Bioterreur

Inleiding De moderne terrorist pakt de dingen graag groots aan. Veel schade, veel slachtoffers, dat valt tenminste op. Vandaar dat bomaanslagen, kapingen en gewapende overvallen zo in trek zijn. Maar het is allemaal niet erg eenvoudig om uit te voeren. Een aanslag met biologische of chemische wapens is minder omslachtig om uit te voeren. Het vereist wat meer weetjes van de dader, en allicht meer middelen, maar omdat de terreur nog minder zichtbaar en voorspelbaar is, is chemische en biologische terreur des te efficiënter. Na de counteraanval van de VS tegen de vermoedelijke daders van de bloedige aanslagen in Amerika, bibberde het westen onder de dreiging van bioterreur, en grappenmakers... Wat zijn biologische wapens? Tot de biologische wapens worden gerekend alle micro-organismen (bacteriën, virussen en schimmels) die bedoeld zijn om kwalijke gevolgen te veroorzaken bij mens, dier en gewas, alsmede alle giftige stoffen die door levende organismen geproduceerd kunnen worden (toxines en bioregulatoren). Veel van de eenvoudige toxines zijn tegenwoordig ook synthetisch te vervaardigen en worden daarom soms gerekend tot de chemische wapens.
Een voorbeeld van een biologische aanval De Iraanse dictator Saddam Hussein geldt als de kampioen in chemische en biologische oorlogsvoering. Eerst hebben de Irakezen dit soort wapens ingezet in de oorlog tegen Iran (1983-1988). Daarna tegen de Koerden in het Noorden van Irak. Met zeer giftige strijdgassen zijn tienduizenden bewoners van Koerdische dorpen om het leven gebracht. Er zijn toen schokkende beelden van hun opgezwollen dode lichamen de wereld over gegaan. Tenslotte heeft Saddam deze wapens ook gebruikt in de Golforlog van 1991-1992. Geschiedenis van bioterreur Biowapens zijn zeker niet alleen iets van deze tijd. Een eeuwenoud toxisch wapen is bijvoorbeeld curare, een giftige stof uit een plant in het zuid-amerikaans oerwoud. Sommige indianen doopten hun pijlpunten hierin. En in de middeleeuwen gooiden de aanvallers lijken van pestslachtoffers over de muren van een stad, of in het drinkwater om zo te proberen de ziekte in de belegerde stad te laten uitbreken. In 1767 gaven de Britten een onschuldig lijkende deken aan een indianen opperhoofd, en vervolgens wonnen ze de strijd, omdat de deken besmet was met het pokkenvirus. Wat is het verschil tussen chemische en biologische wapens? Het verschil tussen chemische en biologische wapens is lastig uit te leggen. Chemische wapens bestaan uit een aantal componenten die elk op zich onschuldig zijn, maar eenmaal bijeengebracht een verwoestende werking hebben. Biologische wapens zijn gemaakt van levende organismen, die de mens kunnen hanteren als verspreider. Je hebt er minder van nodig als van chemische wapens en het bereik van biologische wapens is veel groter. Een aantal biologische wapens Miltvuur • door inademing of aanraking • symptomen: afhankelijk van de blootstelling krijgt men binnen de week bij aanraking zweren met een zwarte kern en een zwelling van de lymfklieren; bij inademing van met de bacterie besmette deeltjes lijkt men aanvankelijk verkouden, tot er ademhalingsmoeilijkheden komen. • de miltvuurbacterie treft alle warmbloedige wezens, dus ook de mens, en komt normaal alleen voor op dode dieren, waardoor de bacterie zowel via vlees, vacht of de grond zich verspreidt. De ziekte kan niet van mens tot mens verspreid worden. • Behandeling: penicilline of tetracycline. Inmiddels waarschuwt een microbioloog voor een zodanig gemanipuleerde miltvuurbacterie die resistent wordt voor normale medicijnen. Pokken • oudste ziektekiem ter wereld: gevallen van pokkenepidemies zijn bekend van 2.000 jaar geleden. De Spaanse veroveraars brachten de pokken naar Amerika, zodat 90% van de indianen er op 100 jaar tijd aan overleed. Japan heeft tijdens WO II op het punt gestaan de pokken te verspreiden. • In 1980 verklaarde de WHO de pokken officieel uitgeroeid. Het laatste geval deed zich in 1977 voor in Somalië. Vaccinatieprogramma's werden stopgezet. Sindsdien bewaren slechts 2 laboratoria nog pokkenkiemen: het CDC in Atlanta, en VECTOR in Novisibirsk, Rusland. Daarom wordt het onwaarschijnlijk geacht dat terroristen makkelijk aan het virus kunnen geraken. • symptomen: na zowat 12 dagen incubatie krijgt men last van koorts, rillingen, braken, hoofdpijn en nekpijn, zelfs hallucinaties; uitslag op handen, armen en gezicht die opzwelt tot zweren.
Pest (Yersina Pestis) • verspreiding (door vliegen) mogelijk via dieren op de mens. • het pestvirus maakte in de jaren '50 en '60 nog deel uit van het biologische wapenarsenaal van de VS. • komt vaak voor in knaagdierenpopulaties. Salmonella • er bestaan meer dan 2.000 soorten salmonella-bacteries, waarvan 10 verantwoordelijk zijn voor de meeste infecties. • sommige treffen alleen mensen, andere alleen dieren. • verspreid via uitwerpselen Ebola • voor het eerst opgemerkt in 1976, in Soedan en Kongo. • besmetting door contact • infectiebron onbekend • mortaliteit: 50 à 90% Cholera • door opname van door met uitwerpselen of lijken besmet voedsel of water • niet automatisch besmettelijk • symptomen: misselijkheid, diarree, uitdroging, bloedvergiftiging. Waarom is bio terreur zo gevaarlijk? Hiervoor zijn vijf redenen: 1. Bioterreur maakt gebruik van het feit dat levende organismen zichzelf, net als computervirussen, kunnen vermenigvuldigen. Daardoor kan het effect relatief groot zijn. Ook kunnen terroristen gebruik maken van bestaande distributiekanalen. Bij computervirussen is dat het Internet, bij levende microben zijn dat de drinkwatervoorziening, voedselketens, de posterij enzovoort. De nog altijd onbekende afzender van de miltvuur-brieven in 2001 bracht deze Achilleshiel pijnlijk aan het licht. 2. De kosten van bioterrorisme zijn laag voor wie de hand heeft weten te leggen op bruikbare ziektekiemen. Ook is de pakkans gering en je hebt er in beginsel geen zelfmoordcommando’s voor nodig. 3. De vereiste kennis is minder ingewikkeld dan de kennis nodig voor een cyberaanval en is bovendien voor een belangrijk deel voor iedereen toegankelijk. 4. Bioterreur kan niet alleen worden uitgeoefend tegen mensen, maar ook tegen landbouw en veeteelt. Ook in dat geval kan de economische schade groot zijn. Denk alleen al aan de miljarden euro’s die de recente epidemieën van varkenspest, MKZ en vogelpest in Nederland hebben gekost.< 5. Bioterreur kan niet alleen komen van politieke groeperingen of van geestelijk gestoorde individuen, zoals de technologie-hatende UNA-bomber in de VS of de man die Philips-personeel gijzelde uit protest tegen de breedband-TV. Bioterreur kan ook komen van dierenactivisten. Nederland is de laatste 10 jaar getuige geweest van een reeks gewelddaden van dierenactivisten tegen de vleesindustrie en vorig jaar zelfs van een moord op een politicus. De collectieve verontwaardiging over die moord heeft dierenactivisten er niet van weerhouden nog meer branden te stichten. De stap naar bioterreur is dan klein. In de VS heeft een dierenactivist in 2001 gedreigd om het MKZ-virus te verspreiden op veemarkten. Dat virus en andere dierziektekiemen zijn gemakkelijk "op te halen" uit landen waar de ziekte inheems is. De schade kan des te groter zijn omdat één van de belangrijkste technieken om infectieziekten te beheersen, vaccinatie, deels is afgeschaft. In het geval van pokken was de reden dat er – misschien voorbarig - vanuit werd gegaan dat het virus was uitgeroeid. Bij enkele dierziekten was de reden economisch: vaccinatie kan worden afgestraft door handelspolitieke sancties. Los daarvan kan de economische schade veel groter zijn dan de fysieke schade. Dat kunnen we leren van de SARS-epidemie. Die heeft weliswaar wereldwijd “slechts” 775 doden gekost, minder dan menige griepepidemie, maar de economische schade aan de reisbranche en andere sectoren loopt in de miljarden euro’s. Terroristen kunnen met één voedselvergiftiging gevolgd door een paar dreigementen paniek zaaien en een consumentenboycot uitlokken. Is het moeilijk om over biologische wapens te beschikken? Biologische wapens worden vaak in één adem genoemd met chemische wapens. Dat is niet vreemd. Beide soorten wapens vertonen veel overeenkomsten. Ze zijn gemakkelijk te maken, niet duur en zeer doeltreffend. Elk land met een eigen farmaceutische industrie kan dit soort wapens maken. Vooral voor armere landen is dat aantrekkelijk. Biologische en chemische wapens worden dan ook wel ‘atoombommen voor arme landen' genoemd. Van de Romeinen is al bekend dat ze dode dieren in de watervoorraden van hun vijanden gooiden. En de Tataren uit Azië veroverden in de dertiende eeuw de stad Kaffa aan de Zwarte Zee door lichamen van dode mensen die gestorven waren aan de builenpest, over de stadsmuren te smijten. Sommige geschiedkundigen denken dat deze actie er de oorzaak van is geweest dat ook in Europa de pestepedemie uitbrak. De ‘zwarte dood' heeft in het Middeleeuwse Europa eenderde deel van de bevolking weggevaagd. Het eerste land dat in deze eeuw gebruik maakte van chemische wapens was Duitsland in de Eerste Wereldoorlog. De Duitse chemicus Frits Haber overtuigde zijn regering ervan dat de oorlog gewonnen kon worden door het gebruik van het giftige chloorgas. In 1915 werd het gas ingezet in het Belgische Ieper, met een verwoestend gevolg voor de soldaten die daar toen in de loopgraven lagen. Overigens heeft Frits Haber in 1918 de Nobelprijs gekregen voor zijn ontdekkingen, iets dat velen toen zeer misplaatst vonden. Veel landen die het BTWC-verdrag en de Conventie tegen Chemische Wapens van 1997 hebben ondertekend, bezitten biologische en chemische wapens en gebruiken ze soms ook. De VS gebruikten ontbladeringsmiddelen in de Vietnam-oorlog, de Sovjet-Unie leverde gevaarlijke schimmelgiffen aan toenmalige bondgenoten. Ook van China, Taiwan, Noord-Korea, Irak, Syrië, Egypte, Iran, Cuba, Israël, staten van de voormalige Sovjet-Unie en Japan weet men vrij zeker dat ze biologische en chemische wapens klaar hebben liggen.
Wat valt er tegen bioterreur te doen? Een geheel waterdicht systeem is een illusie. Vanzelfsprekend moeten voorraden ziektekiemen goed worden beveiligd. Effectieve beveiliging is misschien ook mogelijk bij grootschalige productie- en distributiecentra van drinkwater, voedsel en veevoer. Maar niet bij iedere supermarkt of veehouderij. Wel kunnen we de schaal van een uitbraak beperkt houden. Dat vergt allereerst verscherpte "early warning" systemen voor ziektekiemen in water, voedsel en veevoer, gecombineerd met een draaiboek en een infrastructuur om een eventuele uitbraak snel in te dammen. Voor het geval dat niet lukt, moeten we voldoende voorraden vaccins in voorraad hebben of snel kunnen produceren. De veestapel zal meer weerbaar moeten worden gemaakt. Dat kan niet alleen door vaccinatie, maar ook door fokkerij. En misschien door de dieren onder wat minder hygiënische omstandigheden te laten opgroeien, zodat hun natuurlijke weerstand meer wordt geactiveerd. Ook moeten we het gesleep met dieren in Europa verder aan banden leggen, zodat ziektekiemen zich na een uitbraak minder gemakkelijk over grote oppervlakten kunnen verspreiden. Tenslotte zal het internationale handelsbeleid meer ruimte moeten bieden voor vaccinaties.