtuigen om het mishandelen en uitzuigen van zijn onderdanen in Nederlands-Indië te stoppen. Opnieuw is het realisme toch sterker aanwezig dan de romantiek.

Het derde kenmerk van het realisme is een realistisch beeld geven. Allereerst wordt een realistische uitleg gegeven over het bestuurssysteem in Nederlands-Indië. De mindere Europese assistent-resident beveelt de meerdere Regent terwijl hij hier minder beloning voor krijgt. Dit wordt later verder uitgewerkt als Havelaar vertelt dat hij erg spaarzaam moet leven. Hij krijgt weinig inkomen en bovendien gebruikt hij een deel van zijn inkomen om bijvoorbeeld weeskinderen te trakteren. Ook doet Verbrugge net alsof hij het verschil in benodigde en werkelijk uitbetaalde arbeid niet kan verklaren. Deze beelden geven aan hoe het echt gaat.

Max Havelaar heeft weliswaar romantische kenmerken, maar deze hebben hun oorsprong in het realisme. De gruwelijke werkelijkheid, het overtuigen en het realistisch beeld geven, geven duidelijk aan dat het hier om een realistisch werk gaat. Max Havelaar breekt met de traditie en is een realistische roman. Dat is de realiteit.

Bronnen

• Dekker, E. D. /Multatuli (1860) Max Havelaar of De koffieveilingen der Nederlandse Handelsmaatschappij. Amsterdam: De Ruyter.
• Maas, M. (2018) “In het Indonesische Rangkasbitung is het dringen bij het net geopende Multatuli-museum” volkskrant.nl. URL bezocht op 12 maart 2018.