Kerstmis

Inleiding
Kerst wordt gevierd om de geboorte van Jezus te herdenken. We weten allemaal het verhaal van Jozef en Maria. Maar weet je ook waarom kerst op 25 december wordt gevierd? En waarom we met kerst een kerstboom met kerstballen in huis hebben staan? Wil je ook weten hoe ze vroeger kerst vierden? Over deze en andere dingen gaat dit verslag. 1. Het ontstaan van kerst Al lang voor het begin van de jaartelling vierden de Germanen rond 25 december hun midwinter- of joelfeesten. Feesten van dankbaarheid voor wat geweest was en hoop voor wat nog komen moest. Ze duurden 13 dagen en 12 nachten (van 24 december tot 6 januari) en sloten direct aan op de grote slachttijd. Er werd niet gewerkt, maar wel enorm veel gegeten, gedronken en lawaai gemaakt. Het lawaai was bedoeld om de geesten die tegen het einde van het jaar tevoorschijn komen te verjagen. Er brandden voortdurend enorme vreugdevuren waarop brandoffers werden gebracht aan de goden, godinnen, schimmen en doden. Alles werd versierd met groenblijvende takken en twijgen, die gezien werden als symbool van vruchtbaarheid en verjager van heksen, geesten en ziekte. In het Romeinse Rijk vierde men op 25 december de zogenaamde "lichtfeesten". Hiermee werd de geboorte van de (van oorsprong Perzische) god Mithras herdacht. Mithras was de god van het licht en was voortdurend verwikkeld in een strijd tussen goed en kwaad, oftewel licht en duisternis. Met de terugkeer van het licht rond 25 december vierde men dus het feest van de 'onoverwinnelijke zon'. Ook de andere culturen als de Babyloniers, de Egyptenaren en Grieken hadden al soortgelijke feesten. In de geschriften van belangrijke Christelijke schrijvers als Tertullianus (160-230) en Origenes (185-255) wordt kerst nog niet vermeld in de lijst van feestdagen van de kerk. Het was de belangrijk Romeinse legerofficier Julius Africanus (160 – 240) die in 221 als eerste opperde dat het goed zou zijn 25 december als gedenkdag in te stellen voor de geboorte van Jezus Christus. Julius, voorheen aanhanger van de religie van Mithras, maar inmiddels bekeerd tot het christelijk geloof vond het een goede 'tegenhanger'. Hoewel de dubieuze datum van 25 december niet in goede aarde viel bij veel bisschoppen, vond het idee om de geboorte van Jezus te vieren steeds meer zijn ingang in de toenmalige christelijke wereld. Voor deze tijd werd echter alleen zijn kruisiging, besnijdenis en wederopstanding herdacht en gevierd. In die tijd was het überhaupt geen gewoonte om verjaardagen te vieren, sterker nog, men zag de geboorte als een onfris gebeuren. Zowel voor Christenen als voor Joden was het daardoor helemaal ondenkbaar om de geboorte van Jezus te vieren. Alleen de Romeinen vierden in die tijd verjaardagen. De eerste keer dat er melding wordt gemaakt van een ‘kerstachtig’ feest is in Egypte, wat toen onder Romeins heerschappij viel. In eerste instantie begon iedereen het ‘feest’ van de geboorte van Christus te vieren op de dagen die hen zelf goed uitkwamen. Echter rond het jaar 300 begon er steeds meer strijd te komen over de te vieren datum van de geboorte van Jezus Christus. De bisschoppen bestookten elkaar over en weer met argumenten om de door hen gestelde datum algemeen te maken. De bekering van de Romeinse keizer Constantijn de Grote tot het Christendom betekende dat leden van deze "Joodse sekte" voor het eerst niet meer vervolgd werden of als 2e rangs burger beschouwd. Doordat de Christenen zich steeds verder afscheidden van hun joodse achtergrond verviel het Chanukka feest al snel. Hoewel Constantijn een Christen was geworden en zelfs de christelijke godsdienst als staatsgodsdienst uitriep, bleef hij ook trouw aan het gedachtegoed van de god Mithras. Zo werd onder zijn druk 25 december steeds populairder. In 354 besloot Paus Liberius door middel van een decreet, dat 25 december de geboorte van Jezus Christus gevierd zou worden met een speciale kerst mis. Het woord "mis" betekent in het rooms "dienst of viering". De oosterse roomse kerken gaven hieraan geen gehoor, en vierde kerst de dag na "Epiphany", oftewel 7 januari. Epiphany is het feest van de verschijning van Jezus Christus, de doop van Jezus Christus, omdat daar God hem openbaart door te zeggen dat het Zijn Zoon was (Mattheüs 3:17). Doch raakt 25 december als datum pas echt geaccepteerd aan het einde van de 5e eeuw. In een boek over de pelgrimsreis van Silvia van Bordeaux (of Etheria, zoals ze later genoemd wordt) staat beschreven hoe zij op 28 november 385 in Jeruzalem kwam en daar bijzonder onder de indruk was van een feest dat daar gevierd werd. Het feest had volgens haar duidelijk een ‘geboorte’ achtergrond. Een citaat; "De Bisschop begaf zich in de nacht op bedevaart naar Bethlehem en kwam terug in Jeruzalem, voor de dag van het feest begon". De kerk maakte handig gebruik van de enorme populariteit van de joelfeesten om het Christendom verder te verspreiden. Naarmate het christendom zich meer en meer uitbreidde onder heidense volkeren, kwamen ook steeds meer heidense gebruiken binnen de leefwereld van de christenen. Romeinen die gewend waren hun verjaardag te vieren stopten daar niet altijd mee nadat ze bekeerd waren tot het christendom. Langzaam versmolten de Germaanse Midwinterviering, het Romeinse "feest van het licht" tezamen tot het Christelijke "feest van de vrede"; "het kerstfeest". De twaalf nachten van het joelfeest werden vervangen door de "Kerstkring", een groep christelijke feesten rondom Kerstmis. De Kerstkring begint met de feestelijke nachtmis in de nacht van 24 op 25 december en eindigt met Driekoningen op 6 januari. Wie na deze datum nog kerstversiering in huis heeft, roept onheil over zich af. Kerstmis wordt voorafgegaan door de Advent, wat "nadering" betekent. De Advent is het begin van het kerkelijk jaar en start op de vierde zondag voor Kerstmis en duurt tot Kerstavond. Tijdens de Advent zijn Christenen in afwachting van de komst van Jezus. 2. Hoe het feest gevierd wordt Met kerstmis loopt de kerstman over straat en in de tuinen en huizen staan kerstbomen met kerstballen. In dit hoofdstuk lees je hoe deze rituelen tot stand zijn gekomen. Kerstman

Ieder jaar weer rijdt de Kerstman op Kerstavond in een door rendieren getrokken arrenslee door de lucht. Hij kruipt door schoorstenen en stopt cadeautjes in klaar gehangen kerstsokken. Iedereen weet dat Santa Claus van de noordpool komt, maar waar komt hij eigenlijk echt vandaan. Volgens de overlevering was de heilige Nicolaas afkomstig uit de landstreek Lycie in Klein-Azie, waar hij tussen ca. 270-280 werd geboren. Nadat zijn oom, de bisschop van het aldaar gelegen Myra, was gestorven, volgde Nicolaas hem op. De populariteit van Nicolaas is te verklaren uit een aantal door hem verrichte wonderen, zoals de legende van de drie verarmde zusters die geen bruidsschat bezaten om te huwen en daarom besloten onkuis te leven. Om hen te helpen wierp Nicolaas drie nachten achtereen drie met goudstukken gevulde beurzen bij hen binnen. Daarbij viel één van de beursen per ongeluk in een op de waslijn te drogen gehangen sok, van de traditie van de "kerstsok". Nicolaas van Myra overleed op 6 december ca. 342. Zo zijn er nog wat andere verhalen die verband houden met de kerstman. De portrettist Thomas Nast geeft tussen 1863-1886 de kerstman een gezicht. In 1931 liet Coca Cola een advertentie ontwerpen waarop twee kinderen flessen cola aan de Kerstman geven "for the pause that refreshes". Maar de Santa zoals men die tot dan toe afbeeldde, was niet bepaald een gezellige vent. De Zweedse kunstenaar Haddon Sundblom bedacht de kerstman zoals hij nog ons nog altijd voor ogen staat. De Kerstman als een dikke, joviale man, gekleed in rood, wit en zwart kabouterpak (de kleuren van Coca Cola). De rode kleur van Coca Cola is ontstaan in de 19e eeuw, toen werd de cola nog vervoerd in whisky vaten die rood werden geschilderd om ze van de vaten met whisky te kunnen onderscheiden. Omdat men in Noord Europa nog erg onder de indruk van kaboutertjes en elfjes was werden naast rendieren en een arrenslee ook deze elementen aan het kerstverhaal toegevoegd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog liftte Santa met Coca Cola, Colorado kevers, kauwgum en panties met het Amerikaanse leger weer mee naar Europa. In Engeland staat de kerstman bekend als Father Christmas, in China als Kerstmis-oudeheer, de Russen noemen hem Grootvadertje Vorst en in de Verenigde Staten staat hij bekend als Santa Claus. Bomen
Bomen worden in vrijwel alle culturen op de een of andere manier vereerd. Bij veel voorchristelijk volken was de eeuwig groene boom het symbool van groei, licht en bloei. Op oude afbeeldingen uit Babylon zien we Nimrod altijd met een groenblijvende tak in zijn hand. In Egypte was de palmboom een representatie voor de boomgeest Osiris. In Rome werd de dennenboom vereerd en was verbonden met de god Baal-Berith (=heer van de den). De spar was het symbool voor de Germaanse Midwinterviering. In Engeland en Amerika gebruikt men de mistletoe (ook vogellijm of maretak genoemd) als symbool van vriendschap. In India versiert men bijvoorbeeld bananenbomen. Ook gebruikt men hier mangobladeren in plaats van hulst en olielampjes in plaats van kaarsen. In de vijfde eeuw dook de spar op als Boom des Levens in mysteriespelen in Germaanse kerken. De boom werd behangen met appels (de zonde) en ouwel (de redding). Later werden de appels en ouwel vervangen door koekjes in allerlei leuke vormen. In de negende eeuw verbood Karel de Grote het opzetten van een kerstboom en in de tiende eeuw deed paus Martinus II hetzelfde in Italië. Pas in de zeventiende eeuw dook de versierde spar weer in het openbaar op. In de 18e eeuw wordt nog herhaaldelijk melding gemaakt dat voornamelijk de zeer rijke mensen een boom in huis plaatste. Pas in 1841 werd dit gebruik door Prins Albert, de echtgenoot van Koningin Victoria, ontdekt. Hij liet een grote dennenboom optuigen naar Duits voorbeeld en al snel volgde de Engelse adel en later ook de gewone burgers. Toen overigens in 1851 door een paar Duitse emigranten in Amerika, een grote "kerstboom" werd neergezet, vonden de bestaande kerken het zo'n vreselijke heidens gebruik dat men de minister er toe bewoog de kerstboom te laten weghalen. Ook het Vaticaan waarschuwde in de 19e eeuw tegen "de invoering van het heidense gebruik van de kerstboom" in Italië. Pas in het begin van de negentiende eeuw zette de traditie van de kerstboom zich in ons land goed door. Tegenwoordig koopt 45% van de Nederlandse huishoudens (ruim 3 miljoen) een kerstboom. In zeven procent van de verkopen betrof het een kunstboom. 1,1 miljoen huishoudens had geen boom in huis. In de meeste gevallen gaat het hier om eenpersoonshuishoudens. De boom met kluit wint terrein. In 1999 had 64% van de verkochte bomen een kluit. Er worden steeds duurdere bomen gekocht. De gemiddelde prijs van een boom met kluit was 21 gulden. Ruim eenderde van de bomen werd gekocht bij een tuincentrum, 17% bij een handelaar op straat en 16% bij de kweker. Het liedje: "o, denneboom o, denneboom, wat zijn uw takken wonderschoon", geeft wel aan dat de boom nog vereerd wordt. Het vereren van bomen of boomgeesten is al heel oud en is voornamelijk vanuit de noordelijke landen tot geheel Europa door gedrongen. Zo vinden we op een Zweedse rotstekening zelfs een afbeelding dat men een boom meeneemt op reis per schip, om zo een voorspoedige reis te garanderen. De kerstballen en versiering
Blinkende voorwerpen bezitten vanouds in het volksgeloof een onheil afwerende kracht. Heksen zijn bang voor hun eigen spiegelbeeld en dat geldt zeker, wanneer dat beeld nog extra verwrongen wordt door een bolronde bal van zilverglas, die een 'heksenbal' genoemd wordt. In de 18e eeuw werden in Engeland glazen ballen voor de ramen opgehangen om vervloekingen, boze geesten en ongeluk af te weren. Ook worden negatieve invloeden teruggestuurd naar degene die ze verstuurd heeft. Het doel van het ophangen van deze ballen is een, voorbijgaande boze geest die een mogelijk gevaar vormt voor de harmonie in huis, af te leiden. De geest raakt dan gehypnotiseerd door de schittering van de bal. Als de geest de bal aanraakt wordt hij geabsorbeerd en raakt gevangen in de bal. Het lijkt misschien vreemd om te lezen dat een geest gevangen zou kunnen raken in glas, maar ook in veel oude sprookjes komen geesten in lampen en flessen voor. Dus de meeste van onze 'kerstattributen' hebben te maken met het afwenden van onheil en het aantrekken van voorspoed en geluk. Dat is inderdaad ook de reden waarom Jezus Christus geboren is. Doordat Jezus Christus naar de aarde kwam wendde Hij ons onheil dat door Adam in de wereld was gekomen af en bracht ons 'leven en overvloed' (Johannes 10:10) Misschien verklaart dat waarom veel heidenen die tot geloof kwamen juist deze rituelen hebben meegenomen in de christelijke feestdagen. 3. Verschillen tussen toen en nu Begin 20e eeuw werd kerst niet zo uitgebreid gevierd als tegenwoordig. Tegenwoordig staat er in de meeste Nederlandse huizen wel een kerstboom, volgehangen met glimmende ballen, lampjes en slingers. En er wordt meer en lekkerder gegeten. Sommige gezinnen gaan hooguit 2 keer per kerstdag naar de kerk. Vroeger hadden de meeste Nederlandse gezinnen een enkel simpel kerstkransje bij de thee en gingen ze 3 keer per dag naar de kerk. Als de kerstdag niet op zondag viel, werkten ze gewoon door. Ook zie je in de vorige hoofdstukken dat er verschillen zijn tussen vroeger en nu, bijvoorbeeld dat vroeger alleen de rijkere mensen kerstbomen hadden en tegenwoordig hebben ook mensen met een normaal inkomen een kerstboom. Ook de kerstballen in de bomen waren vroeger ‘nuttig’, maar nu hebben de meesten de kerstballen voor de sier.