Olympische spelen in de oudheid

Hoofdstuk 1 1.1 Griekenland
Griekenland ligt tussen de Middellandse-Zee en de Egeïsche Zee
en ten zuiden van het land Albanië. De oppervlakte van Griekenland is 131960km2 en er wonen 10,26 miljoen mensen. De Hoofdstad is Athene
De overheersende godsdienst is Grieks-orthodox (98%). In Griekenland is ‘s werelds grootste sportevenement de Olympische spelen tot stand gekomen. En in de plaats Olympia werden de Olympische Spelen gehouden
1.2 Zeus

goden zijn altijd onsterfelijk. Zeus was de oppergod van de goden hij werd beschouwd als de vader van alle goden en mensen. Hij was ook de heerser van de hemel en de regengod. Hij was zo machtig dat iedereen, goden of mensen bang voor hem waren. Vaak strafte hij mensen die hem niet gehoorzaamde. Zeus beheerste alles: goed en kwaad, arm en rijk, geluk en leed. Hij was de zoon van Cronos en Rhea. Hij heeft Cronos van de troon gestoten en woonde op de berg Olympos in Thessalië waar de meeste goden woonde. De grondbetekenis van zijn naam is Dias dat betekent 'stralend' of 'helder'. Zeus had vele titels gekregen: Zeus Soter: beschermer van de stad, Zeus Xenius: beschermer van de vreemdelingen, Zeus Philius: schenker van de rijkdom, Zeus Milichius: beschermer van het recht. Zeus had vele kinderen bij heel veel verschillende vrouwen, de dochter waar hij het meest van hield was Athene en hij was ook de vader van Hercules. De moeder van Hercules was de sterfelijke Alkmene. Hera was de vrouw van Zeus, zij stond hem altijd bij in zijn leven.. Zeus maakte Hera zijn raadgeefster, hij besprak alles met haar. Hij maakte Hera ook tot oppergodin daardoor kreeg Hera ook veel macht, iedereen was bang voor Hera. 1.3 Hercules/Herakles
Hercules werd ook heel vaak Herakles genoemd. Hercules was de zoon van Zeus. De vrouw van Zeus had het er heel moeilijk mee dat Zeus een kind verwekt had bij Alkmene en zij haatte Hercules nu. Ze had er dan ook heel wat voor over om hem te zien sterven. Daarom was Alkmene heel bang voor Hera maar Alkmene probeerde met behulp van Athene en Zeus Hercules onsterfelijk te maken. Alkmene had Hercules op een muur gelegd en Athene maakte daar een wandeling met Hera. Athene wist dat hercules daar zou liggen maar deed of ze van niks wist, toen ze de baby zagen liggen vroeg Athene of Hera hem geen melk wilde geven. Hera gaf hercules melk maar die spuugde het uit en zo ontstond de melkweg volgens de Grieken, Hercules was nu dankzij Hera onsterfelijk gemaakt. Hercules doodde vaak mensen en hij heeft ook zijn vrouw en kinderen vermoord daarvoor werd hij gestraft, De ‘12 werken’ straf dat hield onder ander in dat hij moest worstelen met een leeuw en een stier. Toen heeft Hercules waarschijnlijk ook de Olympische spelen bedacht ter ere van zijn vader Zeus. Hoofdstuk 2 2.1 Voorbereiding op de Olympische Spelen
Atleten moesten in goede conditie zijn voor de Spelen. In het oude Griekenland moesten de mannen trouwens altijd in een goede conditie zijn omdat er altijd oorlog kon uitbreken en dan moesten de mannen wel goed kunnen vechten. Alle Griekse steden hadden daarom trainingscomplexen voor de mannen. Er waren 2 soorten complexen: de Palaestra en het grote Gymnasion. In de Palaestra werden vooral vechtsporten getraind: boksen en worstelen. In het Gymnasion
werden speerwerpen en hardlopen getraind. Zo zag een Paleastra eruit, de ruimte tussen de pilaren was overdekt. De meeste atleten hadden trainers om hen te adviseren over diëten, hygiëne en trainingsprogramma’s. Trainers begeleidden hun atleten goed en gaven adviezen over hoe ze hun steil en techniek konden verbeteren. Atleten van de Olympische Spelen moesten 10 maanden van tevoren beginnen met de training. Ze moesten zelfs zweren dat ze wel op tijd begonnen met de zware training. Een maand van tevoren moesten de atleten en trainers naar de organisatoren(Hellanodikai) komen om te laten zien of de atleten wel goed in vorm waren. Het woord Hellanodikai betekent ‘scheidsrechters van de Grieken’. De atleten konden ook trainen in Olympia zelf, er was daar een heel groot Gymnasion. De atleten die meededen sportten altijd naakt, ze smeerden hun lichaam in met olie en daarna met zand zodat dat bleef plakken. Volgens deskundigen reinigde het zand de poriën en voedde de huid, het zand en de olie hielp ook tegen de warmte in de zomer. Na een wedstrijd schraapte de spelers het er weer af met een Strigilis een schrapertje, en gingen dan in bad. Olympia had als enige plaats in Griekenland een zwembad voor de atleten die zich wilden ontspannen. Archeologen denken zelfs dat ze een kegelbaan hebben gevonden. De Hellanodikai begon al ver van tevoren met het voorbereiden van de Spelen. Het moest helemaal opgeknapt worden, er moest een heleboel schoongemaakt, vernieuwd en verbouwd worden want het stadion werd tussen de Spelen in niet gebruikt. 2.2 De olympische spelen naderen. Het plaatsje Elis organiseerde elke vier jaar in augustus de Olympische spelen. Met de
Spelen kwamen tienduizenden mensen bij elkaar. Tegen de tijd dat het augustus was waren de oogsten binnen en de Grieken hadden op het land dus weinig werk meer te doen. De meeste mensen kwamen uit de steden dicht bij Olympus zoals Athene, Sparta en Korinthe maar ook uit steden die verder weg lagen en uit andere landen. Er kwamen ook veel deelnemers en toeschouwers over de rivier Alfeios naar Olympia, door overstromingen van deze rivier werd Olympia onder een dikke laag modder bedolven. Pas in 1766 werd Olympia ontdekt en opgegraven. In Olympia hadden alleen priesters, scheidsrechters en de meest belangrijke gasten een zitplaats. De andere 400.000 toeschouwers moesten op het gras gaan zitten zonder enige bescherming tegen de zon. Bij de opening van de Olympische spelen waren er zangers, musici, dichters, schilders en nog veel meer andere artiesten. Al die artiesten hadden bij het grote festival kans om veel geld te verdienen en beroemd te worden. Er waren geen hotels of gastverblijven in de buurt van Olympus, alleen de edele lieten grote paviljoenen bouwen de meeste sliepen in open lucht of hadden zelf tenten meegenomen. Voor de deelnemers en toeschouwers waren de spelen niet zomaar een sportevenement zoals nu. Ze waren onderdeel van de eredienst aan Zeus. Bij een atletiek wedstrijd streden de sterkste tegen elkaar, zo offerden zij hun kracht snelheid en macht aan de goden. En de toeschouwers kregen zo een idee hoe goden er in het echt uit zagen met gespierde lichamen en krachtige snelle bewegingen van de atleten. 2.3 wie mocht er meedoen aan de Olympische spelen
Vrouwen mochten niet meedoen aan de Olympische spelen en alleen ongetrouwde vrouwen mochten kijken naar de spelen. Griekse meisjes trouwde ongeveer op 13 jarige leeftijd dus er waren niet veel vrouwen die kwamen kijken. Een keer had een moeder van een van de deelnemers zich vermomd als de trainer van haar zoon maar ze werd herkend, ze had mazzel want ze werd er niet voor gestraft. Sinds die dag moeten zowel trainers als deelnemers naakt komen. Ter ere van Hera (de vrouw van Zeus) werd er tussen 2 spelen in een hardloopwedstrijd gehouden voor meisjes in Olympia. Ze moesten dan 160 m lopen en als je won kreeg je net als bij de mannen een kroon van wilde olijven en een portret van haar werd in de tempel van Hera bewaard. Atletiek was er om de mannen op te leiden voor een goede soldaat daarom mochten er geen vrouwen meedoen met de Spelen want vrouwen hoefde toch niet te vechten. Een uitzondering was in Sparta daar moesten veel vrouwen aan atletiek doen om gezonde kinderen te krijgen. Er was wel één grote vrouwelijke atleet, haar naam was Atalante zij was door haar vader in de wildernis achtergelaten omdat hij een jongetje wilde. Maar in de wildernis werd zij opgevoed door een beer. Atalante versloeg veel mannen met atletiek en dan vooral met hardlopen maar ze kon ook goed worstelen. Uit dit soort verhalen van atalanta kwamen tradities, zoals dat vrouwen niet met de olympische spelen mee mochten doen. Vrouwen deden andere sporten. Het meeste deden zij balsporten en bikkelen. Op weg naar Olympia waren vroeger steile klippen. Als er een vrouw op de Olympische spelen werd betrapt dan werd zij volgens de wet van Elis van die klippen afgegooid. Ook niet alle mannen mochten meedoen met de spelen, als met de training bleek dat je helemaal niet goed bent in sporten dan mag je niet meedoen. 2.4 Het einde van de Olympische spelen
de gedachte dat de Olympische spelen georganiseerd werd voor Zeus hield de spelen in stand. Terwijl er bij andere wedstrijden veel grotere en mooiere prijzen te winnen waren, waren de Olympische spelen de bekendste spelen over de hele wereld. Maar na een tijdje begon het vertrouwen in de goden wat af te nemen. In 336 v. Chr. had Alexander de Grote een goud-ivoren standbeeld van zichzelf in Olympia geplaatst. Normaal gesproken word alleen Zeus van dat materiaal gemaakt. De mensen dachten toen dat als je zo’n standbeeld van jezelf hebt,dat je dan met een god vergeleken kon worden. Na Alexander deden Romeinse keizers vergelijkbare dingen. ‘Augustus’ had ook één van de heilige tempels laten verbouwen ter ere van hemzelf. Er werden ook weleens rijkdommen van Olympia geplunderd om een oorlog te kunnen betalen. De gebouwen werden afgebroken voor muren, en de plaats van de Olympische spelen werd door invasies, aardbevingen en overstromingen verwoest. Maar het echte einde kwam door de Romeinse keizer Theodosius I. Hij verbood alle festivals, waarvan de Olympische spelen er één van was, dat was ongeveer in 394 na Chr.
Hoofdstuk 3 3.1 Dag 1
Programma ® Openingsceremonie ® Jongens wedstrijden ® Publiek en besloten gebeden ® Toespraken en voordrachten ® Rondleidingen ® Samenkomsten
de spelen stonden op het punt om te beginnen. De atleten zouden gauw weten of het trainen, diëten en pijn nut hadden gehad want ze wisten allemaal dat alleen de eerste plaats telt als je tweede of derde werd hoefde je daar niet trots op te zijn. De deelnemers hun familie en trainers gingen op weg naar het raadhuis van Olympia (Bouleuterion) daar wachten de 10 Hellanodikai (scheidsrechters) op hen. Daar moesten zij de olympische eed zweren. In het Bouleuterion stond een standbeeld van Zeus hij hield een bliksemschicht in iedere hand. Boven vers gesneden vlees van een beer moesten de spelers en trainers zweren dat ze tien maanden lang hard getraind hadden en dat ze zich aan de regels van de Spelen zouden houden. En de Hellanodikai zwoeren daarna dat ze eerlijke scheidsrechters voor hen zouden zijn. Nadat een speler de eed gezworen had moest hij naar een altaar toe om een dier te offeren aan deze goden: Zeus, Hermes Apollo of Herakles en dan kon hij bidden voor een overwinning. Hij kon ook de priester vragen om het geofferde dier te onderzoeken op een teken van overwinning. De enige wedstrijden die de 1e dag werden gehouden waren hardlopen, worstelen en boksen voor de jongens. De leeftijdslimiet van jongens is 12 t/m 18 jaar maar dat is niet te controleren. Er is een verhaal dat er een keer een jongen mee wou doen die 18 jaar was maar hij zag er een beetje oud uit en daarom hadden ze hem bij de volwassenen gezet. ’S middags waren de deelnemers vrij en konden ze met vrienden afspreken of een rondleiding krijgen in Olympus. Er waren daar prachtige dingen te zien. Er waren gebouwen waar de kostbare offers van zeus werden bewaard, er waren heel veel beelden van vorige winnaars en van goden en godinnen, De tempel van Hera was omringd door 40 pilaren waarvan er geen twee hetzelfde waren en er was een houten kist met daarin afbeeldingen van goden en helden. De mooiste bezienswaardigheid was de tempel van Zeus. Deze had 34 enorme pilaren, de hele tempel glom, op sommige plaatsen waren patronen met blauwe, rode en gouden kleuren, in de driehoekige vensters(timpanen) stonden marmeren beelden, boven de deuren 12 versieringen van de werken van Herakles. Het meest indrukwekkendste van de tempel was nog wel het enorme standbeeld van Zeus middenin de tempel het beeld was gemaakt van goud en ivoor. 3.2 dag 2
Programma ®processie naar het hippodroom ® wagenraces ® paardenraces ® pentatlon (vijfkamp) ® winnaarsparade ® feesten en festiviteiten ’S ochtends begonnen ze met de wagenraces in de hippodroom. Een hippodroom was een grote renbaan de baan was ovaal en naast de baan was een verhoging voor de toeschouwers. Eén ronde was 1200 m lang de bochten werden aangegeven met pilaren. Het waren eigenlijk geen bochten maar keerpunten. De pilaren hadden allemaal een standbeeld van Pelops. Het woord hippodroom betekent ‘paardenbaan’. De paardenraces waren in Olympia de spectaculairste en gevaarlijkste evenement op de Olympische Spelen. De races waren vroeger veel langer als nu ze waren: 4 km voor jonge paarden en 13 km voor de andere paarden. De tactiek was om een voorsprong te nemen en dan in een bocht vlak voor de andere een scherpe bocht te nemen, als je iets verkeerd deed kon je vreselijk vallen en onder de hoeven en wielen van paarden en wagens komen. Alleen hele rijke mensen konden meedoen aan de paardenraces want een goed paard was voor gewone burgers niet te betalen. De winnaars van de paardenraces konden doordat ze zo rijk waren vaak grote feesten geven, standbeelden laten bouwen en overwinningsliederen laten maken. Ondanks de eed die de deelnemers moesten zweren werd er toch vals gespeeld in 65 n. Chr. kocht bijvoorbeeld de Romeinse keizer ‘Nero’ de scheidsrechters om. Hij viel toen tijdens een wedstrijd van zijn paard maar de scheidsrechter legde de wedstrijd stil zodat hij verder kon gaan maar hij was niet in staat de wedstrijd te beëindigen daarom zei de scheidsrechter dat als hij was niet was gevallen dat hij dan zou hebben gewonnen. Nero werd toch als winnaar uitgeroepen. Na Nero’s dood werd hij van de lijst met winnaars geschrapt. Het bedrag dat aan de scheidsrechters was betaald werd teruggegeven. De paardenraces waren korter dan de wagenraces, meestal maar 1 ronde (1200m).Deze races waren na de wagenraces, dat was omdat de grond dan al wat los gewoeld was. De jockeys reden op de blote rug van een paard want zadels waren er nog niet. Veel jockeys vielen hierdoor van hun paarden en raakten gewond, soms stierf er zelfs iemand. ’S middags begon het pentatlon. Het pentatlon ging om 5 onderdelen: discuswerpen, speerwerpen, verspringen, hardlopen en eventueel worstelen. Als een atleet 3 onderdelen won dan werden de andere 2 afgelast omdat hij dan toch al had gewonnen. Een discus was 2,5 kilo zwaar dat is veel zwaarder dan nu. Hij was ook groter. In Olympia werden officiële discussen bewaard want dan konden de atleten niet vals spelen. Er zijn weinig afstanden en looptijden van de Olympische spelen bekend want het ging er alleen om dat je de snelste of de verste was maar het maakte niet ‘hoe’ ver en ‘hoe’ snel je was, het enige dat telde was winnen. Speerwerpen leerde niet alleen atleten maar ook soldaten leerde gooien met een speer. De speren hadden de lengte van een gemiddelde man. Ze gooide precies op de zelfde manier als dat wij tegenwoordig gooien. Verspringen deden ze volgens plaatjes met gewichten in hun handen zodat ze verder kwamen. Er is een record bekend van verspringen en dat was meer dan 16 m dat is bijna 2 keer zoveel als nu. Wetenschappers denken dat ze een hink-stap-sprong maakte. Als er na deze vier onderdelen nog geen winnaar was dan moesten de atleten tegen elkaar worstelen, daar kwam de uiteindelijke winnaar uit. Aan het eind van dag 2 werd er gefeest. 3.3 dag 3
Programma ®Grote eredienst bij de tempel van Zeus ®Officiële offeringen aan Zeus ®Hardloopwedstrijden ®Openbaar banket
de meest belangrijke gebeurtenis van de hele spelen waren de offeringen bij de tempel van Zeus. Alle atleten en ambassadeurs van verschillende steden kwamen bij de ingang van de Altis. Die ambassadeurs hadden allemaal dienbladen, borden, wijnkruiken en glazen bij zich. Deze waren allemaal van goud en zilver om te laten zien hoe rijk ze waren. Bedienden leidden 100 runderen en er kwamen ook 10 hellanodikai aan in paarse gewaden. De optocht stond op het punt te beginnen dan stonden er ook nog eens een heleboel toeschouwers te kijken. De optocht ging door heel de Altis ten slotte kwamen ze aan bij de enorme tempel van Zeus. Priesters sneden de kelen van de runderen door en lieten het bloed uit de wonden stromen. De bedienden sneden de dieren in stukken. De priesters wikkelde de dijbeenderen in vet en droegen die naar de top van het altaar. Daar verbrandden ze de beenderen zodat de rook naar de hemel ging. De rest van ’t vlees werd bewaard voor het banket. De tempel van Zeus
De eerste wedstrijd van de hardlopen was de dolikhos die was 20 of 24 ronde lang. Er waren geen speciale starts of aparte renbanen voor de spelers. Er waren ook erg scherpe bochten. Net als bij de paardenrace was er alleen een keerpunt. De spelers moesten dringen om een goede positie te krijgen. Bij de keerpunten was er een goede manier om vals te spelen door de andere spelers af te snijden en te vroeg te keren. De ‘stade’ was de korte sprint, die was 1 baanlengte lang ongeveer 192 m. Als je de stade won dan werden alle spelen die dat jaar nog werden gespeeld vernoemd naar jouw naam. De stade is het oudste evenement van de spelen, de eerste 50 jaar van de Olympische spelen was het zelfs het enige evenement dat er werd gespeeld. De laatste hardloopwedstrijd was de diaulos die was 2 baanlengtes lang (385m). Met hardlopen startten ze niet gebukt maar staand en als je een valse start maakte werd je niet gewoon gediskwalificeerd maar je werd afgeranseld met een zweep! Veel atleten deden met alledrie de afstanden van de Olympische Spelen mee. Je kon dus drievoudig kampioen worden, dat is Leonidias op 4 opeenvolgende Spelen gelukt in: 152, 156, 160 en 164 voor Christus. ’S avonds was het grote openbare banket. Dit was een groot feest met eten en drinken waar iedereen mocht komen en de eregasten aten in de koninklijke ruimte. De Griekse steden lieten op dit banket hun schatten zien aan de mensen. 3.4 dag 4
Programma ®Worstelen ® boksen en pankration ®Hardloopwedstrijd in wapenuitrusting

Kleine mensen hadden met worstelen weinig kans om te winnen want er bestonden nog geen gewichtscategorieën. Als de tegenstander met beide schouders tegen de grond werd gedrukt dan was dat een touché. Na drie touchés was de wedstrijd beslist. Worstelen was een zware sport want je mocht pas stoppen met vechten als er een touché was gedaan want er ware geen rondes dat je na zoveel tijd moest stoppen. Er was zelfs een wet dat als je iemand doodde met worstelen dat je daar geen straf voor kreeg, dit gebeurde maar 1 keer. De held die bij de Grieken bekend stond als beste worstelaar was Herakles. Herakles moest worstelen met een leeuw een stier en een reus, dat won hij alledrie. ’S middags begon het zwaarste van de Olympische spelen: het boksen. Er zijn verhalen dat er mensen zijn gedood bij een bokspartij. Er waren bij boksen ook geen rondes, dus gevechten konden uren achter elkaar doorgaan tot een van de spelers bewusteloos raakten of opgaf. De boksers hadden geen speciale zachte handschoenen aan dus de klappen kwamen hard aan. Ze sloegen vooral op het gezicht van de tegenstander. Als je werd geslagen dan moest je tegenover je tegenstander doen alsof je geen pijn had. De laatste vechtsport was de pankration dat betekent ‘alle krachten’. Deze sport was een combinatie van boksen en worstelen. Het enige wat met deze sport verboden was dat was bijten en de ogen uitsteken voor de rest mocht echt alles bv. Wurgen, schoppen en de botten van de tegenstander breken. Het werd allemaal toegestaan. Met pankration begonnen ze staand maar ze probeerde elkaar daarna op de grond te krijgen. Na de pankration begon het hardlopen in wapenuitrusting dat heette hoplitodromes. De functie van de Olympische Spelen was om de mannen te trainen voor een oorlog want daar had je al deze sporten bij nodig. Vandaar dat ze ook gingen hardlopen met de wapenuitrusting. Ze moesten 2 keer de lengte van het stadion afleggen en dat was flink wat met die zware schilden en helmen. 3.5 dag 5
Programma ®optocht van de winnaars ®overhandiging van overwinningskransen ®festivals en banketten
Op de 5e dag van de Olympische spelen waren alle sporten afgelopen. De optocht van alle winnaars, trainers en toeschouwers ging naar de tempel van Zeus. Direct na de gewonnen wedstrijd hadden de deelnemers paarse linten gekregen die ze nu allemaal om hun hoofd hadden gebonden. De optocht ging onder andere langs een oude olijfboom die geweid was aan Zeus. Voor de spelen was een jongetje uitgekozen met allebei de ouders in leven en die sneed voor elk evenement een bebladerd takje af met een gouden sikkel. De bladeren werden tot een grote krans geweven. Degene die 2e en 3e waren geworden kregen helemaal niets, bij de tempel van Zeus kregen de winnaars een krans op hun hoofd en de familie konden de winnaars feliciteren. De rest van de dag en ook nog tot diep in de nacht werd er heel veel gefeest. De atleten kregen als ze thuis kwamen van de stad grote feesten ,een standbeeld en vaak veel geld aangeboden. Als het een heel rijk mens was die had gewonnen liet hij vaak een standbeeld in Olympia zelf plaatsen. Er waren honderden standbeelden van winnaars in Olympia De winnaars werden erg verwend op feesten De conclusie Mijn onderzoeksvraag was: hoe zijn de Olympische spelen in het oude Griekenland ontstaan? Volgens veel verhalen zijn de Olympische spelen door Hercules gemaakt. Hij moest gestraft worden omdat hij zijn vrouw en zijn kinderen had vermoord. Hij kreeg de 12 werken als straf. Ze zeggen dat hij na de 12 werken nog de Olympische spelen gemaakt heeft. Dit heeft hij speciaal gedaan voor zijn vader (Zeus) om het helemaal met hem goed te maken. De Olympische spelen zijn begonnen met één hardloopwedstrijd: de stadionloop. Dit was een afstand van ongeveer 192 m. of volgens de Grieken 600 keer de voet van Hercules. Bij de 14e spelen kwam er een 2e hardloopwedstrijd bij deze heette de diaulos deze was 400m lang, 4 jaar later kwam de dolichos erbij deze was 4,8 km lang. Vanaf de 15e spelen sportten de deelnemers naakt daarvoor gewoon in kleren, waarom ze naakt gingen sporten weten wetenschappers nog steeds niet zeker maar er zijn wel verhalen over. Bv: Er liep een keer een man mee met de dolichos en aan het begin van de wedstrijd viel zijn doek van zich af maar hij wilde niet verliezen dus liep hij gewoon door en hij won de wedstrijd ook nog, er was eens iemand gestruikeld over zijn doek en toen dodelijk gevallen en naakt was veel koeler onder de hete zon. Daarna werd het allemaal steeds populairder en bijna om de spelen kwam er wel wat bij: pentatlon, worstelen, boksen, wagenraces en het pankration. In 632 werden de wedstrijden voor jongens van 12 tot 18 jaar erbij gedaan. Nawoord Ik vond het een heel leuk onderwerp en daarom ook wel leuk om eraan te werken. Ik wist er eerst heel weinig over want ik dacht eigenlijk alleen dat het om de verschillende sporten ging zoals nu maar het gaat ook over allemaal erediensten en offeringen aan de Griekse goden vooral aan Zeus. Het was wel wat moeilijk om de juiste informatie te vinden omdat de meeste informatie over de tegenwoordige spelen gaan. Literatuurlijst De boeken en sites die ik heb gebruikt zijn: Boeken: Þtitel: de Olympische spelen in de klassieke oudheid door: Richard Wolf Þtitel: die onverslaanbare Olympische spelen door: Michael Coleman
Sites: Þhttp://Gallery.uunet.be/huygbe.bart/goden.html Deze site heb ik later niet meer gebruikt want hij deed het opeens niet meer.