Hoofdstuk 9 Geschiedenis feniks, Giftige gassen en ploffende bommen
Begrippen
- Antisemitisme = Letterlijk Jodenhaat. Verschijnsel via
vijandigheid jegens joden dat als sinds het
begin van de christelijke jaartelling bestaat
- Communisme = Politieke stroming waarbij de gelijkheid en gemeenschappelijk bezit bovenaan staan
- Fascisme = extreem nationalistische stroming die
totalitair is
- Genocide = geplande volkerenmoord
- Ideologie = een leer, maatschappelijke opvatting
- Massaorganisatie = een enorm grote vereniging
- Nationaalsocialisme = fascisme+ antisemitisme
- Propaganda = reclame maken voor een partij of een idee
- Totalitarisme = ideologie die der hoogste waarde toekent aan
de staat, waaraan het individu helemaal
ondergeschikt is
De acht kenmerken van het hoofdstuk:
- Het voeren van de 2 wereldoorlogen.
- De crisis van het Wereldkapitalisme.
- Het in praktijk brengen van de totalitaire ideologieën
communisme en fascisme/nationaalsocialisme.
- De rol van de moderne Propaganda- en communicatiemiddelen
en vormen van massaorganisatie.
- Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door
massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering.
- Racisme en discriminatie die leiden tot genocide, in het bijzonder de joden.
- Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme.
____________________________________________________
Oriëntatie
De tijd van de Wereldoorlogen dankt zijn naam aan de Eerste en de Tweede wereldoorlog. Voor het eerst in de geschiedenis werden er oorlogen gevoerd:
• Op grote schaal en waren daarbij zoveel mensen
betrokken dat met recht gesproken kan worden van
mondiale conflicten
• Bovendien waren de landen door middel van
bondgenootschappen met elkaar verbonden
• Waren koloniale grootmachten, waardoor het
oorlogsgebied zich over verschillende werelddelen
uitstrekte.
Een oorlog betekende altijd vernietiging en toonde de beste en slechtste kant van mensen.
De twintigste eeuw is een van de dodelijkste eeuwen van de geschiedenis. Naar schatting verloren tussen de 180 en 220 miljoen mensen het leven. Zestig miljoen mensenlevens kwamen voor rekening van de Eerste en Tweede Wereldoorlog.
Om te (be)grijpen waarom conflicten uitgroeien tot een wereldoorlog is bestudering van de samenhang tussen oorzaken en gevolgen een eerste stap.
De kenmerken
Ook de Eerste en Tweede Wereldoorlog kwamen niet uit het niets voort.
Oorzaken als
• Het imperialisme;
• De wapenwedloop;
• De bondgenootschappen;
Worden vaak als de dieperliggende oorzaken genoemd.
De aanleiding van de Eerste Wereldoorlog was de moordaanslag op de kroonprins van Oostenrijk-Hongarije op 28 juni 1914 in Sarajevo. Het was de lont in het kruidvat.
De onderliggende diepere oorzaken kwamen tot uitbarsting en legers van de betrokken landen mobiliseerden en hoopten op een snelle overwinning. De oorlog werd vier jaar lang grotendeels in loopgraven uitgevochten.
En wat was het resultaat:
• Miljoenen soldaten gesneuveld of verminkt;
• In Rusland een revolutie, burgeroorlog, hongersnood en
chaos;
• In Duitlans trad keizer Wilhelm II af (november 1918)
en emigreerde naar Nederland.
• Nieuwe staten werden opgericht, zoals Joegoslavië, en
Tsjecho-Slowakije.
• Landen kregen hun felbegeerde onafhankelijkheid:
Hongarije en Polen.
Een overheersende gedachte was: een wereldoorlog mocht niet meer plaatsvinden. Speciale verdragen zoals het verdrag van Versailles het bekendste is, moesten dat voorkomen. Helaas leken de bepalingen in de vredesverdragen bijna garant te staan voor nieuwe internationale conflicten en was de Volkenbond niet daadkrachtig genoeg om deze op te lossen.
De economische crisis van 1929 was een gunstige voedingsbodem voor de linkse ideologie van het communisme en voor rechtse ideologieën als fascisme en nationaal-socialisme. Door middel van moderne communicatiemiddelen werden deze ideeën verspreid waardoor de politieke verhoudingen radicaliseerden.
Op 1 september 1939 liep dat uit op een aanval van Duitsland op Polen waarmee de Tweede Wereldoorlog ontstond.
In tijden van crisis en oorlog komt een fenomeen als volkerenmoord voor. Tijdens de Eerste Wereldoorlog, in 1915, werden anderhalf miljoen christelijke Armeniërs in het Ottomaanse Rijk, tegenwoordig Turkije, vermoord. De daders ontkwamen.
Het is één van de redenen waarom Adolf Hitler meende weg te kunnen komen met de genocide op zes miljoen Joden. De geschiedenis heeft inmiddels zijn ongelijk aangetoond. De naam ervoor is Holocaust en de daders ervan werden vervolgd. Bovendien stelden de Verenigde Naties, de opvolger van de Volkenbond, een speciaal verdrag op waardoor genocide voortaan bestraft kan worden (1948).
Nederland kon tijdens de Eerste Wereldoorlog neutraal blijven, maar door de aanval van Duitsland in mei 1940 was de Nederlandse neutraliteit voorgoed voorbij. Van de 240.000 om het leven gekomen Nederlanders, waren er 104.000 van Joodse afkomst. In 1949 werd Nederland tenslotte gedwongen om aan Nederlands-Indië de onafhankelijkheid te verlenen. Indonesië werd een soevereine staat.
___________________________________________________
9.1 Wereldoorlogen
Inleiding
Het verschijnsel wereldoorlog deed zich voor het eerst in de twintigste eeuw voor. In 1914-1918 en 1939-1945. Niet iedereen werd er even hard door getroffen, maar veel wat er destijds gebeurde, kon wel in verband worden gebracht met de strijd.
Alleen tijdens de Eerste Wereldoorlog bleef Nederland neutraal. In de Tweede Wereldoorlog werd de neutraliteit door Duitsland geschonden. Ondanks neutraliteit kreeg Nederland toch te maken met de gevolgen van die oorlog:
• Mobilisatie van het eigen leger
• De komst van duizenden Belgische vluchtelingen
• Het toekomstperspectief van veel Nederlanders
veranderde door de oorlogssituatie
• De Nederlandse economie had veel te lijden van de
internationale crisis. Vrij verkeer van handel en
goederen was vrijwel onmogelijk
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Nederland door de Duitsers bezet en ondervond het direct de gevolgen daarvan.
In zowel de Eerste en de Tweede Wereldoorlog deden uiteindelijk de VS mee. Die deelname bleek uiteindelijk beslissend te zijn.
Het belang van dit onderwerp
Conflicten zijn in de regel een ver-van-mijn-bedshow. Groeien deze echter uit tot een wereldoorlog dat krijgt het dagelijkse leven van een ieder met de effecten ervan te maken.
Hoe verliepen de Eerste en tweede Wereldoorlog? Welke landen waren erbij betrokken en welke overeenkomsten en verschillen zijn er tussen beide oorlogen?
Eerste Wereldoorlog: optimistisch ten strijde
In juli 1914, aan het begin van de Eerste Wereldoorlog, was de stemming opgeruimd. Er heerste geen angst, maar juist optimisme over een snelle en zekere overwinning.
België werd al snel onder de voet gelopen door de Duitsers en tussen 1914 en 1918 bleef het land onderdeel van een frontlinie die zich uitstrekte van Bazel in Zwitserland, tot aan de Noordzee. In deze loopgraven vochten soldaten om slechts een enkele meter terreinwinst te boeken.
Nederland bleef buiten de oorlog, omdat de Duitse generaal Von Moltke in 1914 (op het laatste moment) wijzigingen aanbracht in het aanvalsplan, waardoor de Nederlandse neutraliteit gewaarborgd bleef.
Rusland en de Verenigde Staten
In het oosten van Europa werd ook hard gevochten, maar niet in loopgraven. Daar streden hele legers op het slagveld tegen elkaar. Met name de Russen leden ontzettende verliezen, omdat de soldaten met slechte of zelfs zonder wapens op pad werden gestuurd.
Begin februari 1917 werd de tsaar door een revolutie afgezet en brak er een burgeroorlog uit, terwijl de communisten vrede sloten met de Duitsers: de vrede van Brest-Litovsk (maart 1918). Voorde Duitsers was dit gunstig. Ze verplaatsten hun soldaten naar het Westfront. Daar begonnen ze een groot offensief, dat mislukte echter door de verse Amerikaanse troepen die zich nu pas in de strijd mengden.
Tweede Wereldoorlog: Duitsland agressor
De herinneringen aan de Eerste Wereldoorlog riepen 22 jaar later gevoelens van angst op. De vier jaar lange strijd had 8.500.000 doden gekost. Dat stond in september 1939 veel mensen nog helder voor de geest.
In de jaren voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog hadden regeringsleiders en diplomaten er alles aan gedaan om conflicten met Duitsland te voorkomen (Engeland en Frankrijk).
Hitler stuurde echter direct na zijn machtsovername op 30 januari 1933 meteen aan op een oorlog:
• Duitsland stapte uit de Volkenbond;
• Hitler verkondigde dat de Duisters Lebensraum nodig
hadden;
• Omdat de Duitse economie niet volledig in de eigen
behoefte kon voorzien (autarkie) streefde Duitsland
naar gebiedsuitbreiding;
• Hitler lapte de bepalingen van het verdrag van
Versailles aan zijn laars;
• De Duitse economie werd op wapenproductie ingesteld;
• Het leger werd uitgebreid;
• In 1936 trok het Duitse leger het gedemilitariseerde
Rijnland binnen;
Groot-Brittannië voerde in de jaren dertig een politiek van appeasement: elke internationale confrontatie werd gemeden. Ook Frankrijk wilde geen vuist tegen Duitsland maken.
Hitler zette zijn politiek dus voort:
• Op 13 maart 1938 bezette hij Oostenrijk (die Ansluss);
• September 1938: in Munchen stemden Engeland en
Frankrijk in met het in bezit nemen van Duitsland van
het Sudetengebied. Aan Tsjecho-Slowakije werd niets
gevraagd;
• Voorjaar 1939 bezette Duitsland Tsjecho-Slowakije;
• Duitsland sloot met de grote vijand Rusland een niet-
aanvalsverdrag en in een geheime clausule deelden ze
Polen onder elkaar op.
• Op 1 september 1939 viel Duitsland zonder
oorlogsverklaring Polen binnen. Het begin van de
Tweede Wereldoorlog.
• Op 1 april 1940 werd Denemarken en Noorwegen door
Duitsland bezet.
• Op 10 mei 1940 trokken de Duitsers Nederland, België
en vervolgens Frankrijk binnen. Nederland capituleerde
op 14 mei,. België op 24 mei en Frankrijk eind juni.
____________________________________________________
9.2 De crisis van het wereldkapitalisme
Inleiding
Voor de Eerste Wereldoorlog bestond er op economisch gebied wrijving tussen de grote Europese landen. Groot-Brittannië was al een paar eeuwen het machtigste land van de wereld. Het had overal koloniën en de omvangrijkste vloot.
Sinds de eenwording van Duitsland in 1871 was het land een wereldmacht in opkomst. De Duitse regering stimuleerde het aantal geboorten; de steden en industrie groeiden razendsnel. Maar het land had echter weinig koloniën.
Frankrijk had met Engeland afgesproken om de belangen in Afrika te verdelen. Frankrijk had echter een conflict met Duitsland over Elzas-Lotharingen, dat het af had moeten staan als resultaat van de verloren oorlog met Duitsland in 1871. Na de Eerste Wereldoorlog eiste men dat gebied terug van Duitsland.
De Verenigde Staten waren voort de Eerste Wereldoorlog nog geen wereldmacht, daarna echter wel. Het land zou uitgroeien tot de grootste economische macht in de wereld en nam de plaats van Engeland over. Door de lopende band werd massaproductie mogelijk b.v in de auto-industrie (T-Ford).
Het belang van dit onderwerp
Een economische crisis staat altijd garant voor ellende. Tegenwoordig zijn economieën met elkaar verbonden. Aan het begin van de twintigste eeuw was dat nog niet zo. Landen raakten steeds meer aan elkaar gekoppeld en sinds de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog was dat helemaal een feit. Engeland en Frankrijk hadden door de oorlog schulden opgebouwd aan de Verenigde Staten (intergeallieerde schulden). Duitsland moest nu aan Engeland en Frankrijk hertelbetalingen betalen zodat Engeland en Frankrijk op hun beurt de schulden aan de VS konden terugbetalen.
Hoe raakten landen economisch met elkaar vervlochten en wat waren daarvan de gevolgen?
Groot-Brittannië en Duitsland
De VS waren voor de Eerste Wereldoorlog economisch al sterker dan machtige Europese landen als Groot-Brittannië en Duistland. De VS dreven op grote schaal handel met Europa en Azië, maar stelden zich verder isolationistisch op: ze wilden geen rol spelen in de internationale politiek. Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog waren ze dan ook niet betrokken. De oorzaken van de Eerste Wereldoorlog zijn te vinden in de verhoudingen tussen de grootmachten in Europa zelf. Europa was het centrum van de economische wereldhandel. De transacties op de beurs van Londen waren daarbij richtinggevend. Engeland was het machtigste Europese land. Duitsland ontwikkelde zich echter tot een concurrent omdat het pas laat industrialiseerde, maar daardoor optimaal gebruik kon maken van de nieuwste technische vindingen. Daarbij kwam dat het beschikte over rijke erts- en kolengebieden. de vloot- en wapenindustrie namen een grote vlucht, waardoor de wapenwedloop verder toenam.
Oorlogseconomie
Na een paar maanden draaide de Eerste Wereldoorlog uit op een loopgravenoorlog. Door middel van een handelsblokkade probeerden de Engelsen Duitsland economisch te verzwakken. Duitsland reageerde door het instellen van de onbeperkte duikbotenoorlog: alle vijandelijke schepen werden aangevallen. De industriële productie kwam steeds meer in dienst te staan van de oorlogsvoering. Mannen gingen het leger in en vrouwen namen hun banen over.
Om oorlogsmateriaal aan te schaffen leenden Engeland en Frankrijk enorme bedragen bij de VS. De VS waren voor de Eerste Wereldoorlog crediteur maar na de Eerste Wereldoorlog debiteur van Engeland en Frankrijk.
Naoorlogse crisis
Duitsland werd door het verdrag van Versailles (1919) verplicht herstelbetalingen te betalen aan Frankrijk, België en Engeland. Niet minder dan 132 miljard goudmark moest men betalen. Daardoor was herstel van de Duitse economie haast niet te bereiken.
De bevolking van West-Europa bezat weinig koopkracht en regeringen kregen te maken met inflatie. De prijzen stegen, maar de lonen niet. West-Europa raakte zijn belangrijkste economische positie kwijt. Japan en vooral de VS namen die over.
In 1922 bleek dat Duitsland niet aan zijn herstelbetalingen kon voldoen en Frankrijk reageerde door soldaten naar het Ruhrgebied te sturen om Duitse arbeiders te dwingen steenkool te leveren.
Korte Hausse en wereldcrisis
De economische crisis werd bezworen doordat de VS aan Duitsland Financiële steun verleende in de vorm van leningen (Dawesplan). Hierdoor kwam de economische kringloop weer op gang en de economie ging weer groeien. Duitsland erkende ook de westgrenzen zoals die ontstaan waren door het verdrag van Versailles en werd weer internationaal geaccepteerd.
Aan de economische Hausse kwam een einde door de ineenstorting van de beurs van Wall Street op 29 oktober 1929. De wereld zou in een economische depressie terecht komen en doordat men de leningen die men aan Duitsland had verstrekt terugvroeg werd de crisis ook naar Europa overgebracht.
____________________________________________________
9.3 De totalitaire ideologieën in praktijk
Inleiding
Van de economische crisis eind jaren twintig profiteerden twee politieke stromingen: het communisme en fascisme. Vooral het Duitse nationaal-socialisme speelde daarin een grote rol. Veel maatschappelijke groeperingen waren na de Eerste Wereldoorlog gedemotiveerd. In de crisistijd wensten zij simpele oplossingen en het communisme en fascisme leken helderheid te bieden in de chaos.
Het belang van dit onderwerp
Snelle, kant en klare oplossingen voor economische en sociale ellende bestaan niet. Toch geloofden veel mensen in de radicale oplossingen van de communisten en fascisten. Uiteindelijk leidde dat tot veel ellende.
Waartoe leidde het radicaal doorvoeren van het communisme en het fascisme/nationaal-socialisme?
Totalitair
Het communisme en fascisme zijn totalitaire systemen. In zo'n systeem controleert de staat het dagelijks leven van mensen bijna volledig. Beide systemen propageerden een radicale oplossing voor alle maatschappelijke problemen en legden hun ideologie aan de bevolking op. Kritiek was niet toegestaan, de wil van de sterke leider en/of partij was wet.
Toch oefenden beide politieke stromingen veel aantrekkingskracht uit op burgers. De ideeën werden in de praktijk op vaak hardhandige wijze doorgevoerd, met desastreuze gevolgen. Veel mensen verloren hun leven. Het individu was ondergeschikt aan de staat.
Communisme
Rusland was rond 1900 een agrarische staat en liep ver achter op West-Europa. De bevolking was arm, had geen enkele vorm van inspraak en er was veel analfabetisme. De tsaar, Nicolaas II, had absolute macht. De Franse Revolutie was in Rusland niet doorgedrongen.
In de feb/maartrevolutie werd Nicolaas II tot aftreden gedwongen. In de okt/nov revolutie namen de communisten de macht over. In Rusland ontstond daarna een burgeroorlog die eindigde met de overwinning van de communisten. Rusland werd de Sovjet-Unie. De lagere klassen hadden al hun hoop op het communisme gevestigd. Lenin voerde na de burgeroorlog de Nieuwe Economische Politiek (NEP) door. Communistische grondbeginselen, zoals de nationalisering van bedrijven en banken en grondonteigening, waren na radicale experimenten grotendeels teruggedraaid om de economie weer een impuls te geven.
Nadat Stalin in 1924 Lenin was opgevolgd schafte hij de NEP af en voerde zogenaamde vijfjarenplannen in. Particulier eigendom werd verboden en iedereen moest werken aan de opbouw van de zware industrie. De landbouw werd gecollectiviseerd en boeren die het er niet mee eens waren werden gedeporteerd en kwamen terecht in de Goelag: concentratiekampen in Siberië. Veel boeren kwamen om en in de Oekraïne brak massale hongersnood uit.
Fascisme
In het Interbellum is het communisme nergens op dezelfde wijze ingevoerd als in Rusland. Daarnaast leidde de groei van de communistische partijen in de Europese landen tot angstgevoelens.
Mensen zochten steun bij een tegenbeweging: het fascisme. De Latijnse fasces (bundel pijlen) symboliseerden in het oude Rome macht en gezag. Men zocht herstel van orde en rust door een sterk gezag. En juist daar voorzag het fascisme in.
De fascistische beweging begon in Italië, waar Mussolini in 1922 aan de macht kwam. Zijn aanhangers kwamen van alle rangen en standen van de maatschappij, maar hadden een paar zaken gemeenschappelijk:
• Ze waren teleurgesteld over het verloop van de Eerste
Wereldoorlog
• Ze waren nationalistisch en voelden zich meer dan
andere volken
• Ze waren bang voor het communisme
• Ze waren militaristisch ingesteld en verheerlijkten
geweld en oorlog. Mussolini stichtte een
éénpartijstelsel. Hij zou tot 1943 in Italië regeren
Nationaal-socialisme
In 1923 mislukte in München een staatsgreep door Adolf Hitler, de leider van de Duitse fascisten, ook wel nationaal-socialisten genoemd. Hij kreeg echter door de economische crisis van 1929 een nieuwe kans, toen bleek dat de Duitse bevolking de democratische politiek van de Republiek van Weimar voor een deel wegstemde.
Aan de fascistische kenmerken voegden de nationaal-socialisten één element toe: het antisemitisme. De politiek van de NSDAP was radicaler dan het Italiaanse fascisme. iedereen werd 'gelijkgeschakeld', moest de fascistische ideologie overnemen anders trad men hard op. Het ministerie van propaganda had een leidende rol in het verspreiden van de nationaal-socialistisch boodschap. De radio, modern in die tijd, leverde daaraan een belangrijke bijdrage.
____________________________________________________
9.4 Politieke propaganda en massacommunicatie
Beïnvloeding van de publieke opinie is van alle tijden. Met het informeren van de bevolking is natuurlijk niets mis. Maar het gaat erom hoe het gebeurt en of kritiek is toegestaan. Als de vrije meningsuiting in het geding is of als er een 'waarheid' wordt opgedrongen, zoals in een totalitaire staat, dan is het individu niet meer belangrijk.
Het belang van dit onderwerp
In een tijd dat reclame bij het dagelijkse leven hoort en veel informatie via het beeld tot je komt, kun je zelf bepalen of je die informatiestroom toelaat.
Welke rol speelde propaganda in het Derde Rijk? Machtsmiddel
Hitler was de eerste politicus die systematisch gebruik maakte van propaganda als machtsmiddel. Zijn ideeën over propaganda baseerde hij voor een belangrijk gedeelte op wat hij in de Eerste Wereldoorlog aan Engelse propaganda had gezien. Joseph Goebbels (propagandaminister) vertaalde het voor hem naar de dagelijkse praktijk.
Intimidatie
Mede dankzij zijn succesvolle propagandamachine, kreeg Hitler een massaorganisatie achter zich. Historici dachten later dat de intimidatie, dwang, onderdrukking en terreur wellicht een verklaring vormde voor de massahysterie. Maar of dat ook zo is, staat nog steeds ter discussie. Wat vanaf 1933 in Duitsland gebeurde werd vooral gezien als een Duitse aangelegenheid, die geen inmenging van buitenaf duldde.
Campagne
Hitler gebruikte alle mogelijke communicatiemiddelen om zijn boodschap te verspreiden. daarnaast waren er meer gecamoufleerde vormen van propaganda. Denk aan de Olympische Spelen in Berlijn van 1936. Maar ook de Duitse filmindustrie werd gebruikt. En natuurlijk werd de jeugd via het onderwijs geïndoctrineerd met het nationaal-socialistische gedachtegoed.
____________________________________________________
9.5 Verwoesting op niet eerder vertoonde schaal
Zeer veel mensen verloren hun leven als gevolg van diverse gebeurtenissen en omstandigheden. Voor het eerste werden op grote schaal massavernietigingswapens ingezet. In deze paragraaf komen drie van die strijdmiddelen aan de orde: gifgas, bombardementen op steden en de atoombom.
Het belang van dit onderwerp
In tijden van oorlog gelden andere regels dan normaal. Alle middelen lijken het doel te heiligen. Tegenwoordig kan men op een anonieme manier, een druk op een knop, een groot aantal mensen doden. Bovendien: wat merkt een dader van de aangerichte schade?
Wat heeft de ontwikkeling van gifgas en (atoom)bommen opgeleverd en wie is verantwoordelijk voor het gebruik van massavernietigingswapens?
Technologie
In de Tijd van de Wereldoorlogen zijn veel soortenwapens ontwikkeld o.a de vlammenwerper, de duikboot, en de tank. Voor het eerst werden vliegtuigen ingezet. Het meest afschrikwekkende strijdmiddel uit de Eerste Wereldoorlog is waarschijnlijk het gifgas. De Duitsers testen gifgas in januari 1915 voor het eerst aan het Oostfront. In april 1915 werd gas op grote schaal aan het Westfront, bij het Belgische Ieper, ingezet. Het chloorgas en mosterdgas hadden een vernietigende uitwerking.
Nog geen twintig jaar na de Eerste Wereldoorlog gebruikten de Italianen gifgas in hun strijd tegen Abessinië (Ethiopië).
Steden bombarderen
In de Tweede Wereldoorlog werden vliegtuigen massaal ingezet. Vooral om steden te bombarderen. In eigen land werd op 14 mei 1940 Rotterdam door de Duitsers gebombardeerd en Engeland had het ook zwaar te verduren.
De Geallieerden op hun beurt bombardeerden Duitse steden en Goebbels maakte daar met zijn propaganda gebruik van..
Atoombommen
Voor het eerst werden atoombommen gebruikt in de oorlogsvoering. Op 6 en 9 augustus 1945 werden de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki van de aardbodem weggevaagd. Vanaf dat moment vormen atoomwapens een bedreiging voor de hele mensheid.
___________________________________________________
9.6 Genocide als gevolg van racisme en discriminatie
Inleiding
De ideologie van het nationaal-socialisme was racistisch, omdat deze uitging van hogere en lagere mensensoorten. Daarnaast was het nationaal-socialisme ook antisemitisch, tegen Joden. Hitler gaf de Joden de schuld van wat ooit fout was gegaan in de Duitse geschiedenis. In het Duizendjarig Rijk zou voor hen geen plaats zijn vanwege de territoriale plannen. Via een toenemende terreur werden de Joods Duitsers uit de samenleving geweerd. Na criminalisering volgden onderdrukking, isolement en vervolging, wat uiteindelijk uitmondde in de grootste moord aller tijden. Na de oorlog werd pas goed het misdadige karakter van Hitler-Duitsland duidelijk. Nog nooit eerder in de geschiedenis waren mensen op een massale industriële wijze vermoord.
Het belang van dit onderwerp
Mensen zijn voor 75 procent genetisch identiek aan elkaar en denken in termen van verschillende rassen is onzin, maar discriminatie en racisme komen ook nu nog dagelijks voor. Hoe oplettend moet je eigenlijk zijn voor dit soort zaken?
Hoe ontaardde het racisme en antisemitisme van de nationaal-socialisten in de genocide op de Joden?
Racisme
De nationaal-socialistische ideologie baseerde zich op negentiende eeuwse rassentheorieën die veronderstelden dat de verschillen tussen mensen te maken hebben met hun afkomst. Hierop werd een variant bedacht: aan de verschillen lag een biologische oorzaak ten grondslag die af te lezen was aan het bloed en dat bloed moest 'zuiver' zijn. Bloed bepaalde niet alleen wie je was, of wat je deed, maar ook of je recht had op een plek in het derde Rijk.
Duitsers behoorden tot het Herrenvolk. Zij moesten als Übermenschen heersen over Slavische volken. Mensen met 'Joods bloed' waren Untermenschen en dienden te worden verwijderd uit de nieuwe raszuivere samenleving. Joden werden voortaan op grote schaal gediscrimineerd.
De Racistische theorie werd voortaan breed verkondigd, onder andere op scholen. Jongens en meisjes kregen de dwingende bepaling opgelegd om vooral een partner te kiezen van 'zuiver' bloed.
Antisemitisme
Haat tegen Joden was geen uitvinding van de nationaal-socialisten, ook niet van Adolf Hitler. Het woord stamt uit de negentiende eeuw, maar het verschijnsel is veel ouder. Bronnen uit de Middeleeuwen vertellen al over discriminatie en vervolging, wonen in getto's, dragen van merktekens en pogroms. Joden werden als zondebok gebruikt. De nationaal-socialistische ideologie borduurde op dit thema voort en voerde de ideologie van antisemitisme in de praktijk uit door de Duitse Joden te onderdrukken.
Isolatie, vervolging, moord
Na de bezetting van Polen in september 1939 waren Joden vogelvrij. Ze werden beschoten, mishandeld, vervolgd tijdens geënsceneerde pogroms of ze verdwenen in getto's. Na de aanval op Rusland, 22 juni 1941, nam het aantal Joden onder de Duitse bezetting enorm toe. Zogenaamde 'Einsatztgroepen' vermoordden in Rusland hele bevolkingsgroepen en hadden het daarbij speciaal gemunt op Joden. Eind 1941, nog geen half jaar na de inval was al meer dan een miljoen van hen afgeslacht.
Genocide
Tijdens de Wannsee conferentie van 20 januari 1942 werd de organisatie van de genocide op de Joden van Europa in het geheim geregeld. de SS had de leiding en gelaste een rationele en bureaucratisch uitgevoerde genocide. Vanuit getto's moesten elf miljoen Joden via doorgangskampen, per trein naar vernietigingskampen worden overgebracht. Joodse raden moesten het proces van deportatie (wegvoering) vergemakkelijken. Algemeen wordt het aantal Joodse slachtoffers op 6.000.000 geschat. Daarnaast zijn er waarschijnlijk ruim een half miljoen Sinti en Roma op dezelfde wijze vermoord. Ook zij waren volgens de nationaal-socialistische ideologie 'inferieur'.
__________________________________________________
9.7 De Duitse bezetting van Nederland
Voor Nederland was de Tweede Wereldoorlog een discontinuïteit, een breuk in de geschiedenis. De neutraliteit werd geschonden en het land overrompeld. De regering vluchtte naar Engeland en de bevolking voelde zich in de steek gelaten. De gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog zijn een referentiekader geworden voor wat goed en fout wordt gevonden: verzet was goed en collaboratie was fout.
Het belang van dit onderwerp
Voor Nederland was de Tweede Wereldoorlog de oorlog, maar voor landen als Groot-Brittannië, Frankrijk en België was dat de Eerste Wereldoorlog. Op vaste tijdstippen wordt in ons land stilgestaan bij de Tweede Wereldoorlog: op 4 en 5 mei en op 15 augustus.
Hoe verging het Nederland tijdens de oorlogsjaren?
Overrompeld
Voor Nederland was de crisis in de jaren dertig een economische ramp, omdat het buitenland de eigen markt steeds verder afschermde. Duitsland als afzetmarkt verdween bijna helemaal. Op 10 mei 1940 viel Duitsland ons land binnen. Het Nederlandse leger was niet opgewassen tegen de Duitsers. Na het bombardement op Rotterdam en de dreiging ook andere steden te bombarderen capituleerde Nederland. Koningin Wilhelmina vluchtte op 13 mei naar Londen, waar het kabinet onder leiding van minister-president Gerbrandy spoedig zou volgen. De vlucht werd ernstig bekritiseerd maar de door de koningin gehouden radiopraatjes voorradio Oranje wel gewaardeerd.
De Duitse bezetting leek in eerste instantie mee te vallen, maar vanaf eind 1940 begonnen de Duitse bezetters steeds meer maatregelen te nemen, vooral gericht tegen de Joden waardoor de kritiek groeide
Bezet
De Joodse bevolking werd het hardst aangepakt en kwam in een isolement terecht. Joden werden ontslagen uit overheidsdienst, kregen te maken met razzia's mochten op bepaalde plaatsen niet komen, werden verplicht een gele ster te dragen, moesten zich huisvesten in Amsterdam en werden via de doorgangskampen Vught en Westerbork gedeporteerd naar Oost-Europa, waar 104.000 van hen vermoord zijn in vernietigings- en concentratiekampen.
Voor niet-Joodse Nederlanders kwam het leven steeds meer in dienst te staan van de Duitse oorlogseconomie, maar als de regels werden nageleefd had men weinig last. Er ontstond een levendige zwarte handel, een avondklok werd ingevoerd, maar met een persoonsbewijs kon men zich redelijk vrij bewegen. Mannen tussen de 18 en 45 jaar waren verplicht te gaan werken via de Arbeidsdienst.
De Nederlandse bestuursdiensten bleven gewoon bestaan en waren verantwoordelijk voor de uitvoering van de Duitse maatregelen. Bij anti-Joods maatregelen werden Nederlandse politieagenten ingezet, die in de meeste gevallen hun opdracht uitvoerden.
Globaal gezien hebben evenveel mensen zich tegen de bezetter verzet als dat er collaboreerden, ongeveer 5 tot 10%. Slechts eenmaal was er sprake van een openlijk protest tegen razzia's tegen de Joden, op 25 februari 1941 in Amsterdam: de Februaristaking. De meeste mensen accommodeerden zich. Ze pasten zich zo goed en slecht als ging aan, in de hoop dat de oorlog spoedig voorbij zou zijn. Van massaal en openlijk protest is nooit sprake geweest, daarvoor waren de maatregelen de de Duitsers namen te afschrikwekkend.
Bevrijding
De bevrijding van Nederland vond in twee etappes plaats. In september 1944 werd alles onder de grote rivieren bevrijd. De rest van het land volgde pas in mei 1945. Door de hongerwinter moesten de mensen nog veel ellende in het westen en noorden van ons land meemaken. Men schat dat 30.000 mensen dat niet hebben overleefd.
____________________________________________________
9.8 Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme
Inleiding
Al voor het interbellum waren er al protesten tegen de koloniale overheersers. De Eerste Wereldoorlog vormde echter een keerpunt. Daarnaast werd door het veertien punten plan van President Wilson van de VS erkend dat elk volk recht had op onafhankelijkheid. Hoewel de westerse koloniale grootmachten niet van plan waren hun kolonies soevereiniteit te verlenen. Maar overal groeide het besef dat de onafhankelijkheid een rechtvaardige eis was. Die onafhankelijkheid kwam echter pas in een stroomversnelling na de Tweede Wereldoorlog.
Het belang van dit onderwerp
Nederland en Indonesië hebben een ingewikkelde relatie waarvan de oorzaak ligt in hun gezamenlijk verleden. Datzelfde kan gezegd worden over andere koloniale landen en de voormalige moederlanden.
Welke rol speelde Japan bij de strijd tegen het West-Europese imperialisme in Azië en speciaal: bij de strijd om de onafhankelijkheid in Indonesië?
Russisch-Japanse oorlog
In 1904-1905 vochten Rusland en Japan met elkaar en Japan won. Voor het eerst had een niet-Europees land van een Europese grootmacht gewonnen en dat had internationale effecten. Met name voor jonge nationalisten in Azië betekende de overwinning een enorme stimulans voor hun streven naar meer onafhankelijkheid. Het westen was te verslaan.
Na de Eerste Wereldoorlog
Tijdens de Eerste Wereldoorlog vroegen Groot-Brittannië en Frankrijk de inheemse bevolking uit hun koloniën om hulp te bieden in hun strijd tegen de Duitsers. Veel Indiërs, Marokkanen en Algerijnen kwamen naar het Europese vasteland om te strijden voor vrijheid en democratie. De militairen begrepen dat ze niet minderwaardig waren aan de blanke overheersers. Een aantal oorlogsveteranen werd voorvechter van het streven naar vrijheid en soevereiniteit.
Japan maakte van de overwinning op Rusland gebruik om de eigen macht uit te breiden. Het land was de belangrijkste industriële staat in dat werelddeel en had een sterk leger. Japan voerde in Azië een imperialistische politiek.
In 1931 viel Japan Mandsjoerije binnen en maakte het land tot een satellietstaat. De Volkenbond bleek niet in staat om tegen de Japanse agressie op te treden.
Japan, Indonesië en de Tweede Wereldoorlog
De Japanse propagandamachine maakte met name werk van Nederlands-Indië. Niet om de nationalisten te steunen, hoewel ze dat wel kenbaar maakten, maar ze waren vooral geïnteresseerd in de grondstoffen.
Nadat de Japanners op 7 dec. 1941 de oorlog in Azië begonnen met de aanval op Pearl Harbour, volgden steeds meer gebieden in Azië, waaronder ook Nederlands-Indië. De economie werd in dienst gesteld van de Japanse oorlogsvoering en de Nederlanders opgesloten in kampen.
Indonesische nationalisten
Ondanks de harde behandeling van de eigen bevolking waren Indonesische nationalisten zoals Ahmed Soekarno en Mohammed Hatta op de hand van de Japanners. Zij hoopten op die manier het nationalisme onder de bevolking verder aan te wakkeren en uiteindelijk hun droom van een onafhankelijke staat te verwezenlijken. Hun streven leidde uiteindelijk tot resultaat. Toen Japan op 15 augustus, na de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, capituleerde riepen Soekarno en Hatta op 17 augustus 1945 de onafhankelijke Republiek Indonesia uit.
Begrippen
- Antisemitisme = Letterlijk Jodenhaat. Verschijnsel via
vijandigheid jegens joden dat als sinds het
begin van de christelijke jaartelling bestaat
- Communisme = Politieke stroming waarbij de gelijkheid en gemeenschappelijk bezit bovenaan staan
- Fascisme = extreem nationalistische stroming die
totalitair is
- Genocide = geplande volkerenmoord
- Ideologie = een leer, maatschappelijke opvatting
- Nationaalsocialisme = fascisme+ antisemitisme
- Propaganda = reclame maken voor een partij of een idee
- Totalitarisme = ideologie die der hoogste waarde toekent aan
de staat, waaraan het individu helemaal
ondergeschikt is
De acht kenmerken van het hoofdstuk:
- Het voeren van de 2 wereldoorlogen.
- De crisis van het Wereldkapitalisme.
- Het in praktijk brengen van de totalitaire ideologieën
communisme en fascisme/nationaalsocialisme.
- De rol van de moderne Propaganda- en communicatiemiddelen
en vormen van massaorganisatie.
- Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door
massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering.
- Racisme en discriminatie die leiden tot genocide, in het bijzonder de joden.
____________________________________________________
Oriëntatie
De tijd van de Wereldoorlogen dankt zijn naam aan de Eerste en de Tweede wereldoorlog. Voor het eerst in de geschiedenis werden er oorlogen gevoerd:
• Op grote schaal en waren daarbij zoveel mensen
betrokken dat met recht gesproken kan worden van
mondiale conflicten
• Bovendien waren de landen door middel van
bondgenootschappen met elkaar verbonden
• Waren koloniale grootmachten, waardoor het
oorlogsgebied zich over verschillende werelddelen
uitstrekte.
Een oorlog betekende altijd vernietiging en toonde de beste en slechtste kant van mensen.
De twintigste eeuw is een van de dodelijkste eeuwen van de geschiedenis. Naar schatting verloren tussen de 180 en 220 miljoen mensen het leven. Zestig miljoen mensenlevens kwamen voor rekening van de Eerste en Tweede Wereldoorlog.
Om te (be)grijpen waarom conflicten uitgroeien tot een wereldoorlog is bestudering van de samenhang tussen oorzaken en gevolgen een eerste stap.
Ook de Eerste en Tweede Wereldoorlog kwamen niet uit het niets voort.
Oorzaken als
• Het imperialisme;
• De wapenwedloop;
• De bondgenootschappen;
Worden vaak als de dieperliggende oorzaken genoemd.
De aanleiding van de Eerste Wereldoorlog was de moordaanslag op de kroonprins van Oostenrijk-Hongarije op 28 juni 1914 in Sarajevo. Het was de lont in het kruidvat.
De onderliggende diepere oorzaken kwamen tot uitbarsting en legers van de betrokken landen mobiliseerden en hoopten op een snelle overwinning. De oorlog werd vier jaar lang grotendeels in loopgraven uitgevochten.
En wat was het resultaat:
• Miljoenen soldaten gesneuveld of verminkt;
chaos;
• In Duitlans trad keizer Wilhelm II af (november 1918)
en emigreerde naar Nederland.
• Nieuwe staten werden opgericht, zoals Joegoslavië, en
Tsjecho-Slowakije.
• Landen kregen hun felbegeerde onafhankelijkheid:
Hongarije en Polen.
Een overheersende gedachte was: een wereldoorlog mocht niet meer plaatsvinden. Speciale verdragen zoals het verdrag van Versailles het bekendste is, moesten dat voorkomen. Helaas leken de bepalingen in de vredesverdragen bijna garant te staan voor nieuwe internationale conflicten en was de Volkenbond niet daadkrachtig genoeg om deze op te lossen.
De economische crisis van 1929 was een gunstige voedingsbodem voor de linkse ideologie van het communisme en voor rechtse ideologieën als fascisme en nationaal-socialisme. Door middel van moderne communicatiemiddelen werden deze ideeën verspreid waardoor de politieke verhoudingen radicaliseerden.
Op 1 september 1939 liep dat uit op een aanval van Duitsland op Polen waarmee de Tweede Wereldoorlog ontstond.
Het is één van de redenen waarom Adolf Hitler meende weg te kunnen komen met de genocide op zes miljoen Joden. De geschiedenis heeft inmiddels zijn ongelijk aangetoond. De naam ervoor is Holocaust en de daders ervan werden vervolgd. Bovendien stelden de Verenigde Naties, de opvolger van de Volkenbond, een speciaal verdrag op waardoor genocide voortaan bestraft kan worden (1948).
Nederland kon tijdens de Eerste Wereldoorlog neutraal blijven, maar door de aanval van Duitsland in mei 1940 was de Nederlandse neutraliteit voorgoed voorbij. Van de 240.000 om het leven gekomen Nederlanders, waren er 104.000 van Joodse afkomst. In 1949 werd Nederland tenslotte gedwongen om aan Nederlands-Indië de onafhankelijkheid te verlenen. Indonesië werd een soevereine staat.
___________________________________________________
9.1 Wereldoorlogen
Inleiding
Het verschijnsel wereldoorlog deed zich voor het eerst in de twintigste eeuw voor. In 1914-1918 en 1939-1945. Niet iedereen werd er even hard door getroffen, maar veel wat er destijds gebeurde, kon wel in verband worden gebracht met de strijd.
Alleen tijdens de Eerste Wereldoorlog bleef Nederland neutraal. In de Tweede Wereldoorlog werd de neutraliteit door Duitsland geschonden. Ondanks neutraliteit kreeg Nederland toch te maken met de gevolgen van die oorlog:
• Mobilisatie van het eigen leger
• De komst van duizenden Belgische vluchtelingen
• Het toekomstperspectief van veel Nederlanders
veranderde door de oorlogssituatie
• De Nederlandse economie had veel te lijden van de
internationale crisis. Vrij verkeer van handel en
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Nederland door de Duitsers bezet en ondervond het direct de gevolgen daarvan.
In zowel de Eerste en de Tweede Wereldoorlog deden uiteindelijk de VS mee. Die deelname bleek uiteindelijk beslissend te zijn.
Het belang van dit onderwerp
Conflicten zijn in de regel een ver-van-mijn-bedshow. Groeien deze echter uit tot een wereldoorlog dat krijgt het dagelijkse leven van een ieder met de effecten ervan te maken.
Hoe verliepen de Eerste en tweede Wereldoorlog? Welke landen waren erbij betrokken en welke overeenkomsten en verschillen zijn er tussen beide oorlogen?
Eerste Wereldoorlog: optimistisch ten strijde
In juli 1914, aan het begin van de Eerste Wereldoorlog, was de stemming opgeruimd. Er heerste geen angst, maar juist optimisme over een snelle en zekere overwinning.
België werd al snel onder de voet gelopen door de Duitsers en tussen 1914 en 1918 bleef het land onderdeel van een frontlinie die zich uitstrekte van Bazel in Zwitserland, tot aan de Noordzee. In deze loopgraven vochten soldaten om slechts een enkele meter terreinwinst te boeken.
Nederland bleef buiten de oorlog, omdat de Duitse generaal Von Moltke in 1914 (op het laatste moment) wijzigingen aanbracht in het aanvalsplan, waardoor de Nederlandse neutraliteit gewaarborgd bleef.
In het oosten van Europa werd ook hard gevochten, maar niet in loopgraven. Daar streden hele legers op het slagveld tegen elkaar. Met name de Russen leden ontzettende verliezen, omdat de soldaten met slechte of zelfs zonder wapens op pad werden gestuurd.
Begin februari 1917 werd de tsaar door een revolutie afgezet en brak er een burgeroorlog uit, terwijl de communisten vrede sloten met de Duitsers: de vrede van Brest-Litovsk (maart 1918). Voorde Duitsers was dit gunstig. Ze verplaatsten hun soldaten naar het Westfront. Daar begonnen ze een groot offensief, dat mislukte echter door de verse Amerikaanse troepen die zich nu pas in de strijd mengden.
Tweede Wereldoorlog: Duitsland agressor
De herinneringen aan de Eerste Wereldoorlog riepen 22 jaar later gevoelens van angst op. De vier jaar lange strijd had 8.500.000 doden gekost. Dat stond in september 1939 veel mensen nog helder voor de geest.
In de jaren voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog hadden regeringsleiders en diplomaten er alles aan gedaan om conflicten met Duitsland te voorkomen (Engeland en Frankrijk).
Hitler stuurde echter direct na zijn machtsovername op 30 januari 1933 meteen aan op een oorlog:
• Duitsland stapte uit de Volkenbond;
• Hitler verkondigde dat de Duisters Lebensraum nodig
hadden;
• Omdat de Duitse economie niet volledig in de eigen
behoefte kon voorzien (autarkie) streefde Duitsland
naar gebiedsuitbreiding;
• Hitler lapte de bepalingen van het verdrag van
Versailles aan zijn laars;
• De Duitse economie werd op wapenproductie ingesteld;
• Het leger werd uitgebreid;
• In 1936 trok het Duitse leger het gedemilitariseerde
Groot-Brittannië voerde in de jaren dertig een politiek van appeasement: elke internationale confrontatie werd gemeden. Ook Frankrijk wilde geen vuist tegen Duitsland maken.
Hitler zette zijn politiek dus voort:
• Op 13 maart 1938 bezette hij Oostenrijk (die Ansluss);
• September 1938: in Munchen stemden Engeland en
Frankrijk in met het in bezit nemen van Duitsland van
het Sudetengebied. Aan Tsjecho-Slowakije werd niets
gevraagd;
• Voorjaar 1939 bezette Duitsland Tsjecho-Slowakije;
• Duitsland sloot met de grote vijand Rusland een niet-
aanvalsverdrag en in een geheime clausule deelden ze
Polen onder elkaar op.
• Op 1 september 1939 viel Duitsland zonder
oorlogsverklaring Polen binnen. Het begin van de
Tweede Wereldoorlog.
• Op 1 april 1940 werd Denemarken en Noorwegen door
Duitsland bezet.
• Op 10 mei 1940 trokken de Duitsers Nederland, België
en vervolgens Frankrijk binnen. Nederland capituleerde
____________________________________________________
9.2 De crisis van het wereldkapitalisme
Inleiding
Voor de Eerste Wereldoorlog bestond er op economisch gebied wrijving tussen de grote Europese landen. Groot-Brittannië was al een paar eeuwen het machtigste land van de wereld. Het had overal koloniën en de omvangrijkste vloot.
Sinds de eenwording van Duitsland in 1871 was het land een wereldmacht in opkomst. De Duitse regering stimuleerde het aantal geboorten; de steden en industrie groeiden razendsnel. Maar het land had echter weinig koloniën.
Frankrijk had met Engeland afgesproken om de belangen in Afrika te verdelen. Frankrijk had echter een conflict met Duitsland over Elzas-Lotharingen, dat het af had moeten staan als resultaat van de verloren oorlog met Duitsland in 1871. Na de Eerste Wereldoorlog eiste men dat gebied terug van Duitsland.
De Verenigde Staten waren voort de Eerste Wereldoorlog nog geen wereldmacht, daarna echter wel. Het land zou uitgroeien tot de grootste economische macht in de wereld en nam de plaats van Engeland over. Door de lopende band werd massaproductie mogelijk b.v in de auto-industrie (T-Ford).
Het belang van dit onderwerp
Een economische crisis staat altijd garant voor ellende. Tegenwoordig zijn economieën met elkaar verbonden. Aan het begin van de twintigste eeuw was dat nog niet zo. Landen raakten steeds meer aan elkaar gekoppeld en sinds de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog was dat helemaal een feit. Engeland en Frankrijk hadden door de oorlog schulden opgebouwd aan de Verenigde Staten (intergeallieerde schulden). Duitsland moest nu aan Engeland en Frankrijk hertelbetalingen betalen zodat Engeland en Frankrijk op hun beurt de schulden aan de VS konden terugbetalen.
Hoe raakten landen economisch met elkaar vervlochten en wat waren daarvan de gevolgen?
De VS waren voor de Eerste Wereldoorlog economisch al sterker dan machtige Europese landen als Groot-Brittannië en Duistland. De VS dreven op grote schaal handel met Europa en Azië, maar stelden zich verder isolationistisch op: ze wilden geen rol spelen in de internationale politiek. Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog waren ze dan ook niet betrokken. De oorzaken van de Eerste Wereldoorlog zijn te vinden in de verhoudingen tussen de grootmachten in Europa zelf. Europa was het centrum van de economische wereldhandel. De transacties op de beurs van Londen waren daarbij richtinggevend. Engeland was het machtigste Europese land. Duitsland ontwikkelde zich echter tot een concurrent omdat het pas laat industrialiseerde, maar daardoor optimaal gebruik kon maken van de nieuwste technische vindingen. Daarbij kwam dat het beschikte over rijke erts- en kolengebieden. de vloot- en wapenindustrie namen een grote vlucht, waardoor de wapenwedloop verder toenam.
Oorlogseconomie
Na een paar maanden draaide de Eerste Wereldoorlog uit op een loopgravenoorlog. Door middel van een handelsblokkade probeerden de Engelsen Duitsland economisch te verzwakken. Duitsland reageerde door het instellen van de onbeperkte duikbotenoorlog: alle vijandelijke schepen werden aangevallen. De industriële productie kwam steeds meer in dienst te staan van de oorlogsvoering. Mannen gingen het leger in en vrouwen namen hun banen over.
Om oorlogsmateriaal aan te schaffen leenden Engeland en Frankrijk enorme bedragen bij de VS. De VS waren voor de Eerste Wereldoorlog crediteur maar na de Eerste Wereldoorlog debiteur van Engeland en Frankrijk.
Naoorlogse crisis
Duitsland werd door het verdrag van Versailles (1919) verplicht herstelbetalingen te betalen aan Frankrijk, België en Engeland. Niet minder dan 132 miljard goudmark moest men betalen. Daardoor was herstel van de Duitse economie haast niet te bereiken.
De bevolking van West-Europa bezat weinig koopkracht en regeringen kregen te maken met inflatie. De prijzen stegen, maar de lonen niet. West-Europa raakte zijn belangrijkste economische positie kwijt. Japan en vooral de VS namen die over.
In 1922 bleek dat Duitsland niet aan zijn herstelbetalingen kon voldoen en Frankrijk reageerde door soldaten naar het Ruhrgebied te sturen om Duitse arbeiders te dwingen steenkool te leveren.
Korte Hausse en wereldcrisis
De economische crisis werd bezworen doordat de VS aan Duitsland Financiële steun verleende in de vorm van leningen (Dawesplan). Hierdoor kwam de economische kringloop weer op gang en de economie ging weer groeien. Duitsland erkende ook de westgrenzen zoals die ontstaan waren door het verdrag van Versailles en werd weer internationaal geaccepteerd.
____________________________________________________
9.3 De totalitaire ideologieën in praktijk
Inleiding
Van de economische crisis eind jaren twintig profiteerden twee politieke stromingen: het communisme en fascisme. Vooral het Duitse nationaal-socialisme speelde daarin een grote rol. Veel maatschappelijke groeperingen waren na de Eerste Wereldoorlog gedemotiveerd. In de crisistijd wensten zij simpele oplossingen en het communisme en fascisme leken helderheid te bieden in de chaos.
Het belang van dit onderwerp
Snelle, kant en klare oplossingen voor economische en sociale ellende bestaan niet. Toch geloofden veel mensen in de radicale oplossingen van de communisten en fascisten. Uiteindelijk leidde dat tot veel ellende.
Waartoe leidde het radicaal doorvoeren van het communisme en het fascisme/nationaal-socialisme?
Totalitair
Het communisme en fascisme zijn totalitaire systemen. In zo'n systeem controleert de staat het dagelijks leven van mensen bijna volledig. Beide systemen propageerden een radicale oplossing voor alle maatschappelijke problemen en legden hun ideologie aan de bevolking op. Kritiek was niet toegestaan, de wil van de sterke leider en/of partij was wet.
Toch oefenden beide politieke stromingen veel aantrekkingskracht uit op burgers. De ideeën werden in de praktijk op vaak hardhandige wijze doorgevoerd, met desastreuze gevolgen. Veel mensen verloren hun leven. Het individu was ondergeschikt aan de staat.
Rusland was rond 1900 een agrarische staat en liep ver achter op West-Europa. De bevolking was arm, had geen enkele vorm van inspraak en er was veel analfabetisme. De tsaar, Nicolaas II, had absolute macht. De Franse Revolutie was in Rusland niet doorgedrongen.
In de feb/maartrevolutie werd Nicolaas II tot aftreden gedwongen. In de okt/nov revolutie namen de communisten de macht over. In Rusland ontstond daarna een burgeroorlog die eindigde met de overwinning van de communisten. Rusland werd de Sovjet-Unie. De lagere klassen hadden al hun hoop op het communisme gevestigd. Lenin voerde na de burgeroorlog de Nieuwe Economische Politiek (NEP) door. Communistische grondbeginselen, zoals de nationalisering van bedrijven en banken en grondonteigening, waren na radicale experimenten grotendeels teruggedraaid om de economie weer een impuls te geven.
Nadat Stalin in 1924 Lenin was opgevolgd schafte hij de NEP af en voerde zogenaamde vijfjarenplannen in. Particulier eigendom werd verboden en iedereen moest werken aan de opbouw van de zware industrie. De landbouw werd gecollectiviseerd en boeren die het er niet mee eens waren werden gedeporteerd en kwamen terecht in de Goelag: concentratiekampen in Siberië. Veel boeren kwamen om en in de Oekraïne brak massale hongersnood uit.
Fascisme
In het Interbellum is het communisme nergens op dezelfde wijze ingevoerd als in Rusland. Daarnaast leidde de groei van de communistische partijen in de Europese landen tot angstgevoelens.
Mensen zochten steun bij een tegenbeweging: het fascisme. De Latijnse fasces (bundel pijlen) symboliseerden in het oude Rome macht en gezag. Men zocht herstel van orde en rust door een sterk gezag. En juist daar voorzag het fascisme in.
De fascistische beweging begon in Italië, waar Mussolini in 1922 aan de macht kwam. Zijn aanhangers kwamen van alle rangen en standen van de maatschappij, maar hadden een paar zaken gemeenschappelijk:
• Ze waren teleurgesteld over het verloop van de Eerste
Wereldoorlog
• Ze waren nationalistisch en voelden zich meer dan
andere volken
• Ze waren bang voor het communisme
• Ze waren militaristisch ingesteld en verheerlijkten
geweld en oorlog. Mussolini stichtte een
Nationaal-socialisme
In 1923 mislukte in München een staatsgreep door Adolf Hitler, de leider van de Duitse fascisten, ook wel nationaal-socialisten genoemd. Hij kreeg echter door de economische crisis van 1929 een nieuwe kans, toen bleek dat de Duitse bevolking de democratische politiek van de Republiek van Weimar voor een deel wegstemde.
Aan de fascistische kenmerken voegden de nationaal-socialisten één element toe: het antisemitisme. De politiek van de NSDAP was radicaler dan het Italiaanse fascisme. iedereen werd 'gelijkgeschakeld', moest de fascistische ideologie overnemen anders trad men hard op. Het ministerie van propaganda had een leidende rol in het verspreiden van de nationaal-socialistisch boodschap. De radio, modern in die tijd, leverde daaraan een belangrijke bijdrage.
____________________________________________________
9.4 Politieke propaganda en massacommunicatie
Beïnvloeding van de publieke opinie is van alle tijden. Met het informeren van de bevolking is natuurlijk niets mis. Maar het gaat erom hoe het gebeurt en of kritiek is toegestaan. Als de vrije meningsuiting in het geding is of als er een 'waarheid' wordt opgedrongen, zoals in een totalitaire staat, dan is het individu niet meer belangrijk.
Het belang van dit onderwerp
In een tijd dat reclame bij het dagelijkse leven hoort en veel informatie via het beeld tot je komt, kun je zelf bepalen of je die informatiestroom toelaat.
Welke rol speelde propaganda in het Derde Rijk? Machtsmiddel
Hitler was de eerste politicus die systematisch gebruik maakte van propaganda als machtsmiddel. Zijn ideeën over propaganda baseerde hij voor een belangrijk gedeelte op wat hij in de Eerste Wereldoorlog aan Engelse propaganda had gezien. Joseph Goebbels (propagandaminister) vertaalde het voor hem naar de dagelijkse praktijk.
Intimidatie
Mede dankzij zijn succesvolle propagandamachine, kreeg Hitler een massaorganisatie achter zich. Historici dachten later dat de intimidatie, dwang, onderdrukking en terreur wellicht een verklaring vormde voor de massahysterie. Maar of dat ook zo is, staat nog steeds ter discussie. Wat vanaf 1933 in Duitsland gebeurde werd vooral gezien als een Duitse aangelegenheid, die geen inmenging van buitenaf duldde.
Hitler gebruikte alle mogelijke communicatiemiddelen om zijn boodschap te verspreiden. daarnaast waren er meer gecamoufleerde vormen van propaganda. Denk aan de Olympische Spelen in Berlijn van 1936. Maar ook de Duitse filmindustrie werd gebruikt. En natuurlijk werd de jeugd via het onderwijs geïndoctrineerd met het nationaal-socialistische gedachtegoed.
____________________________________________________
9.5 Verwoesting op niet eerder vertoonde schaal
Zeer veel mensen verloren hun leven als gevolg van diverse gebeurtenissen en omstandigheden. Voor het eerste werden op grote schaal massavernietigingswapens ingezet. In deze paragraaf komen drie van die strijdmiddelen aan de orde: gifgas, bombardementen op steden en de atoombom.
Het belang van dit onderwerp
In tijden van oorlog gelden andere regels dan normaal. Alle middelen lijken het doel te heiligen. Tegenwoordig kan men op een anonieme manier, een druk op een knop, een groot aantal mensen doden. Bovendien: wat merkt een dader van de aangerichte schade?
Wat heeft de ontwikkeling van gifgas en (atoom)bommen opgeleverd en wie is verantwoordelijk voor het gebruik van massavernietigingswapens?
Technologie
In de Tijd van de Wereldoorlogen zijn veel soortenwapens ontwikkeld o.a de vlammenwerper, de duikboot, en de tank. Voor het eerst werden vliegtuigen ingezet. Het meest afschrikwekkende strijdmiddel uit de Eerste Wereldoorlog is waarschijnlijk het gifgas. De Duitsers testen gifgas in januari 1915 voor het eerst aan het Oostfront. In april 1915 werd gas op grote schaal aan het Westfront, bij het Belgische Ieper, ingezet. Het chloorgas en mosterdgas hadden een vernietigende uitwerking.
Nog geen twintig jaar na de Eerste Wereldoorlog gebruikten de Italianen gifgas in hun strijd tegen Abessinië (Ethiopië).
In de Tweede Wereldoorlog werden vliegtuigen massaal ingezet. Vooral om steden te bombarderen. In eigen land werd op 14 mei 1940 Rotterdam door de Duitsers gebombardeerd en Engeland had het ook zwaar te verduren.
De Geallieerden op hun beurt bombardeerden Duitse steden en Goebbels maakte daar met zijn propaganda gebruik van..
Atoombommen
Voor het eerst werden atoombommen gebruikt in de oorlogsvoering. Op 6 en 9 augustus 1945 werden de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki van de aardbodem weggevaagd. Vanaf dat moment vormen atoomwapens een bedreiging voor de hele mensheid.
___________________________________________________
9.6 Genocide als gevolg van racisme en discriminatie
Inleiding
De ideologie van het nationaal-socialisme was racistisch, omdat deze uitging van hogere en lagere mensensoorten. Daarnaast was het nationaal-socialisme ook antisemitisch, tegen Joden. Hitler gaf de Joden de schuld van wat ooit fout was gegaan in de Duitse geschiedenis. In het Duizendjarig Rijk zou voor hen geen plaats zijn vanwege de territoriale plannen. Via een toenemende terreur werden de Joods Duitsers uit de samenleving geweerd. Na criminalisering volgden onderdrukking, isolement en vervolging, wat uiteindelijk uitmondde in de grootste moord aller tijden. Na de oorlog werd pas goed het misdadige karakter van Hitler-Duitsland duidelijk. Nog nooit eerder in de geschiedenis waren mensen op een massale industriële wijze vermoord.
Het belang van dit onderwerp
Mensen zijn voor 75 procent genetisch identiek aan elkaar en denken in termen van verschillende rassen is onzin, maar discriminatie en racisme komen ook nu nog dagelijks voor. Hoe oplettend moet je eigenlijk zijn voor dit soort zaken?
Racisme
De nationaal-socialistische ideologie baseerde zich op negentiende eeuwse rassentheorieën die veronderstelden dat de verschillen tussen mensen te maken hebben met hun afkomst. Hierop werd een variant bedacht: aan de verschillen lag een biologische oorzaak ten grondslag die af te lezen was aan het bloed en dat bloed moest 'zuiver' zijn. Bloed bepaalde niet alleen wie je was, of wat je deed, maar ook of je recht had op een plek in het derde Rijk.
Duitsers behoorden tot het Herrenvolk. Zij moesten als Übermenschen heersen over Slavische volken. Mensen met 'Joods bloed' waren Untermenschen en dienden te worden verwijderd uit de nieuwe raszuivere samenleving. Joden werden voortaan op grote schaal gediscrimineerd.
De Racistische theorie werd voortaan breed verkondigd, onder andere op scholen. Jongens en meisjes kregen de dwingende bepaling opgelegd om vooral een partner te kiezen van 'zuiver' bloed.
Antisemitisme
Haat tegen Joden was geen uitvinding van de nationaal-socialisten, ook niet van Adolf Hitler. Het woord stamt uit de negentiende eeuw, maar het verschijnsel is veel ouder. Bronnen uit de Middeleeuwen vertellen al over discriminatie en vervolging, wonen in getto's, dragen van merktekens en pogroms. Joden werden als zondebok gebruikt. De nationaal-socialistische ideologie borduurde op dit thema voort en voerde de ideologie van antisemitisme in de praktijk uit door de Duitse Joden te onderdrukken.
Isolatie, vervolging, moord
Na de bezetting van Polen in september 1939 waren Joden vogelvrij. Ze werden beschoten, mishandeld, vervolgd tijdens geënsceneerde pogroms of ze verdwenen in getto's. Na de aanval op Rusland, 22 juni 1941, nam het aantal Joden onder de Duitse bezetting enorm toe. Zogenaamde 'Einsatztgroepen' vermoordden in Rusland hele bevolkingsgroepen en hadden het daarbij speciaal gemunt op Joden. Eind 1941, nog geen half jaar na de inval was al meer dan een miljoen van hen afgeslacht.
Genocide
Tijdens de Wannsee conferentie van 20 januari 1942 werd de organisatie van de genocide op de Joden van Europa in het geheim geregeld. de SS had de leiding en gelaste een rationele en bureaucratisch uitgevoerde genocide. Vanuit getto's moesten elf miljoen Joden via doorgangskampen, per trein naar vernietigingskampen worden overgebracht. Joodse raden moesten het proces van deportatie (wegvoering) vergemakkelijken. Algemeen wordt het aantal Joodse slachtoffers op 6.000.000 geschat. Daarnaast zijn er waarschijnlijk ruim een half miljoen Sinti en Roma op dezelfde wijze vermoord. Ook zij waren volgens de nationaal-socialistische ideologie 'inferieur'.
9.7 De Duitse bezetting van Nederland
Voor Nederland was de Tweede Wereldoorlog een discontinuïteit, een breuk in de geschiedenis. De neutraliteit werd geschonden en het land overrompeld. De regering vluchtte naar Engeland en de bevolking voelde zich in de steek gelaten. De gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog zijn een referentiekader geworden voor wat goed en fout wordt gevonden: verzet was goed en collaboratie was fout.
Het belang van dit onderwerp
Voor Nederland was de Tweede Wereldoorlog de oorlog, maar voor landen als Groot-Brittannië, Frankrijk en België was dat de Eerste Wereldoorlog. Op vaste tijdstippen wordt in ons land stilgestaan bij de Tweede Wereldoorlog: op 4 en 5 mei en op 15 augustus.
Hoe verging het Nederland tijdens de oorlogsjaren?
Overrompeld
Voor Nederland was de crisis in de jaren dertig een economische ramp, omdat het buitenland de eigen markt steeds verder afschermde. Duitsland als afzetmarkt verdween bijna helemaal. Op 10 mei 1940 viel Duitsland ons land binnen. Het Nederlandse leger was niet opgewassen tegen de Duitsers. Na het bombardement op Rotterdam en de dreiging ook andere steden te bombarderen capituleerde Nederland. Koningin Wilhelmina vluchtte op 13 mei naar Londen, waar het kabinet onder leiding van minister-president Gerbrandy spoedig zou volgen. De vlucht werd ernstig bekritiseerd maar de door de koningin gehouden radiopraatjes voorradio Oranje wel gewaardeerd.
De Duitse bezetting leek in eerste instantie mee te vallen, maar vanaf eind 1940 begonnen de Duitse bezetters steeds meer maatregelen te nemen, vooral gericht tegen de Joden waardoor de kritiek groeide
De Joodse bevolking werd het hardst aangepakt en kwam in een isolement terecht. Joden werden ontslagen uit overheidsdienst, kregen te maken met razzia's mochten op bepaalde plaatsen niet komen, werden verplicht een gele ster te dragen, moesten zich huisvesten in Amsterdam en werden via de doorgangskampen Vught en Westerbork gedeporteerd naar Oost-Europa, waar 104.000 van hen vermoord zijn in vernietigings- en concentratiekampen.
Voor niet-Joodse Nederlanders kwam het leven steeds meer in dienst te staan van de Duitse oorlogseconomie, maar als de regels werden nageleefd had men weinig last. Er ontstond een levendige zwarte handel, een avondklok werd ingevoerd, maar met een persoonsbewijs kon men zich redelijk vrij bewegen. Mannen tussen de 18 en 45 jaar waren verplicht te gaan werken via de Arbeidsdienst.
De Nederlandse bestuursdiensten bleven gewoon bestaan en waren verantwoordelijk voor de uitvoering van de Duitse maatregelen. Bij anti-Joods maatregelen werden Nederlandse politieagenten ingezet, die in de meeste gevallen hun opdracht uitvoerden.
Globaal gezien hebben evenveel mensen zich tegen de bezetter verzet als dat er collaboreerden, ongeveer 5 tot 10%. Slechts eenmaal was er sprake van een openlijk protest tegen razzia's tegen de Joden, op 25 februari 1941 in Amsterdam: de Februaristaking. De meeste mensen accommodeerden zich. Ze pasten zich zo goed en slecht als ging aan, in de hoop dat de oorlog spoedig voorbij zou zijn. Van massaal en openlijk protest is nooit sprake geweest, daarvoor waren de maatregelen de de Duitsers namen te afschrikwekkend.
Bevrijding
De bevrijding van Nederland vond in twee etappes plaats. In september 1944 werd alles onder de grote rivieren bevrijd. De rest van het land volgde pas in mei 1945. Door de hongerwinter moesten de mensen nog veel ellende in het westen en noorden van ons land meemaken. Men schat dat 30.000 mensen dat niet hebben overleefd.
____________________________________________________
9.8 Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme
Inleiding
Al voor het interbellum waren er al protesten tegen de koloniale overheersers. De Eerste Wereldoorlog vormde echter een keerpunt. Daarnaast werd door het veertien punten plan van President Wilson van de VS erkend dat elk volk recht had op onafhankelijkheid. Hoewel de westerse koloniale grootmachten niet van plan waren hun kolonies soevereiniteit te verlenen. Maar overal groeide het besef dat de onafhankelijkheid een rechtvaardige eis was. Die onafhankelijkheid kwam echter pas in een stroomversnelling na de Tweede Wereldoorlog.
Het belang van dit onderwerp
Nederland en Indonesië hebben een ingewikkelde relatie waarvan de oorzaak ligt in hun gezamenlijk verleden. Datzelfde kan gezegd worden over andere koloniale landen en de voormalige moederlanden.
Russisch-Japanse oorlog
In 1904-1905 vochten Rusland en Japan met elkaar en Japan won. Voor het eerst had een niet-Europees land van een Europese grootmacht gewonnen en dat had internationale effecten. Met name voor jonge nationalisten in Azië betekende de overwinning een enorme stimulans voor hun streven naar meer onafhankelijkheid. Het westen was te verslaan.
Na de Eerste Wereldoorlog
Tijdens de Eerste Wereldoorlog vroegen Groot-Brittannië en Frankrijk de inheemse bevolking uit hun koloniën om hulp te bieden in hun strijd tegen de Duitsers. Veel Indiërs, Marokkanen en Algerijnen kwamen naar het Europese vasteland om te strijden voor vrijheid en democratie. De militairen begrepen dat ze niet minderwaardig waren aan de blanke overheersers. Een aantal oorlogsveteranen werd voorvechter van het streven naar vrijheid en soevereiniteit.
Japan maakte van de overwinning op Rusland gebruik om de eigen macht uit te breiden. Het land was de belangrijkste industriële staat in dat werelddeel en had een sterk leger. Japan voerde in Azië een imperialistische politiek.
In 1931 viel Japan Mandsjoerije binnen en maakte het land tot een satellietstaat. De Volkenbond bleek niet in staat om tegen de Japanse agressie op te treden.
Japan, Indonesië en de Tweede Wereldoorlog
De Japanse propagandamachine maakte met name werk van Nederlands-Indië. Niet om de nationalisten te steunen, hoewel ze dat wel kenbaar maakten, maar ze waren vooral geïnteresseerd in de grondstoffen.
Nadat de Japanners op 7 dec. 1941 de oorlog in Azië begonnen met de aanval op Pearl Harbour, volgden steeds meer gebieden in Azië, waaronder ook Nederlands-Indië. De economie werd in dienst gesteld van de Japanse oorlogsvoering en de Nederlanders opgesloten in kampen.
Indonesische nationalisten
Ondanks de harde behandeling van de eigen bevolking waren Indonesische nationalisten zoals Ahmed Soekarno en Mohammed Hatta op de hand van de Japanners. Zij hoopten op die manier het nationalisme onder de bevolking verder aan te wakkeren en uiteindelijk hun droom van een onafhankelijke staat te verwezenlijken. Hun streven leidde uiteindelijk tot resultaat. Toen Japan op 15 augustus, na de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, capituleerde riepen Soekarno en Hatta op 17 augustus 1945 de onafhankelijke Republiek Indonesia uit.
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden
L.
L.
in het begin staan onder het kopje 8 kenmerken maar 7 kenmerken, het 8e kenmerk is namelijk 'de duitste bezetting van nederland'
13 jaar geleden
AntwoordenR.
R.
Echt een top verslag! Heb er veel aan gehad, thanks!
12 jaar geleden
Antwoorden