Expressionisme

Inleiding en korte uitleg: Wij gaan het deze les hebben over het expressionisme. Voordat we onze uiteenzetting gaan doen, is het misschien leuk als we een bondige definitie samen met een algemene uitleg over het expressionisme zouden geven. Het woord "expressionisme" komt van het Latijnse 'expressio' dat 'uitdrukking' betekent. Het is een Germaanse kunstrichting, waarin de persoonlijke opvatting van de kunstenaar boven de realistische waarneming staat. Het expressionisme is een kunststroming van eind 19e, begin 20e eeuw. In tegenstelling tot het impressionisme, wil het expressionisme de precisie van wat je ziet ontkennen en alleen het voornaamste van iets, de ziel van iets in sterk vereenvoudigde vormen en op een persoonlijke manier uitdrukken. De aandacht van de maker is volledig geconcentreerd op het bereiken van een zo sterk mogelijke zeggingskracht, zijn persoonlijk emotie wordt spontaan en zonder omwegen tot uitdrukking gebracht. Het reageert tegen het impressionisme, dat vooral probeerde een indruk van de buitenwereld te geven. In de ogen van de expressionisten is de kunstenaar van het verleden te passief geweest, een uitsluitend registrerend en opnemend persoon en men wil zijn actieve rol dan ook gaan beklemtonen. De mens moet doordringen tot de kern. Dus de innerlijke beleving van wereld en dingen komt dus centraal te staan. De werkelijkheid buiten de kunstenaar wordt minder belangrijk, het kunstwerk wil geen spiegel meer zijn van wat er zich buiten het individu afspeelt. De uitdrukking primeert, en niet de afbeelding. Deze stroming ontwikkelde zich vooral in Duitsland en in mindere mate ook in België en Nederland. In de Latijnse landen heeft het expressionisme zich nauwelijks voorgedaan, al kan het Franse fauvisme wel gelden als een verwante kunstuiting. Het hechte en voortdurende contact tussen beeldende kunst en literatuur is één van de meest opmerkelijke verschijnselen van deze stroming. We gaan het expressionisme nu telkens kort bespreken in de schilderkunst, de muziek, in de proza, in het theater, in de architectuur maar vooral in de literatuur. Expressionisme in de Schilderkunst In de schilderkunst zijn de verschillende stromingen steeds nauw met elkaar verbonden en overlappen ze zelfs elkaar. Bij het expressionisme is dit heel duidelijk te zien bij Gauguin, Cezanne en Van Gogh, die de vaders waren van het echt expressionisme. De meest karakteristieke elementen, zoals bv. het psychische bewogene, is reeds aanwezig in hun werken. [schilderij van Gaugin en cezanne] Bij Van Gogh zien we zo dat effe kleuren en grove penseelstreken belangrijk waren. "De slaapkamers" waren een belangrijk werk van hem. Hierin schilderde hij zijn slaapkamer op verschillende tijdstippen en naargelang zijn humeur verschilde, verschilde zijn vormen, kleuren, penseelstreken en manier van weergave. Het is een mooi voorbeeld van hoe het impressionisme en het expressionisme in elkaar overlopen, hoe het gene wat hij uitdrukt komt vanuit zijn emoties. Het is juist van daar dat het expressionisme, ook 'uitdrukkingskunst' genoemd, zijn naam gekregen heeft. Typische expressionistische schilderkunst vinden we terug bij ‘Die Brücke’:een kunstbeweging ontstaan in 1905 die de brug wil slaan naar alle vernieuwende richtingen die zich aanbieden in de schilderkunst. De naam ‘Die Brücke’ is dan ook symbolisch. Geliefkoosde onderwerpen zijn de grootstad, naakten en minderbedeelden. Deze expressionisten drukken hevige emotie uit: angst, eenzaamheid, lijden. Ze doen dit heftig door felle, zuivere kleuren die van de realiteit loskomen. Hoekige lijnen vervormen de werkelijkheid. De penseelvoering wordt heviger en spontaner. Er is invloed van het primitivisme. In 1911 stichten Vassily Kadinsky en Franz Marc ‘Der Blaue Reiter’, een tweede expressionistische school in Duitsland. Ze nemen de kleurenroes van de fauvisten over , en laten zich ook inspireren door de kubisten. vb. ‘Toren der blauwe paarden’ van Marc. vb. Kandinsky

Paarden zijn geliefkoosde thema’s van de expressionisten. Het paard is vitaal, en blauw is de kleur van de geest: de schilder moet de toren der blauwe paarden bestijgen om door te dringen tot hoger inzicht. Het Vlaams expressionisme -Hoewel er van een school geen sprake kan zijn, vormen de schilders van Sint-Martens-Latem toch een zeker eenheid. De eerste groep met oa. Albert Servaes zijn gekenmerkt door symbolistisch geladen werken in de sfeer van religie en mystiek. vb ‘Christus’ van Servaes - De tweede groep schildert meer energiek-gedreven. ‘De bedelaar’ van Constant Permeke is een schokkende figuur, levensgroot in houtskool getekend. Krachtige lijnen en sombere kleuren overdrijven en deformeren. Nu jullie weten wat expressionisme in de schilderkunst betekende, is het misschien goed om een aantal specifieke kenmerken van deze werken te vernoemen en te laten zien. *) Pure Sterke kleuren *) Het psychisch bewogene *) Een deformatie van de figuren *) Vereenvoudigde vormen *) Overdreven lijnen *) Omlijning (vooral bij Van Gogh) *) De expressie van het innerlijke is het allerbelangrijkst *) Geen belemmering van de rede en principes *) Directe uiting van de emotie van de schilder *) Het is subjectieve kunst *) Felle bewogenheid *) De uitdrukking primeert en niet de afbeelding. De werkelijkheid is niet belangrijk, maar hoe wij die werkelijkheid zien. (bv. Ze gaan niet discussiëren over de verhoudingen van een schilderij, want dat heeft geen belang, het belang is of de innerlijke visie van de schilder erop wordt weergegeven. Expressionisme in de muziek De expressionistische muziek is behoorlijk complex en goed gestructureerd. Er worden nieuwe technieken in gebruikt en er duiken dissonanten en atonale muziek in op. Na WO I is het een zeer progressieve muziek. In de expressionistische muziek is er sprake van een tegenstelling tot de romantiek in plaats van een tegenstelling tot het impressionisme, zoals in de literatuur en de schilderkunst. Het is als het ware een vesuviaanse uitbarsting van de romantiek. De componist drukt namelijk zijn gevoelens zo direct en heftig mogelijk uit. Zijn gevoelens van angst en ontreddering, uitingen van geweld en verscheurdheid, beelden van oorlog en chaos worden in alle scherpte op de luisteraars afgevuurd. Dit zorgt voor een agressief karakter en veel componisten geven dan ook de voorkeur aan bijtende melodieën, aan korte en snedige motieven. Expressionisme in de proza In de proza is er veel aandacht voor het grootse, voor de massaziel. Men gaat ongelijksoortige elementen door elkaar gebruiken: verheven en triviaal, komisch en tragisch, ernst en luim. Dit gaat heel dikwijls over in absurdistische teksten, die zelfs volhouden tot het waanzinnige. Er zal dan ook vaak een ondertoon van maatschappijkritiek aanwezig zijn, zoals in de verhalen van Marsman. Maar de expressionistische proza was toch minder sterk vertegenwoordigt dan de schilderkunst, het theater, de muziek en de literatuur. Expressionisme in het theater In het theater wordt de vervorming van in de schilderkunst bereikt door fell belichting en een verwrongen perspectief. De emotie van de personages moet direct geuit worden, zonder enige belemmering van rede of ordenende principes. Expressionisme in de literatuur!!! Hier volgt nu onze laatste en ook ruimste bespreking van het expressionisme, namelijk in de literatuur. Zoals in de beeldende kunst heeft het expressionisme in de literatuur zijn grootste bloei gekend in Duitsland. De term vat dan een veelheid van stromingen tussen 1910 en 1924 samen, waarin men een nieuwe golf van irrationalisme kan herkennen. Er is een afkeer van de zintuiglijke waarneming, de psychologie en het causaal denken (dit is het denken met oorzaak en gevolgen). Expressionisten zetten zich ook tegen het zoeken naar absolute waarden, het streven naar een nieuwe, socialere mensheid en de eenvoud van de geest. In de eerste periode van het expressionisme was de stroming eerder komisch, terwijl ze tijdens de Eerste Wereldoorlog meer politiek-sociaal en activistisch van aard was. Dit verschil kan je ook mooi zien in het oevre van Paul Van Ostaijen. De literatuur beoogde niet meer een indruk van de werkelijkheid weer te geven, maar die werkelijkheid zelf uit te drukken. Om dit te kunnen, greep men naar een nieuwe, dynamische stijl die brak met alle conventies. De kenmerken van deze stijl zullen we straks verder opsommen en met voorbeelden proberen aan te tonen. In de Nederlandse Letteren is het expressionisme vanaf 1916 aanwijsbaar als een uitingsvorm van jonge dichters. Na de impressionistische vernieuwing en de symbolistische verstilling zette de generatie van 1910 zowel in Nederland als in België het werk van Boutens en Van de Woestijne voort. Het verschil was dat ze een sterkere aandacht voor het decadente en het esthetische hadden. De oorlogsomstandigheden wekten vergelijkbare reacties: Paul van Ostaijen, de grootste expressionistische dichter, debuteerde als dichter één jaar voor Herman van den Bergh. Onafhankelijk van elkaar ontwikkelden zij zich snel in de richting van een autonome beeldspraak, associatief taalgebruik, vrijere versvormen samen met nieuwe thema's als het grote stadsleven, de moderne techniek, creatieve vitaliteit, maar ook thema's als cultuurontbinding en nihilisme. Hun voorbeeld werd in Nederland gevolgd door o.a. Slauerhoff, Hendrik de Vries en Marsman. In België waren er zelfs verschillende soorten van expressionisme te onderscheiden, zoals het humanitair expressionisme en het organisch expressionisme. We gaan hier niet verder op in, maar het is misschien wel leuk om te weten dat Paul van Ostaijen een organisch expressionist was. Met organisch expressionisme bedoelt men een kunst die leeft als een organisme, alles is met alles verbonden (zoals de ingewanden). TIJDSCHRIFTEN Het leidende tijdschrift van het Vlaams expressionisme was zonder twijfel "Ruimte". Eugène de Bock, stichtte dit tijdschrift, die net voordien ook de uitgeverij "De Sikkel" had opgericht. Enkele medewerkers waren o.a. P. Van Ostaijen, W. Moens, K van den Oever. Het tijdschrift ageerde vooral tegen de woordkunst van sommigen van Van-Nu-en Straks. Zij keerden zich tegen hun asociale en apolitieke houding en hun individualistische, decadente uitingen. De groep die achter Ruimte stond wilde, mede onder Duitse invloed, bijdragen tot een nieuwe wereldorganisatie (na WO 1) door middel van een kunst die draaide rond ethische, religieuze, sociale en politieke motieven. Het jongerenblad koos openlijk voor een verdere emancipatie op alle terreinen van het maatschappelijk leven. Het 'humanitair' expressionisme doet dan ook zijn intrede. Zo worden de lezers met 'broeder' aangesproken. Alles draaide rond solidariteit, en utopisch geloof in de wereldziel, al bleef die solidariteit vaak tot de Vlaamse lotgenoten beperkt. De kern was de mens als deel van de mensheid, in al zijn waardigheid. De allerbelangrijkste Duitse tijdschriften waren Der Sturm en Die Aktion. Die Aktion werd vooral onder leerlingen en studenten druk gelezen, en ze hadden een sterk saamhorigheidsgevoel. De Duitse tijdschriften wilde de gezindheid beïnvloeden en collaboratie bevorderen. Nog enkele andere belangrijke expressionistische tijdschriften waren bv. 'De Goedendag", "Aula", "Vlaamsche Arbeid", "Ter Waarheid", "Pogen", "Het Overzicht"
Kenmerken We hebben al eerder gezegd dat in de expressionistische literatuur, de schrijver een nieuwe, dynamische stijl gaat gebruiken, die breekt met alle conventies. We noemen een aantal kenmerken ervan op: *) alleenstaande woorden *) losse, onsamenhangende zinnen *) abstractheid en symbolische waarde van thema's *) experimentele structuren *) veel substantieven (<-> impressionisme: adjectieven) *) afgebakende elementen (<-> nuances) *) ongeordende zinnen *) verzen zonder rijm of metrum *) zinnen zonder interpunctie *) visionaire beelden *) creatieve vitaliteit … Paul Van Ostaijen Paul Van Ostaijen was zonder twijfel 1 van de allergrootste expressionistische dichters. Daarom gaan we vooral hem verder bespreken en een paar gedichten van hem bekijken en verder vergelijken. We beginnen met een korte biografie van de dichter: Biografie: Paul Van Ostaijen had niet zo'n grote schoolcarrière en werd bediende op het Antwerpse stadhuis, hij las heel veel en zijn interesse voor de plastische kunsten groeide. Zo ging hij in 'de Vlaamsche Gazet' plastische kunst recenseren. In het maandblad van de Vlaamse studenten, 'De Goedendag', stelde hij zich op als een gedreven flamingant. Uit vrees om als activist te worden opgepakt, week hij uit naar Berlijn, waar hij in expressionistische en dadaïstische kringen verkeerde. In 1921 keerde hij naar Antwerpen terug, maar moest in het Belgische bezettingsleger in Duitsland gaan dienen. In 1924 werd hij verkoper in een boekhandel te Antwerpen. Hij ontdekt dat zijn kuchen en hoesten niet zomaar astma was, maar dat hij leed aan tuberculose en hij zocht hestel en Viersel en Miavoye-Anthée, van waaruit hij het tijdschrift "Avontuur" oprichtte. Onder indruk van oorlogsomstandigheden ontdekte hij de menselijke solidariteit over alle grenzen heen. Van het humanitair expressionisme evolueerde hij naar het organisch expressionisme (dit hebben we al eerder vermeldt en uitgelegd). Hij wilde de 'zuivere lyriek' bereiken, de 'poésie pure'. In deze woordpoëzie wortelen ook zijn groteske gedichten. Van Ostaijen was de sterkste persoonlijkheid in het Vlaamse expressionisme en één van de belangrijkste Europese dichters van zijn tijd. Aan zijn werk werden tal van studies gewijd; zijn invloed op de experimentele poëzie in Nederland en Vlaanderen is bijzonder groot. In 1967 werd zelfs te Antwerpen het Paul van Ostaijen-genootschap opgericht. Paul Van Ostaijen stierf op 18 maart 1928 aan tuberculose. [Melopee 5: Lezen in de klas: p 374 ] Guido Gezelle Als we de gedichten van Paul Van Ostaijen goed bekijken, kunnen we tot onze verrassing er kenmerken in terugvinden van de gedichten van Guido Gezelle. Ze gebruikten bv. allebei kindertaal-zinnen in bepaalde gedichten zoals 'Mark groet 's morgens de dingen' en 'meisje gaat slapen'. (de kindertaal wordt als een poëtisch element beschouwd). Vele gedichten van Gezelle kan je over de ideeën van P. V. Ostaijen schuiven