Artikel 36-42

Artikel 36 Massa is een hoeveelheid van materie, massa kun je wegen met een balans. 1789 -> Lavoisier -> massa gaat niet verloren, Einstein is het er iet mee eens, geen universele wet
Flogiston = vuurstof, vroeger dachten mensen dat dit in brandbare stoffen zat, de ontdekking van zuurstof en de rol van zuurstof bij verbranding maakte een eind aan de flogistontheorie. Alcohol is -> • zeer brandbaar, goed schoonmaakmiddel • een giftige stof • gevaarlijker dan soft drugs, maakt mensen minder geremd • gist+suikerwater, paar dagen laten staan op 37 graden • gevaarlijk als mensen geen actieve vorm van ALDH bezitten, dan worden ze vergiftigd door de stof ethanal, die dan niet afgebroken wordt
Berkeley (17-18e eeuw) -> materie bestaat niet, de wereld om ons heen is wat zij schijnt. Materie = massa die je kan aantonen en meten
Artikel 37 Ijzer zit in het hemoglobine in gebonden toestand, hemoglobine bevindt zich in de rode bloedcellen en zorgt voor transport van zuurstof door je bloed. Bloedarmoede = te weinig ijzer in je rode bloedlichaampjes -> staalpillen
Ijzerhoudende stoffen = appelstroop, sesamzaad, peterselie, zonnebloempitten
Vitamine C, verbetert ijzeropname
Ijzer = Fe, 4e meest voorkomende element op aarde, goedkoopste mtaal en grondstof van staal
Bereiding van ijzer uit ijzererts = Fe3O4(s)+4C(s)=3FE(s)+4CO(g) Artikel 39 Papyrus = voorloper van papier uit Egypte, papyrusmatten, niet zo fijn en minder sterk
Eerste gedrukte boekwerken verschenen in Korea, Japan en China. Rond 1450 pas in Europa, in Duitsland. 1926 -> van der Grinten ontdekt witdrukken ipv blauwdrukken. Océ-papiersoorten, krantenfoto’s en fotopapier. 65% van het in Nederland gebruikt papier gaat terug naar de papierfabriek. 100% is niet haalbaar, er is ook vers papier nodig. Tekenaars -> rotswanden – perkament(dierenhuid) – zijdepapier (uit China en Japan 17e eeuw) Artikel 41 In onze hersenen zit een smaakcentrum en op onze tong zitten smaakreceptoren (holletjes waarin een molecule van een zoete, zure, bittere of zoute stof precies past) De info loopt via de zenuwen naar het smaakcentrum. Er zijn maar 5 smaken die je toch kan waarnemen, de rest gebeurt dmv geuren.
Artikel 43 Mijnbouw en metallurie in de oudheid -> • paleolithicum (vóór 5000 voor C), stenen als sieraad, of werktuig • kopertijd (3000-2200 voor C), koper maken dmv ovens • vroege ijzertijd (1200-500 voor C), ijzersmeden • late ijzertijid (500-50 voor C), magneetsteen, gereedschap, serviesgoed, sieraden. Magnetisme -> magneetijzersteen, gevonden in de stad magnesia, element magnesium(niks te maken met magnetisme), Magnetische noordpool en zuidpool, deze veranderen langzaam van plaats. Het aardmagnetische veld is samengesteld uit -> • de vloeibare buitenkant van de kern van de aarde (ongeveer 90% van het aardmagnetische veld) • magnetisch gesteente in de aardkorst • elektrische stromen in de aardkorst • effecten van oceaanstromingen
Sommige bacteriën bewegen zich mbv magnetische zintuigen. Artikel 44 De natuur is de uitvinder van glas -> rotsen smelten door bliksem, meteorieten slaan in en glasachtige stoffen worden gevormd. Obsidiaan -> natuurlijk glas, werd in de steentijd al gebruikt, door de jaren heen ging men het glas verwerken, kralen – gekleurd glas – blauw glas (egypte) – 1e 2e eeuw voor C, glasblazen en spanningvrij maken van glas. De islam heeft -> de uitvindingen en wetenschap van de oudheid bewaard, gekopieerd en verspreid. Gewerkt als verbindingsschakel tussen oost en west. Arabische geleerden maakten glas met Borax ipv met soda of potas, afkomstig uit China. Hans Lippershey -> uitvinden van de telescoop 1608
Galilei -> verbeterde de telescoop, sterrenkijker Artikel 47 Kennis over sterrenbeelden gaat achteruit -> lichtvervuiling (te veel verlichting) De sterrenbeelden die wij kennen hebben namen gekregen uit de Griekse mythologie. Orion -> 1 van de weinige sterrenbeelden die lijken, herder of jager. Eerste geschrift over sterrenbeelden -> 1700 voor C, kleitablet uit mesopotamië Eudoxos -> eerste Griek die sterrenbeelden beschrijft 400 voor C. Astronoom -> Grieks voor “hij die de sterren benoemt” Hipparchus -> eerste die op systematische wijze sterren catalogiseert en onderzoekt, meer dan 1000 sterren. Hij bedacht het magnitudesysteem, dat gebruiken we nog steeds. Sterren met magnitude 6 zijn precies honderd keer zwakker dan sterren met magnitude 1. Ptolemaeus -> Egyptenaar die het werk van hipparchus heeft overgenomen en verbetert. Al-Battani -> Arabier die rond 900 in zijn “boek der vaste sterren” het werk van prolemaeus behandelt. De eerste Europese steratlassen 15e eeuw. Tijd van de ontdekkingsreizen -> leidde tot nieuwe sterrenbeelden. Lacaille voegt in 1754 14 nieuwe constellaties toe, bv de klok, het kompas, allen namen van wetenschappelijke instrumenten. 1928 de grenzen van de 88 officiële sterrenbeelden worden vastgesteld, elke ster behoort nu tot een sterrenbeeld. Artikel 48 Hemelkoepel = hemelgewelf

Zenit = hetgeen recht boven je hoofd zit als je naar de hemelkoepel kijkt, Poolster (=polaris)-> staat in het noorden, maakt deel uit van de kleine beer, staat in het verlengde van de aardas dus positie verandert niet. Melkweg -> de witte band die over de hemel loopt
Ecliptica -> de lijn waarlangs planeten, zon en maan bewegen
Verandering van de hemel wordt veroorzaakt door het draaien van de aarde, 24 uur een heel rondje, per uur een draaihoek van 15 graden. Circumpolaire sterren -> sterren van wie de gehele cirkel boven de horizon ligt. (tegenovergestelde = niet-circumpolair) Hemelbol -> ziet de hele hemel om zich heen, het principe is uitgevonden rond 1500, op schepen waren er hemelglobes, hiermee kon mits juist gedraaid op elk moment de hemelkoepel worden weergegeven. De positie van een ster is aan te geven met twee hoeken -> de azimut = de kompasrichting (noord = 0 graden, oost = 90 graden, zuid = 180 graden, west = 270 graden) en de hoogte, hiermee wordt de hoek bedoeld tussen de ster en de horizon. Astrolabium -> oudste meetinstrument om de hoogte te meten. Artikel 49 Megalieten -> stenen die enkele duizenden jaren geleden zijn neergezet in Bretagne (Frankrijk) in de nieuwe steentijd (neolithicum). Ook in Engeland, allemaal oriëntatie op het noordoosten, hoe-> , nog geen magnetisch kompas, gekeken naar bewegingen aan de hemel, zon en maan. Stonehenge -> 1 van de meest imposante megalithische monumenten, zijn symmetrie-as legt de zomerzonne-wende vast, als mensen deel gaan uitmaken van groepen, ontstaat de behoefte aan gemeenschappelijke uitgangspunten, bindende elementen. Middenin de steencirkel staat een reusachtige kompasroos. Stonehenge voorzag aan de behoefte aan een officiële kalender., wanneer moet er worden gezaaid, de wisseling van de seizoenen konden gevolgd worden, regelmaat van de natuur. De zon komt niet altijd in het oosten op, naarmate de herfst nadert vindt de opkomst van de zon minder noordelijk plaats, tot 21 december, winterzonnewende, de boog die de zon nu beschrijft is veel kleiner. Kalenders zijn de neerslag van periodieke verschijnselen van de natuur(dag en nacht, seizoenen en vorm en positie van de maan) Maankalenders -> oudste, niet zo goed, afwisseling van de seizoenen loopt niet gelijk. Egyptenaren hadden een kalender die was gebaseerd op de nijlstand, zij ontdekten sirius, de schemeropkomst van deze ster, de helderste van de hemel, werd gekozen als begin van het Egyptische jaar, zonnekalender, 12 maanden van 30 dagen en begin van het jaar 5 dagen buiten de maanden. De herkomst van onze kalender ligt in het nabije oosten. De Juliaanse kalender -> zonnekalender, om de 4 jaar een schrikkeljaar, iets te veel, de seizoenen verschoven, nieuwe correctie -> schrikkeljaren worden weggelaten bij de eeuwwisseling met uitzondering van jaartallen die deelvaar zijn door 400. Artikel 50 In een warme omgeving reageert het lichaam door arbeid te ontmoedigen. In warme omgevingen dient de siësta om de activiteit in de heetste uren van de dag te beperken. Waarom is het zoveel warmer in het zuiden-> We kijken naar de richting van de zonnestralen, hoe verticaler de stralen, hoe warmer. De verbreidingssnelheid van epidemieën in de tropen is veel groter, bij de bof is de factor 8, bij malaria 90. Bilharzia en slaapziekte worden overgebracht door parasieten. Malaria wordt overgebracht door een mug. David Landes -> Arm en rijk, klimatologische oorzaken voor ontwikkelingslanden, wij kennen winters, de winter is een stille dood voor insecten en parasieten. Wij danken de winter aan de scheve stand van de aardas, veroorzaakt door een botsing met een ander hemellichaam. Erathostenes -> bracht als een van de eersten temperatuurverschillen op aarde in kaart, 275 voor C, berekende omtrek van de aarde, maakte wereldomsspanende landkaarten, dit werk werd afgemaakt door hipparchus en ptolemaeus (vader van moderne geografie) Artikel 51 De oudste volken gebruikten bewegingen van de maan om tijd te bepalen, zij telden volle manen. De oudste klokken werden gevonden in oude Egypte, de gnomon, maakt gebruik van de schaduw, de lengte en de richting van de schaduw verandert, hieruit is de zonnewijzer voortgekomen, de voorloper van het uurwerk, voor de donkere uren was er de waterklok. In de 14e eeuw worden de eerste mechanische klokken gemaakt, in de 2e helft was de gemiddelde afwijking nog maar 15 minuten per dag, werd teruggebracht naar een tiental seconden door Galilei. Huygens maakte de eerste slingerklok. Klokken zijn een combinatie van een periodiek verschijnsel en een registratiemechanisme. Het A Priori -> Immanuel Kant, geloofde dat de tijdlijn een natuurverschijnsel is, de lijn is er voorafgaand aan de ervaringen. Een biologische klok moet voldoen aan -> • er moet sprake zijn van een regelmatige stabiele oscillator • het brein moet beschikken over een teller die trillingen bijhoudt
Het verstrijken van tijd wordt pas merkbaar als er veranderingen plaatsvinden, tijd heeft richting, tijd zoals wij die kennen kan niet worden teruggedraaid, wat deeltjes zijn voor temperatuur zijn gebeurtenissen voor tijd. Ruimte en tijd zijn geen abstracte begrippen die apart van elkaar kunnen bestaan, maar 2 verschijningsvormen van ruimtetijd (Einstein). Alain Guth -> oerknal, ruimtetijd werd geboren. Plancktijd -> snelheid van het licht

Energie heeft een korrelstructuur, ruimtetijd ook-> Artikel 52 Een maansverduistering wordt veroorzaakt doordat de maan in de schaduw schuift die veroorzaakt wordt door de aarde. Galilei -> bestudeerde met een telescoop de maan, het oppervlak is niet glas, de bergen zijn minstens vier mijl hoog, niet te vergelijken met de bergen op aarde, later werden zeeën ontdekt. Riccioli -> 17e eeuw, namen net zoals op aarde voor bergketens, en namen van beroemde astronomen voor krater. De zwaartekracht van newton maakte duidelijk dat de maan geen atmosfeer kon vasthouden, kraters op de maan zijn ontstaan door inslagen van meteorieten. Juli 1969 -> Neil Armstrong op de maan, de maan is verantwoordelijk voor eb en vloed. Aan de zijde van de aardie die het dichtst bij de maan is wordt het hardste getrokken -> getijdekrachten -> ovale vorm, het water hoopt zich op. Door het permanente energieverlies zullen we de maan uiteindelijk kwijtraken. Artikel 53 Over de aarde is een coördinatennet uitgelegd dat bestaat uit meridianen (lengtegraden) en breedteparallellen. Meridianen zijn grote cirkels die over beide polen lopen, breedteparallellen zijn cikels die evenwijdig lopen aan de equator (ontwikkeld door erastothenes en ptolemaeus). Een zeevaarder kan door het meten van de hoogte van de poolster zijn breedtepositie bepalen. De hoogte van de poolster is even groot als de breedtegraad. Hoogtemeters -> • kwadrant, 13e eeuw • astrolabium, zee-astrolabium was minder zijwindgevoelig en ging minder slingeren • kruisstaf jacobsstad • rugstaf (verbeterde kruisstaf), daviskwadrant • octant, John Hadley 18e eeuw, 2 spiegels, de ene is half doorlatend, een lichtstraal afkomstig van de zon gaat via de grote spiegel naar de kimspiegel en vandaar naar het oog, het oog ziet tegelijkertijd de kim door de kijken, de alidade moet nu zo worden ingesteld dat voor het oog de zon en de kim samenvallen, op de wijzerplaat kan dan de hoogte worden afgelezen. • Sextant, tot voor kort werd het gebruikt, tegenwoordig kan men via satellieten zijn positie bepalen. Artikel 54 De lengtepositie is moeilijker te bepalen omdat de meridiaan langzaam ronddraait. Hemelklok -> een gelijktijdig zichtbaar voorspelbaar hemelverschijnsel wordt gebruikt om de tijd op een andere plek op aarde te bepalen, bijv zonsverduistering. Mechanische klok -> een klok meenemen die de tijd van de thuishaven aangeeft, en zorgen dat deze goed blijft lopen, de eerste zeeklok werd in 1736 door John Harrison gemaakt(de H1 – H4). Sir Nevil Maskelyne, de nulmerediaan in greenwich. Artikel 57 Dankzij de Arabieren zijn belangrijke werken uit de antieke oudheid van de ondergang gered. In de 13e eeuw werd het voornaamste natuurwetenschappelijke werk van Aristoteles vertaald, werd verborden door de kerk. In de 14e en 15e eeuw was het gezag van Aristoteles groot aan universiteiten, de grondkenmerken van zijn model -> • de aarde staat stil en de hemelsferen bewegen eromheen • de hemel is onvergankelijk, onveranderlijk en ontoegangelijk voor aardse wezens of voorwerpen • de enige mogelijke beweging aan de hemel is de eenparige cirkelbeweging
Het model van ptolemaeus was superieur -> het kon zonsverduisteringen, sterbedekkingen enz. Voorspellen. Een poolse kanunnik, copernicus, schreef de revolutiononibus orbium coeletium (over de omwentelingen van de hemellichamen), de zon en de planeten draaien niet om de aarde, maar de aarden en de andere planeten draaien om de zon -> revolutie -> heliocentrisch wereldbeeld.
Artikel 59 De samenwerking tussen theorie en praktijk is kenmerkend geworden voor de moderne wetenschap. Empirisch onderzoek -> Brahe herbergde een groot aantal waarnemers, zij legden de positie van vele hemellichamen vast, hij vroeg Johannes Kepler op basis van zijn waarnemingen een astronomische tabel van de hemel te ontwerpen, hij gooide het oude platonische ideal van de planetaire cirkelbeweging overboord. Kepler was een mysticus, in 1597 schreef hij “mysterium cosmographicum, naar aanleiding van zijn wiskundige vaardigheden benaderde Tycho brahe hem. De 3 wetten van Kepler -> • planeten bewegen in een ellips om de zon, de zon staat in een van de beide brandpunten • in gelijke tijden doorloopt de planeet gelijke oppervlakten (planeet gaat sneller als hij dichter bij de zon is) • de omlooptijd van een planeet neemt toe naarmate zijn afstand tot de zon groter is. De omlooptijd neemt sterker toe dan de afstand. Ook kometen beschrijven een ellips om de zon, alleen is de ellips veel platter, kometen zijn vuile ijsbollen, de staart van een komeet is van de zon afgekeerd. De eerste die vermoedde dat kometen aan de hemel terugkeren was halley 17e eeuw. De wetten van Kepler gelden voor alle satelletieten die om een zwaar hemellichaam draaien. De geostationaire baan -> baan waarin veel satellieten circuleren. Artikel 62 William en Caroline Herschel -> het bepalen van de afstand van de sterren, 2 sterren, de dichtsbijzijnde ster beweegt ten opzichte van de ver verwijderde ster, parallex
Bessel -> duitser die als eerste erin slaagt door parallexmetingen de afstand tot een ster te bepalen
In de 19e eeuw toename kennis over sterren door • telescopen, • fotografie, waarnemingstijd neemt af • systematisering en catalogisering • 1914, Russel en Hertzprung maken een diagram waarin de absolute helderheid van sterren is uitgezet tegen de temperatuur van het zichtbare oppervlak van de ster. Dubbelsterren = sterren die gevangen zijn in elkaars gravitatieveld, ze draaien om elkaar heen
Witte dwerg = sirius B, (sirius = dubbelster, sirius a en b), hemellichaam waarvan de veldsterkte aan het oppervlak miljoenen keren groter is dan aan het aardoppervlak. Door de zwaartekracht trekt de materie in een ster samen en op een gegeven moment beginnen de atomen te bezwijken, de elektronen zorgen voor tegendruk, de ster ploft niet in elkaar. Witte dwergen zijn kleiner naar mate ze meer massa hebben. De zon en andere sterren betrekken hun energie van de fusie van lichte atoomkernen zoals waterstof en helium. De levensloop van een ster hangt af van zijn massa. Zwart gat = een lichaam met een straal kleiner dan 2 km, licht kan niet ontsnappen aan de kracht.