Tijd van Monniken en Ridders Hoofdstuk 3 Samenvatting

500 – 1000

Het beeldmerk van dit tijdvak

Voorgrond helm à ridderschap, achtergrond romaanse kerk à christelijke kerk (elementen van samenleving in de vroege Middeleeuwen)

ß = oorzaak, à = gevolg

Clovis

• Frankische koning (± 500 )
• 507, overwinning Visigoten à Clovis benoemd als ereconsul door Anastasios I (keizer Oost-Romeinse Rijk) à voortzetting Romeinse cultuur.

Oriëntatie op het tijdvak

• Romeinse Rijk viel uiteen ß Germaanse stammen trokken het rijk binnen met geweld en vernietiging à economie en bestuur stortte in.
• 400-600 volksverhuizingen (=grote groepen mensen die het Romeinse Rijk binnendringen, geen onbeschaafde barbaren, gewoon op zoek naar beter bestaan)
• namen zo veel mogelijk bestaande structuren over, bijv. christelijke religie

• Germaanse krijgsheren stichten hun eigen koninkrijken in de oude Romeinse provincies à Franken belangrijkste machthebbers, Oost-Romeinse Rijk nog keizer.
• 7e eeuw islamitische cultuur à grote invloed op ontwikkeling wetenschap in Europa.
• Rond 800, samenleving met menging oude Romeinse + nieuwe Germaanse elementen ß grote invloed feodalisme (vazallen + leenmannen)
• Economie ingestort door val Romeinse Rijk, geld waardeloos à ruilhandel
• Hongersnood ß boeren gevlucht + landbouwgrond vernield à veel boeren horigen à nieuw landbouwsysteem: het hofstelsel
• Kerk machtige positie in de nieuwe politieke en sociale verhoudingen, kerk moest samenwerken met machthebbers, maar andersom ook.
• Voortdurende onveiligheid ß rovers, Slavische volkeren, Noormannen.

3.1 Leenheren en leenmannen

Kenmerkend aspect: ontstaan feodale verhoudingen in het bestuur

Gallo-Romeinen en Franken

• Foederati = Keltische en Germaanse stammen in noordelijke streken Gallië. Betaalden belastingen, leverden soldaten à Romeinse bescherming + welvaart + romanisering.
• Christendom = staatsgodsdienst
• Romeinse Rijk viel weg ß oprukkende stammen + verzwakt centraal gezag
• Volksverhuizingen = rondtrekken van grote groepen mensen na val Romeinse Rijk.
• Geen bescherming Romeins leger à mensen slaan op de vlucht en laten hun landbouwgronden en steden achter à voedselvoorziening + handel storten in à hongersnoden en plunderingen en gevechten.
• Franken in Gallië à nieuwe Frankische adel (bijv. oude Romeinse adel trouwt met Frankische families)

Het feodalisme ontstaat

• Koning Clovis sluit zich aan bij Gallo-Romeinse elite, wil zijn gezag aanvaardbaar maken voor hen.
• Met geweld en sluwe politiek andere lokalen stamhoofden uitgeschakeld (bijv. alle mannelijke familieleden van verslagen heersers doden) à koning der Franken
• 496 à Bekeert zich tot katholieke christendom van de Gallo-Romeinse bevolking.
• Om groot gebied te veroveren + behouden à vazallen (= krijgslieden die door een eed van trouw aan hem gebonden zijn in ruil voor levensonderhoud en woonplek aan het hof).
• Vazallen die voor hem vochten beloonde hij met de buit van hun overwinning (goud, juwelen, vrouwen, slaven).
• Ook vazallen met administratieve en juridische zaken.
• Dood van Clovis à rijk verdeeld onder zijn zonen à lukte niet positie van de familie Merovingen te handhaven à Karel Martel kreeg de macht (fam. van de Karolingen).
• Veel veldslagen met islamitische Arabieren à Karel leger nodig met ruiters om oorlogen te voeren.
• Ridders onderscheiden zich met bezit van een paard en een zeer kostbare wapenrusting à waren van doorslaggevend belang tijdens veldslagen.
• Koning wil ridders aan zich binden à belonen met land (= leen) à feodalisme (=leenstelsel). Koning = leenheer, ridder = leenman.

Karel de Grote ± 800

• Kleinzoon van Karel Martel
• Verdeelde zijn rijk in graafschappen,  graven verantwoordelijk voor rechtspreken + wetten van koning uitvoeren à zendgraven aangesteld om dit te controleren. Reisden koninkrijk door om leenmannen te controleren, wetten van koning bekend te maken en naleving ervan te zien.
• Markgraven kregen land in leen aan de grenzen van het rijk à verdedigen tegen invallen.
• Op verschillende plaatsen paltsen (=burchten) gebouwd voor als de koning er verbleef en werd tijdelijk hoofdstad van het rijk à werden raadsvergaderingen gehouden, rechtszittingen georganiseerd en capitularia (wetten) uitgevaardigd.

à Karel veel aanzien door gebiedsuitbreidingen + goed georganiseerd bestuur. Paus hielp Karel, Karel beloofde immers altijd klaar te zullen staan om paus en kerk te beschermen à Karel tot keizer gekroond door de paus à beschouwd opvolger Romeinse keizers à conflict keizer van Byzantijnse Rijk.

Het Byzantijnse Rijk

• Oorspronkelijk oostelijke helft Romeinse Rijk, hoofdstad Constantinopel/Byzantium.
• Wist tijdens de Volksverhuizingen zich te handhaven à de keizers beschouwden zich als de enige ware Romeinse keizers.
• Keizer Justinianus wilde het Romeinse Rijk hersellen à putte zijn rijk uit om heroveringen te financieren. Wel goed bestuur + wetboek, bleef eeuwen bestaan.
• Constantinopel (later Byzantium) kreeg grote culturele en economische bloei, stad lag gunstig tussen Middellandse & Zwarte Zee à liepen handelsroutes (Azië-Europa).
• 800 Byzantijnse rijk verzwakt door interne conflicten à moeten Karel de Grote nu echt als keizer erkennen.

De zwakte van het leenstelsel

• Leenman wilde na zijn dood het gebied nalaten aan zijn zoon à probleem: als de koning het toestond, verloor hij er controle over, maar als hij weigerde kon hij in conflict komen met de leenman à kon niet, want had zijn leenmannen nodig om zijn rijk te besturen + verdedigen.
• Onder zwakkere koningen werden leenmannen almaar machtiger, koning verloor controle en zijn grondbezit.
• Verhouding tussen leenheer en leenman minder persoonlijk à leenman vond verkrijgen + behouden van grondgebied alleen belangrijk dan trouw aan vorst.
• Kwamen achterleenmannen, moesten trouw zwoeren aan hun lokale heer en niet de koning.
• Koning steeds vechten voor eenheid van rijk + erkenning gezag à soms grote conflicten met grote leenmannen.

De Noormannen

• Vanaf achtste eeuw invallen door Noormannen ß weinig voedsel in Scandinavische thuislanden.
• Karel’s zoon Lodewijk van de Vrome gaf Noormannen gebieden in leen, moesten wel gebieden beschermen tegen aanvallen van hun landgenoten.
• Noorman Rolla kreeg in 911 gebied in Noordwest-Frankrijk à Normandië. Officieel een leenman van de keizer, maar in praktijk deed hij wat hij zelf wilde.
• 1066 einde Vikingtijd, Noorse koning overleed bij verovering Engeland en de Hertog van Normandië, Willem de Veroveraar, stak over naar Engeland en versloeg de koning à werd zelf koning van Engeland.

3.2 Hofstelsel en horigen

Kenmerkend aspect: vervanging agrarische-urbane cultuur door zelfvoorzienende agrarische cultuur via hofstelsel en horigheid.

Agrarisch-autarkisch

Romeinse Rijk:

• steden hadden een bestuursfunctie en waren centra van handel en nijverheid
• op platteland leefden boeren + eigenaren villa rustica
• de elite: grootgrondbezitters, Romeinse hoge bestuursambtenaren en rijke handelaren
• onderaan de sociale ladder: slaven, deden zware werk voor elite
• Agrarisch-urbane samenleving

Germaanse invallen in 5e eeuw à steden liepen leeg + maatschappij werd agrarischer.

• Steden met bisschoppen bleven wel bestaan à zij namen religieuze + administratieve functies van Romeinen over.
• Landbouwproductie daalde sterk, kleine boeren niet handhaven à plaatsen zich onder bescherming van grootgrondbezitter in ruil voor eigen akkers + veiligheid en niet hoeven te vechten.
• Domeinen = landgoederen van grootgrondbezitters, deze waren zelfvoorzienend (=autarkie) à agrarisch-autarkische samenleving

Vrijen, horigen en lijfeigenen

1. Frankische elite: koning en ridders en overige oude Gallo-Romeinse elite à adel
2. Vrijen = boeren die eigen grond hadden of pachtten à mochten deelnemen aan rechtsprekende vergaderingen, maar hadden ook dienstplicht: heervaart belangrijkst (= heer bijstaan op slagveld). Rijke vrijen hadden goede wapenuitrusting, maar arme vrijen niet + lange tijd akkers onbeheerd achter laten à kozen voor horigen.
3. Horigen = boeren die onder bescherming van een lokale heer staan in ruil voor deel van oogst, bewerken van zijn akkers + uitvoeren van verschillende herendiensten (= werkzaamheden op landgoed). Horigen mochten niet zonder toestemming landgoed verlaten.
4. Lijfeigenen = gebonden aan lijfeigenaar, niet aan land. Moesten werken als knechten in ruil voor voedsel en huisvesting. Domeinbezitters zetten slavernij om in horigheid à mensen meer eigen initiatief en harder werken als ze grotere vrijheid hebben.

Organisatie domein verschilde erg.

• In Noord-Europa  tweeledig domein:

Vroonland = land zelf door edelman beheerd, met vroonhof, woonhuis van heer onderhouden door lijfeigenen

Hoevenland = vrijen en horigen konden deze hoeven (boerderijen) pachten.

• Hofstelsel = economisch systeem van een door vrijen en horigen bewerkt landgoed à Boeren specialiseerden zich ook in smeden, weven, leer bewerken en alles wat een kleine gemeenschap nodig kon hebben.

Dorestad

• Havenstad op de splitsing van de Rijn met de lek tot van 7e tot midden 9e eeuw.
• Succesvolle internationale handelsplaats
• groei handel, ambtenaren aangetrokken door groeiende bevolking.
• Belang Dorestad als economisch centrum blijkt vooral uit het bezit van een munt: Dorestad had het recht om eigen munten te slaan.

3.3 Het christendom in Europa

Kenmerkend aspect: verspreiding Christendom in geheel Europa

Religie is politiek

• Succes christendom door het geloof; versterkt door:
  • Nauwe samenwerking Paus en Karolingische vorsten
  • Snel groeiende rijkdom
  • Goede organisatie kerk
  • Kennis

Hiërarchische opbouw katholieke kerk:

1. Paus à bepaalde beleid en besliste over geloofszaken.
2. Bisschop à hoofd van bisdommen (= kerkelijke bestuursgebieden), waren baas over de geestelijken in het gebied en zag toe op verspreiden + handhaven geloof. Bisschoppen vaak uit Romeinse aristocratie à waren laatste vertegenwoordigers Romeinse cultuur + bestuurstraditie.

Zetelde in stat en bestuurde daar vanuit, niet vanuit de domeinen zoals Germaanse koningen en edelen deden en die ook rondtrokken.

1. Missionarissen à door Paus gezonden om heidense volken te bekeren tot christelijk (= te kerstenen) geloof.

• Clovis, 1e Frankische koning die overging tot christendom ß tijdens belangrijke veldslag hulp gevraagd aan christelijke god van vrouw, hij won en werd daarna gedoopt met andere ridders OF zag voordelen bondgenootschap kerk om zo Gallo-Romaanse elite achter zich te krijgen.

Monniken en missionarissen

• Terug trekken uit wereld en leven in dienst stellen van hun geloof à stichten kloosters, samenleven georganiseerd volgens bepaalde leefregels: celibaat, gehoorzaamheid, hard werken en armoede à Reguliere geestelijken.
• ±600 Paus Gregorius I de Grote heeft veel gedaan om christelijke geloof te verspreiden à 1e missionarissen naar Engeland + Ierland à Ierse en Engelse monniken gingen op het vasteland christendom verspreiden.
• ±700 missionarissen naar ons gebied.
• Missionarissen bekeren heidenen door zwakte van hun goden aan te tonen bijv. door heilige eik om te hakken.
• Kerstening West-Europa groot succes, maar Friezen bleven zich verzetten.
• 950 Abdij van Egmond gesticht

Kloosters in het feodale stelsel

• Kerk rijk ß schenkingen van gelovigen, plaatsje in de hemel afkopen + rijke gelovigen schonken na dood landgoederen aan kloosters à werden grootgrondbezitters.
• Monniken en nonnen:

• Hoeden en verspreiden van het geloof
• zorgden voor armen en zieken + namen kinderen uit arme gezinnen op
• Gaven les aan kinderen van edelen
• Schreven belangrijke boeken + teksten over à te bewaren + vespreiden
• Ontgonnen ‘woeste gebieden’ en ontwikkelden veel nieuwe landbouwtechnieken.

à Karel de Grote zag belang van onderwijs à onderwijs nu in kloosterscholen.

• Palts = groot complex agrarische gebouwen, bestuursvertrekken, keizerlijke zalen en grote paltskapel.
• Palts in Aken politieke + culturele centrum van rijk Karel de Grote.
• Hij wilde voortzetting van Romeinse Rijk à laten herleven van aspecten klassieke cultuur à bouw van de palts werden klassieke voorbeelden gebruikt + geleerden moesten klassieke handschriften verzamelen + kopiëren à Karolingische minuskel (=eenvoudige schrijfletter) ontwikkeld.
• Karolingische Renaissance  periode grote belangstelling Klassieke Oudheid.

3.4 De Islam in Europa

Kenmerkend aspect: ontstaan + verspreiding van Islam

De Islam in ontwikkeling

• 570 Mohammed geboren
• 610 Mohammed openbaring van Allah à moest woorden van hem opschrijven à Koran (woorden van Allah) à werd profeet van Allah.
• 622 hedsjra, vluchten uit Mekka met zijn volgelingen à start islamitische jaartelling.
• Jihad: innerlijke/grote jihad = plicht elke moslim om eigen zwakheden te bestrijden 5x per dag bidden + kleine jihad: verdedigen islam tegen bedreigingen buitenaf.        
• Religieuze veroveringsdrift + aantrekkingskracht islam à islamitische grondgebied uitgebreid à Arabische moslims nieuwe elite. Joden en christenen werden met rust gelaten als ze nieuwe gezag accepteerden + extra belasting betaalden (dhimmi-status) à kozen toch vaak islam, niet achtergestelde positie kwijtraakten + lijkt veel op eigen joodse/christelijke traditie.

Een verdeelde wereld

• Mohammeds dood à diverse stromingen en verschillende rijken.
• Kalifaat = gebied door Arabische moslims bestuurd.
• bestuur generaties lang in handen van één familie (dynastie)

• Bijv. Omayyaden, 661 – 750 à Damascus hoofdstad.
• 750 verslagen door Abassieden à doodde hele Omayyaden-familie, behalve Prins Abd el-Raham à vluchtte naar Spanje en daar kwam islamitische Spanje tot grote culturele (kunst, wetenschap en handel) bloei à el-Andalus genoemd of kalifaat van  Córdoba.
• Hoofdstad werd Bagdad met strak bestuur + uitgebreide bureaucratie (sfeer van traagheid en starheid door te veel ingewikkelde regels en een te grote macht van ambtenaren). Ook hier kunst en wetenschap in bloei.
• Soennieten (een stroming in Islam): niet per se van Mohammed hoeft af te stammen om leider van islamitische gemeenschap te kunnen zijn (1e opvolger Mohammed is Aboe Bakr, was schoonvader dus ook geen directe familie).
• Sjiieten: enige opvolger Mohammed is zijn neef Ali à hij was familie van de profeet.

Islam in Europa: strijd om de macht

• Begin 8e eeuw, kleine moslimlegers vanuit Spanje, Europa verder binnen te dringen à gevochten op Frankisch grondgebied.
• 732 Slag bij Poitiers à moment Europa gered van grootschalige islamitische invasie.
• Ging moslims + Franken in de 1e plaats om eigen machtposities + grond, niet om religies.
• Reconquista vanaf 11e eeuw tot 1492, christenen uit Noord-Spanje willen heel Spanje weer heroveren van de moslims.

Wetenschap en cultuur

• 9e + 10e eeuw hoogtepunt islamitische wetenschap.
• Arabieren belangstelling voor filosofische + natuurwetenschappelijke geschriften van de oude Grieken à vertaalden ze naar het Arabisch à in Spanje weer door Joden omgezet in het Latijn à veel denkbeelden van Grieken voor West-Europa bewaard gebleven via Spanje.
• Filosoof Al-Kindi à belangrijk voor introductie Griekse filosofie in Arabische wereld + Indiase cijfers waaronder het cijfer nul.
• Islamitische geleerden belangrijk onderzoek, vooral in anatomie + astronomie à uitvinding astrolabium (= instrument helpt plaatsbepaling op zee) à zeevaart grote impuls.
• Medische kennis veel hoger niveau dan van de Europeanen.